"Azərbaycan dilinin yaranması türk dillərinin diferensasiyasının təzahürüdür" - Akademik Nizami Cəfərovla müsahibə

Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, dilçi, ədəbiyyat tarixçisi Nizami Cəfərov "Azərbaycan dilində sadə cümlənin struktur-semantik inkişafı" mövzusunda namizədlik, "XVIII əsr Azərbaycan ədəbi dili" mövzusunda doktorluq dissertasiyaları ilə elm aləmində istedadlı dilçi alim kimi tanınmış və bu istiqamətdə ixtisaslaşaraq müasir dilçiliyin bir sıra aktual problemlərini araşdırmışdır. Azərbaycan dili və ədəbiyyatı tarixçisi kimi bu sahələrə o, özünün dəqiq sxem və modellərini gətirməklə bərabər, bütün dil təzahürlərini ümumtürkoloji kontekstdə araşdırıb, onun etnopsixoloji, etnokulturoloji köklərini müəyyənləşdirən və yol yaradan bir alimdir. 65 illik yubiley günlərində görkəmli alimin elmimiz qarşısında böyük xidmətlərini ictimaiyyət qarşısında bir daha sərgiləmək üçün onunla həmsöhbət olduq.

- Nizami müəllim, siz Azərbaycan dili tarixinin bir elm kimi inkişafında ciddi xidmətləri olan alimlərdənsiz. Bu prosesə hansı dövrdə qoşulmusunuz və dilçilik elminə gətirdiyiniz yeniliklər nələrdir?

- Bir elm kimi bu sahə ötən əsrin 30-cu illərindən formalaşmağa başlayıb. Həmin dövrdə bu istiqamətdə çoxlu ümumi təsəvvürlər vardı və bu iş davam etsəydi, güclü bir məktəb olacaqdı. Ona görə ki, həmin dövrdə əsasən, türk dillərinin ümumiliyindən çıxış edilirdi. Amma az sonra dilimizin adı dəyişdirilib Azərbaycan dili qoyuldu, istər-istəməz, türk dilləri kontekstindən çıxarıldı. Tarix isə elə bir məsələdir ki, o həmişə inteqrasiya tələb edir. Yəni, Azərbaycan dilinin yaranması türk dillərinin diferensasiyasının nəticəsidir. Və türk dillərindən Azərbaycan dilini təcrid etməkdən ötrü 30-cu illərdə Azərbaycan dili üçün fərqli, təcrid olunmuş bir tarix yaradılmağa başlandı. Hətta iş o yerə gəlib çatdı ki, yalnız Azərbaycan dili üçün yox, müxtəlif türk dilləri üçün də eyni yanaşma işə düşdü və onların da mənşəyini müxtəlif yerlərdə axtarmağa başladılar. O cümlədən, xalqların tarixi ilə də eyni cür davranıldı. Yəni, 30-cu illərdən başlayan Azərbaycan dili tarixçiliyi 40-50-ci illərdə də eyni tendensiya ilə davam etdirildi.

- Bəs Əbdüləzəl Dəmirçizadə əfsanəsi?..

- Elə ora gəlirəm, Əbdüləzəl Dəmirçizadə həmin dövrün ən yaxşı mütəxəssis dilçilərindən idi. Amma buna baxmayaraq, o da müəyyən olunmuş ideoloji istiqamətdən kənara çıxa bilməzdi.

- Yeniləşmə dövrünün - 60-cı illər prosesinin başında kimlər dayanırdı?

- 60-cı illər daha çox Tofiq Hacıyev, Hadi Mirzəzadə kimi dil tarixçilərinin adıyla bağlıdır. Hadi Mirzəzadə bir az əvvəldən, 40-cı illərdən fəaliyyətə başladığı üçün həm 50-ci illərdə var idi, həm 60-larda. Lakin intensiv fəaliyyəti, əsas əsərləri 50-60-cı illərdə çıxdı ortaya.

- O dövrün dil tarixçiləri sırasında Məmmədağa Şirəliyevin adı da çox çəkilir.

- Şirəliyev dialektoloq idi. O da bu istiqamətdə müəyyən məqalələr yazıb. Dediyim dövrdə, hər sahədə olduğu kimi, dilçilikdə də bir az emosionallıq vardı. Hətta 70-80-ci illərdə bu emosionallıq bir az da genişləndi. Yəni, dili mümkün qədər qədimləşdirmək, mümkün qədər qədim sözlər tapmaq, Azərbaycan dilinin Şumer dili ilə müqayisəsini aparmaq kimi tendensiyalar yarandı. Həmin dövrdə Aydın Məmmədov çıxdı ortaya. Kamil Vəliyev, Kamal Abdulla müəyyən işlər gördü. Təbii ki, dillə fəxr eləmək, qədimliyini sübut etmək yaxşı işdir. Amma bununla yanaşı, Azərbaycan dili həm də emosional şəkildə təcrid olunurdu.

Yəni, hamımız bilirik ki, Azərbaycan dili türk dillərinin parçalanmasından yaranıb və bu dilin tarixi ümumtürk dili tarixindən qədimə gedə bilməz. Çünki ümumidir bu dil və dediyim kimi, sonradan diferensasiya olunub. Amma birdən ağıllı bir dilçi deyəndə ki, 15-16-cı əsrlərdə formalaşıb dilimiz, dərhal dırnaqarası patriotlar başlayırdılar ki, bizi cavanlaşdırırsız, bizim qədim tariximizdən imtina edirsiz və s. Amma Azərbaycan dilinə qədərki o tarix də sənin tarixindir və bu, ümumtürk tarixidir. Onları bir-birindən təcrid etmək olmaz. Bunu birdəfəlik bilmək lazımdır ki, Azərbaycan türkcəsi ilə Türkiyə türkcəsi müəyyən tarixi proseslər nəticəsində bir-birindən ayrılıb.

- Türk coğrafiyasının siyasi regionlaşma sonucu, yəni...

- Şübhəsiz. Axı dil cəmiyyətlə bir yerdədir. Nə dərəcədə xalqlar formalaşırsa, bir-birindən təcrid olunursa, dil də ona uyğun formalaşıb təcrid olunur. Dil hansısa bir akademik təfəkkürlə təcrid olunmur. Ona görə də Azərbaycan dili tarixini min il qabaqdan başlamaqla bir şey çıxmaz. Çünki bu, artıq Azərbaycan dili deyil, ümumi bir hadisədir.

- 80-90-cı illərdə fəaliyyətə başlayan yeni nəsil dilçilərin əsas tendensiyası nələrdir?

- Türkoloji kontekstə qayıdış. Bu dövrdə emosionallıq nisbətən azaldı, akademizm gücləndi. Akademizm də güclənəndə, istər-istəməz, məsələyə sxemində, kontekstində baxmağa məcbursan, çünki burda artıq emosiya yox, ağıl işləyir.

- Siz də həmin nəsildənsiniz, prosesə necə, hansı prinsiplə qoşuldunuz?

- Elədir. Dil tarixiylə mən 80-ci illərin ortalarından məşğul olmağa başlamışam. 1985-ci ildə "Sadə cümlənin struktur-semantik inkişafı" mövzusunda namizədlik müdafiə etmiş və bununla da prosesə qoşulmuşam. Və mən bu sahəyə rəhmətlik Tofiq Hacıyevin tələbəsi kimi gəlmişəm. Daha çox onun mövqeyində durmuşam. İlk dövrlərdə mənim mövqeyimdə də müəyyən qədər emosionallıq olub. Amma tədricən gördüm ki, dilimizi bu şəkildə ümumi türk dil sistemindən ayırıb qədimləşdirməklə elmiliyi pozuruq. Çünki elmdən danışırıqsa, mütləq elmi baxış olmalıdır, sxem və modellər olmalıdır. Ona görə də bu dövrlə o qədər də böyük mübahisəyə girmədən, tədricən keçdim dil tarixinin metodologiyası ilə bağlı işlər yazmağa. Və deməliyəm ki, dil tarixinin metodologiya məsələləri istiqamətində məndən çox işləyən olmayıb.

- Nizami müəllim, emosionallıq, görünür, xalq olaraq canımızda var. Çünki sizin dövrdə, xüsusən də 90-cı illərin müstəqillik və milli qalxınma havasında yazılan bir çox məqalə və tədqiqatlar da emosionallıqdan xali deyildi.

- Hə, yəqin ki, dövrün təsiriydi, dil tarixiylə bağlı o emosional dövrün davamı gəldi. Qəzənfər Kazımov "Azərbaycan dilinin tarixi"ni yazdı. Bəzi başqa tarixçilərimiz də dil tarixiylə bağlı emosionallığa uydular, Azərbaycan dilinin ən qədim dövrü və sairə kimi əsərlər yazdılar. Elmi iddia ilə ortaya çıxarılsa da, elmi dayağı olmayan primitiv əsərlər idi çoxu. Çünki eramızdan əvvəl ikinci minillikdə Azərbaycan dili deyəmməzsən. Hətta biz orta əsrlərə aid olan Nəsiminin, Füzulinin dilinə Azərbaycan dili deyəndə, müəyyən şərtiliyi nəzərə almalıyıq. Yəni, Füzulinin dili Vaqifin dili deyil axı. Vaqifin dili təmiz Azərbaycan dilidir. Füzulinin dili isə Azərbaycan dili kontekstinə tam keyfiyyətlə oturmur, çünki bu, hansısa bir ortaq dil mədəniyyətidir.

- Demək, qızıl orta, dil tarixinə ortaq məxrəcdən yanaşmaqdır.

- Mənim izlədiyim metodoloji prinsip də elə bu oldu. Yəni, mən konkret bir dövrün dil xüsusiyyətlərindən, həmin mərhələdəki proseslərdən yazanda, hər şeyi ümumi götürürəm ki, qoyduğum prinsip, deyək ki, üç-beş əsr sonraya da, üç-beş əsr əvvələ də izahat verə bilsin.

Yoxsa, ancaq bir dövrü götürüb, onu çox parlaq bir şəkildə, həm də yalnız o dövrə uyğun prinsiplərlə müəyyənləşdirəsən və bu dövrü başqa dövrlərə qarşı qoyasan. Bu, doğru yanaşma deyil. Axı, bu, dildir, yüz illərlə yaşayır və eyni xüsusiyyətləri daşıya-daşıya yaşayır. Demək, metodologiya da ümumi prinsiplərə əsaslanmalıdır və mən də fəaliyyətimdə bu cür yanaşmanı əsas götürdüm.

Ümumiyyətlə, istənilən elmlə məşğul olarkən metodologiya dəqiq müəyyənləşdirilməyibsə, deyilən sözlər nə qədər gözəl olsa da, söz yığınından başqa bir şey deyil və heç bir məntiq də verməz.

- Azərbaycan dili tarixi elmində ancaq sizin adınızla bağlı işlər varmı və hansılardır?

- Çox fikirləşdim, hansı dövrün tarixini işləyə bilərəm ki, o müxtəlif dövrlərə izahat verə bilsin və müxtəlif dövrlər orda görünə bilsin? Mən gördüm ki, bu, on yeddi-on səkkizinci əsrlərdir. Çünki bu əsrlərdə dil mühiti artıq özünəməxsusdur. Yəni, biz Füzulinin əlyazmalarını dünyanın müxtəlif kitabxanalarında tapa bilirik, Vaqifi isə dünyanın heç yerində tapa bilməzsən. Vaqif nə varsa, Azərbaycandadır. Yəni, o, dünyaya çıxmayıb. Dünya üçün bu dil təzahürü maraqlı olmayıb. Ümumtürkoloji mühitdə də olmayıb. Yəni, on yeddi-on səkkizinci əsrlərə o intibah anlayışını ki, mən gətirdim, həmin intibah dövrü məhz bu dövrdür və bu dil şəhərlərdə yox, kəndlərdə yaranaraq gəlib. Həm də bu dil, artıq xalqın dilidir. Amma indiyə qədər bizim dilçilər deyirdilər ki, Azərbaycan dilinin əsasında Füzulinin dili dayanır.

Füzulinin dili elə bir səviyyədir ki, bu səviyyədən dil başlamaz, bu səviyyədə dil bitər. Yəni, Füzuliyə qədər müəyyən səviyyədə, deyək ki, o dilin inkişafı, dilin modelləşib sxemləşməsi, üslub texnologiyaları, ifadə tərzi belə gəlir. Amma 16-17-ci əsrlərdə ki, xalq dili inkişaf edərək yüksək səviyyəyə gəlir, hansı ki, Vaqifin dili həmin dildir. Yəni, kökünü xalqdan götürən bir professionalizmdir və bu, Azərbaycan dilidir. Düzdür, Nəsimidən gələn və Füzuliyə qədər davam edən dil Seyid Əzim Şirvani ilə, Sabirlə sonralar da davam edir. Amma bu dil, artıq ətalətə gedən və stilizasiya olunmuş dildir. Yəni, artıq bu, ciddi, geniş, dərin düçüncə dili deyil. Sabirin dili Füzulinin dilinin əks qütbü, satirik tərəfidir. Yəni, eyni təzahür, eyni ifadə tərzi, eyni texnologiyadır. Demək, artıq bu dilə satirik münasibət var və bu dil təfəkkürdə yeni bir mövqe qazanır. Bu məsələni təkcə mən demirəm, Tofiq Hacıyev məndən daha əvvəllər demişdi.

17-18-ci əsrləri işləyəndən sonra gördüm ki, bu, yeni yaranan ümumi, anlaşıqlı bir xalq dili olsa da, eyni zamanda kökü çox qədimdir. Çünki xalqın içindən, daxilindən gələn, qədim türk təzahürləri, qədim türk intonasiyası olan bir dildir. Və ərəb, fars dili təsirlərindən kənar bir dildir. Başlıcası, intellektual dil olmasa da, millətin özünə məxsusdur. İntellektual dil texnologiyası isə dövrlə bağlıdır, müəyyən dövrdə yaranır və sonra aradan çıxır. Baxmayaraq ki, bu gün də bizə zövq verir, amma nəticə etibarilə o, canlı, yaşayan dil deyil. Bu mənada, müasir dil professional dil təzahürlərindən deyil, milli xalq dilindən gəlməli və elə həmin mənbədən, alt qatlardan yenidən qaynayıb qalxmalıdır.

Bu dövr mənə on doqquz-iyirminci əsrlərdə dilin necə, hansı formalar və hansı dil təfəkkürü üzərində inkişaf etdiyini müəyyənləşdirməyə imkan verdi. Tarixi ardıcıllıq və məntiqi yanaşma buna da yol açdı ki, dilin daha qədim, daha əvvəlki dövrlərə necə gəlib çıxdığını müəyyənləşdirəm.Yəni, məsələn, Füzuli dili səviyyəsində olan bir dilə Avropa sözləri, rus sözləri keçə bilməzdi. Amma xalq dili elədir ki, müxtəlif dil təzahürlərini və müxtəlif təzyiqləri qəbul etməyə hazırdır. Çünki hələ yazılmayıb, hələ sağlamdır və ağ kağız kimidir. Bu isə istər-istəməz, yeni mühit formalaşdırır.

Bir də mən 17-18-ci əsrlərdə Azərbaycan dilində müasirləşmə, yeniləşmə, yeni dil təzahürü yaranmasını eyni zamandakı başqa türk dilləriylə də müqayisə etdim. Bəlli oldu ki, həmin dövrlərdə, məsələn, türkmənlərdə də eyni proses olub. Deyək ki Məhtimqulunun dili meydana gəlib, baxmayaraq ki, ondan əvvəlki dil daha çox, Orta Asiya türkcəsi deyilən ümumi dilin nəzarəti altındaydı. Yaxud Türkiyədə klassik Osmanlı dilindən fərqli olan yeni bir təzahürü - Əhməd Nədimin dilini, adi danışıq dilinin ədəbiyyata, elmi dilə gətirilməsini müqayisəli bir tipologiya ilə verdim. Sonra başqa dünya dillərindəki klassik nümunələri müqayisələrə cəlb elədim. Baxdım, bu elə bir hadisədir ki, bütün dillər üçün ümumi və səciyyəvidir. Məsələn, Avropada latın dili dünyanın ən inkişaf etmiş dilidir. Amma maraqlıdır ki, fransız, italyan, ispan dilləri klassik latın dilini imtinadan əmələ gəldi, baxmayaraq ki, kökü, əsası latındır. Lakin həmin dillər ədəbi, normativ latından yox, vulqar latın dili deyilən, sadə xalq dilinin parçalanmasından əmələ gəldi. Yəni, roman dil qrupundan olan xalqların dilləri də ibtidai səviyyədən diferensasiyaya başladı. Bax, belə-belə mexanizmlər tapıldı və dil tariximiz üçün bir sxem müəyyənləşdirildi.

- Bu cür müqayisəli yanaşma və dövrləşdirmə sizinçün bir ədəbiyyat tarixçisi kimi də keçərlidir, yəqin ki.

- Şəksiz. Ədəbiyyat tarixini 11-12-ci əsr, 13-14, 15-16 , 17-18-ci əsrlər kimi dövrləşdirəndə, belə çıxırdı ki, yeniləşib dəyişmə ancaq iki əsrdən bir gedir. Hətta bəzən elə ədəbiyyat tarixləri yazılırdı ki, orada ədəbiyyat 11-ci əsr ədəbiyyatı, 12-ci əsr ədəbiyyatı kimi ayrıca əsrlərə bölünürdü. Yəni, sırf belə bir xronologiya qoyur və elə bil ki, o xronologiyanın içərisini doldurmaq istəyirdilər ədəbiyyatla.

- İllər ərzində akademik sistemə, dərsliklərə oturmuş bir sistemə qarşı dayanmaq və onu dəyişdirmək... Bu, olduqca çətin işdir.

- Çətin də olsa, görülməliydi bu iş. Mən görməsəm, başqaları görməliydi. Çünki dil kimi, ədəbiyyat da dövrləşdirmə üzrə olmalı, təhlil, tədqiq də dövr içində aparılmalıdır ki, obyektivlik olsun. Yəni, deyək ki, epos dövrü, yaxud, lirika daha çox neçənci əsrlərdə yaranıbsa, bax, onlardan istifadə olunmalıdır. Adi bir misal deyim: 15-16-cı əsrlərdə, müəyyən qədər də 17-ci əsrdə bizdə tərcümə ədəbiyyatı çox inkişaf edib. Böyük Şeyx Səfidən başlamış, çoxlu tərcümələr olub. Amma 17-18-ci əsrlərdə biz bu intensivliyi görmürük, elə bil ki, tərcüməyə, o klassik mədəniyyətə ehtiyac yoxdur artıq. Və mən bunların ümumi sxemini müəyyənləşdirəndə bildim ki, bu, dildə də, ədəbiyyatda, mədəniyyətdə, incəsənətin müxtəlif formalarında da belədir. Məsələn, bizim klassik şəhərlərimizin yaranması və inkişafı 15-16-cı əsrlərə qədər gəlir, 17-ci əsrdə isə artıq o şəhərlər dağılır. Bərdə süqut edir, Gəncə, Şamaxı, Şabran süqut edir və yerində və yaxud yanında yeni tip şəhərlər meydana gəlir. Kənd tipində və yaxud kənd şəhərə çevrilir, 17-18-ci əsrlərdə kənd texnologiyası ilə çoxlu şəhərlər yaranmağa başlayır. Və dil də bütün o ümumi prosesin tərkib hissəsidir.

- Demək, sizin fəalliyyətinizdə birtərəfli yanaşma yoxdur və burda coğrafiya da, ictimai-siyasi proseslər də dil prosesində birgə iştirak etdiyi üçün onların hamısını vəhdətdə götürürsünüz.

- Çünki dildə baş verən hadisələr cəmiyyətdə baş verən hadisələrin təzahürüdür. Düzgün nəticəni də ancaq bu təzahürlərə bütöv bir canlı orqanizm kimi, sistem kimi baxıldığı zaman əldə etmək mümkündür. Mən də bütün orqanizmdə nələr baş verirsə, onları ümumiləşdirib sistem şəklində verməyə çalışdım ki, dil tariximiz ayrıca, əlahiddə bir hadisə kimi, onun dəyişib yenilənməsinə əsas yaradan digər hadisələrdən təcrid olunub getməsin və ona ümumi türkoloji kontekstdə baxılsın. Və mənə qədər ayrı-ayrı işlər, araşdırmalar olsa da, bu sistem yox idi.

- Azərbaycan türkcəsinin təşəkkül tarixi barədə danışdınız, bəs bu türkcə üzərində aparılan ümumi araşdırmalarla sizin mövqeyiniz arasındakı konkret fərqlər nələrdir?

- Bəlkə də mənim dediyim ayrı-ayrı faktlar müxtəlif yerlərdə deyilmişdi, amma fərqli-fərqli izahlar və fərqli-fərqli kontekstlərdə. Yəni, nə cürsə, ədəbi dilimizin tarixinin sxemi yaranmırdı. Çünki metodologiyasızlıq var idi. Sadəcə olaraq, biri Füzulinin dilindən, biriVaqifin, yaxud Axundovun dilindən yazırdı. Amma dilin ümumi hərəkatı ki, onun ritmləri necə gedir, bunun sxemi yox idi. Sistem olmadığı üçün də təcrid olunmuş şəkildə götürülür, dil tarixçiləri türkməndən, türkdən nələrisə mənimsəyərək elmə gətirməyə çalışırdılar.

Amma bu mənimsəməyə ehtiyac yox idi. Hərənin özü üçün bir tarix yaratmasına da ehtiyac yox idi. Bu tarix necəydisə, o cür də götürülməli idi. Yəni, ortaq dövr öz yerində, təcridolunmalar, şaxələnmələr də öz yerində. Dilimiz, birinci növbədə, ümumi türk dilləri tarixi kontekstində öyrənilməlidir. Sonra da ona pegionlaşma, ayrılma və parçalanmalar müstəvisindən baxılıb sosioloji tərəfləri öyrənilməlidir. Çünki dil öz-özlüyündə inkişaf edib, öz-özlüyündə keyfiyyət verə bilməz; dilin daşıdığı material, istər, bədii informasiya olsun, istər, elmi və ya rəsmi. Həmin informasiyalar nədən ibarət idi, hansı təfəkkür və intellekt təzyiqi işləyirdi ki, ona müvafiq olaraq dildə belə təzahürlər əmələ gəlirdi?

Mən həm o konteksti lazımi genişlikdə götürdüm, həm də dilin arxasında dayanan sosioloji, intellektual, mədəni təzyiq mexanizmlərini birgə götürdüm və bununla da saf, təmiz dil tarixi yox, dilin əlaqədə olduğu hər şeylə bir yerdə tarixini verdim ki, onda da sxem, model yarandı.

Metodoloji hazırlığı mən verdim, sonra da bir xeyli aspirantlar çalışdılar bu iş üzərində. Düzdür, müəyyən müqavimətlər də oldu, amma hər dəfə onların elmi şəkildə cavabları da verildi. Yəni, hesab edirəm ki, hər halda, bu işin aparıcı adamı mənəm.

- Nizami müəllim, sizinlə eyni dövrdə fəaliyyət göstərən və populyarlıq qazanan başqa dil tarixçiləri də vardı...

- Elədir, hərə də bir cür fikir gətirdi. Məsələn, Firudin Cəlilov, Qəzənfər Kazımov kimi dilçilər fantastik şeylər başladılar. Amma belə düşünürəm ki, mənim tərəfimdən o metod, sxem ki verildi, model quruldu, həm də əllə çəkiləcək qədər aydın bir model quruldu, elə bilirəm ki, onun qarşısına çıxacaq yeni model yaratmaq çətindir.

- Demək, Azərbaycan dili tarixi elminin üçüncü dövrü Nizami Cəfərovun adıyla bağldır.

- Hələ ki, bu sahədə mən özüm məşğulam.

- Fundamental araşdırmalarınızdan biri də funksional üslubların tarixidir. Bu problem sizə qədər hansı səviyyədə öyrənilib?

- Funksional üslubların tarixi də ayrı-ayrı üslubların tarixi kimi yazılıb. Orda da təcridolunmalar və xeyli dərəcədə mexanikilik vardı. Yəni, elə tədqiqatçılar var ki, tədqiq etdiyi materialın məntiqindən kənara çıxa bilmədiyi üçün təsvir verir. Amma bütün mətnlər ümumiləşdirmə üçün bir vasitə olmalıdır və hər bir tədqiqatçıda bu bacarıq olmalıdır.

Yəni, bir var ki, bir məsələnin içərisində olub ətrafını təhlil edəsən, bir də var, çox kənarda dayanıb bütün sxemi, hadisələrin bütün gedişatını gendən görə biləsən. Mən funksional üslublarla da dil və ədəbiyyat tarixində olduğu kimi, sxem və modellə işləmişəm. Hansı ki, bu da Mendeleyev cədvəli kimi bir şeydir və hardasa boş yerlər qalanda, fikirləşib o yerləri də doldurmağa məcbursan.

- Geniş auditoriya üçün funksional üslub məsələsini bir qədər sadə şəkildə izah etmək olarmı?

- Funksional üslublar belədir də; bir var, dilin materiyası. Yəni, ölü bir şəkildə. Onun lüğətini, qrammatik quruluşunu, mövcud olan dil potensialını təhlil edirsən. Bir də var, o dilin hərəkət texnologiyalarını tədqiq edirsən. Bax, bu funksional üslubdur.

Bütün üslublarda eyni sözlər işlənə bilir. Funksionallıq isə o dilə, ifadəyə, sözə, qrammatikaya rəng verə-verə gətirir. Elə dilçilər var ki, onlar üçün ölü sözü tədqiq etmək əsasdır. Məsələn, bir yazıçının, ya bir şairin, ya bir elmi əsərin dilinin lüğətini tuturlar. Hansı qrammatik quruluş elementləri var, onu göstərirlər, ismin hal şəkilçiləri necə dəyişir, onu göstərirlər. Amma bu, mexaniki bir tarixdir. Bir də var, deyək, Füzuli sözü necə işlədirdi, Vaqif sözü necə işlədirdi. Burda da elə dilçilər var ki, təsvir edib gedir. Amma elə dilçilər də var ki, onlar o mexanizmləri tapır ki, məsələn, Füzulinin təşbeh dil texnologiyası bu cürdür.Vaqifdə nəylə nə müqayisə oluna bilər. Füzulinin sintaksisi, məsələn, bu formadadır, yaxud aparıcı modelləri göstərir.

- Bu ki stilistikanın öyrənilməsidir.

- Bəli, funksional üslublar həm də stilistikaya aiddir. Çünki funksional üslub elə üslub tarixidir. Yaxşı mütəxəssislər baxan kimi bilir ki, Füzulinin dilində sifətlər az işlənir. Yəni, Füzuli nəyisə poetik təhlil edəndə rənglərdən istifadə etməkdən qaçır. Vaqifin poeziyası isə bütövlükdə, rənglər, əlamətlər üzərində quruludur. Və bu dəyişmə mədəni prosesin bütün sahələrində təzahür edir. Məsələn, deyək, Ərdəbilin 16-cı əsrdə tikilən məscidlərinin üzərindəki naxışların hamısı həndəsi naxışlardır. Yaxud Möminə Xatun türbəsi həndəsi naxışlardır. 17-18-ci əsrlərdən başlayaraq artıq nəbati naxışlar, rənglər önə keçir, həndəsədən çox, təbiət görünməyə başlayır. Və ədəbiyyatda da ona uyğun dəyişikliklər baş verir.

İndi deyəcəksiz ki, burda ümumi mədəniyyəti şərh mövqeyi var. Bəli. Çünki dil, eyni zamanda ümumi təfəkkür mədəniyyətinin təzahürüdür və ona belə də baxılmalıdır.

Söhbətləşdi: Bəsti ƏLİBƏYLİ

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!