Cənubi Afrika Respublikasının yazıçısı, tənqidçi, dilçi, Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı (2003), iki dəfə Buker mükafatı almış ilk yazıçı Con Maksvel Kutzeedən Devid Etvelin aldığı müsahibəni təqdim edirik. Müsahibə ilk dəfə yazıçı Nobel mükafatını aldıqdan qısa müddət sonra İsveçin "Dagens Nyheter" qəzetində dərc olunub.
- İlk növbədə, aldığınız mükafat münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm. (Nobel mükafatını nəzərdə tutur.)
- Təşəkkürlər.
- Sizcə, həm şəxsən sizin üçün, həm geniş mənada, Nobelin əhəmiyyəti nədir?
- Ədəbi mükafatın məntiqi yazıçının, yaradıcılığına görə müdrik sayıldığı dövrlərə gedib çıxır. Heç bir quruma bağlı olmadığı üçün həm indiki dövr, həm də mənəvi dəyərlərlə son sözü deyə bilən müdrikdir.
- İndi sizi nə gözləyir?
- Artıq səyahət və konfrans dəvətləri almağa başlamışam. Məncə, ədəbi şöhrətin ən qəribə tərəfi də budur. Özünüzü yazıçı və hekayəçi kimi sübut edirsiniz, sonra insanlar sizi dayanmadan çıxışlar etməyə və dünya haqqında fikirlərinizi izah etməyə dəvət edirlər.
- "Nöqtənin ikiqatlanması"ndan ("Doubling the Point") sonra həm avtobioqrafiya janrında əsərlər yaratmısınız, həm də janrın özü haqqında yazmısınız. Bunların arasında daha az tanınan "Sədaqət" ("Homage") Rilke, Musil, Paund, Folkner, Ford Madoks Ford və Bekketin sizə təsirlərindən bəhs etmisiniz. Bunlar ədəbiyyat avtoritetləri tərəfindən hər hansı bir cərəyan altında qruplaşdırılan adlar deyil, ancaq demək ki, bir topluluq olaraq sizin üçün məna daşıyırlar. Burada əsl diqqətçəkən şey sizin onlarla olan dərin bağınızdır. Siz bildirirsiniz ki, başqa yazıçılardan əldə edəcəyiniz şey "ideya" deyil, "üslub"dur. Belə deyək, sizin özünüzə görə yan-yana gətirdiyiniz yazıçılar qrupu sizinçün adlar silsiləsindən ziyadə, həyat tərzi ifadə edirmi?
- Dediyiniz məqalə əslində dərs dediyim günlərdən qalma bir məqalədir. Düşünürəm ki, diqqətlə oxumağa dəyməz. Çünki təsirləndiyimi söylədiyim insanlar eyni ədəbi cərəyandan deyillər. Bir adama ən çox təsir edən müəlliflər, adətən daha təsirli olan yeniyetməlik illəri haqqında nələrsə oxuduğunuz müəlliflər olur. Həmin yazıçıların gənclik illərində yazdıqları əsərlər də adama ən çox təsir edən kitablar olur. Məsələn, elə götürək, Musili. Gəncliyimdə məni onun son əsərləri deyil, gənclik illərində yazdığı əsərlər heyran edirdi. Bekketə gəlincə, 1952-ci ildən əvvəl yazdığı əsərlər mənə ən çox təsir edən əsərlərdi, sonrakılar deyil.
O məqalədə başqa bir problem də var. Elə ədəbiyyat əsərləri var ki, adama güclü, lakin dolayı yolla təsir edir. Çünki siz onu birbaşa təqlid etməyə bilərsiniz, ancaq bütün bir mədəniyyət vasitəsilə sizə çatır. Vilyam Vordsvort ağlıma gələn ilk addır. Əsərlərimdə Vordsvortun düşüncəsinin və ya yazı tərzinin təsirini görmürəm, lakin buna baxmayaraq, Vordsvort insan və təbiətlə münasibəti haqqında yazdıqlarımda həmişə var.
Sualınıza qayıtsaq, insan öz yaratdığı bir siyahıda təcrübəyə qarşı yaradılan cavab tərzini və ya daha ehtiyatla desək, öz cavablarını təsdiq etməyin yollarını tapır.
- Elə həmin məqalədə deyirsiniz ki, "Bəzi dövrlər və yerlər, qarşılaşdıqları çətinliklərin öhdəsindən gələ bilən yazıçıları önə çıxarır, bəziləri isə çıxarmaz". Təxminən belə bir şey, kiminsə ədəbi cəhətdən formalaşması həmin insanı yaşayacağı çətinliklərə hazırlayır, hazırlamasa da, bu dəfə insan situasiyaya uyğunlaşır. Şəxsi "antologiyanız" və Cənubi Afrika arasındakı əlaqə haqqında heç düşünmüsünüzmü? Keçmişə nəzər saldıqda, sizcə, bu münasibət əsərlərinizdə özünü necə göstərib?
- Kənardan baxanda, tarixi nümunə kimi görünən mən, əslində xristian təqvimilə XVI əsrdə başlayan və XX əsrin ortalarına qədər davam edən Avropanın geniş ekspansionist hərəkatının gecikmiş təmsilçisiyəm. Bu hərəkat, Amerika və Okeaniya qitələrində işğal və məskunlaşma ambisiyalarını az-çox, gerçəkləşdirdi, amma Asiyada tamamilə, Afrikada isə qismən məğlubiyyətə uğradı. Mən bu hərəkatı təmsil edirəm, ona görə ki, mənim intellektual bazam dəqiq avropalıdır, afrikalı deyil. Mən, həmçinin eyni zamanda aparteid (irqçi) rejimdən ən çox faydalanmaq üçün yaradılmış Cənubi afrikalı bir nəslin də nümayəndəsiyəm.
- Arxa planında zülm keçmişi olmuş və ya hələ də məğlubiyyətə uğramış müstəmləkəçi hərəkatın nümayəndəsi ilə özünə yer etmək istədiyi, lakin bacarmadığı bölgə və xalqları arasındakı düzgün münasibət forması necə olmalıdır?
- Bu sualın cavabından əmin deyiləm. Məncə, buna mücərrəd şəkildə cavab verməyə çalışmaqdansa, yaşadığım müddətdə bunu yaşamağa çalışmaq daha məhsuldar olub və elə də olacaq. Bu sualı "yaşamaq" dedimsə, təkcə gündəlik həyatda deyil, əsərlərimdə də yaşamağı nəzərdə tuturam.
Gördüyünüz kimi, mən bədii ədəbiyyat yaratmağı, yəni fantaziya icad etməyi və inkişaf etdirməyi bir növ, mücərrəd düşüncə kimi qəbul etmirəm. Təbii ki, mən ağlın faydalılığını da inkar etmək istəmirəm, lakin bəzən insan tək ağılla heç bir şey əldə etməyəndə, intuisiyasını hərəkətə keçirir.
- Bayaq qeyd etdiyiniz Avropa ekspansionist hərəkatında XX əsrin əvvəllərində və ortalarında estetika anlayışı xüsusilə təsirli görünür. Siz bu ənənə çərçivəsində öz brendinizi yaratdınız. Bəlkə də bu, əsərlərinizin əksəriyyətini yazdığınız Cənubi Afrikadan, əsərlərinizdə böyük yer tutan iztirab və bədən qavrayışını almış olmağınızla bağlıdır. Başqa bir misal da, - etik və estetik anlayış baxımından - fərqlilik və başqa cür yaşamağın nə demək olduğuna dair sizin gətirdiyiniz izah. Bu mənada, sizin yazdıqlarınız, insanların ünsiyyət baxımından çətinlik çəkdiklərindən bəhs edən ənənəvi mətnlərdən daha cəlbedicidir. Təbii ki, başqa uğurlarınız da var. İsveç Akademiyası artıq bunları müşahidə edib və yüksək qiymətləndirib.
- İsveç Akademiyası haqqında dedikləriniz barədə nəsə demək mənə düşməz. Amma madam ki, siz bayaq Samuel Bekketin üzərimdəki formalaşdırıcı təsirindən bəhs etdiniz, bunu deməliyəm. Bekketi, əlbəttə ki, yüksək səviyyəli modernlərdən, daha doğrusu, ilk postmodernlərdən biri kimi qiymətləndirmək olar. Bekket, Afrika ilə heç bir əlaqəsi olmayan irlandiyalı, avropalı idi. Amma Atol Fuqard kimi həssas və istedadlı dramaturqun əlində Bekket Cənubi Afrikaya daşına bilər, o qədər mükəmməl ki, az qala, yerli kimi göstərilə bilər. Yaxşı, bu nə deməkdir? İncəsənət tarixi, əslində hasarlar və sərhədlər arasında daimi çarpaz mayalanma tarixidir.
- 2003-cü ildə "Buker" mükafatına namizəd olan "Elizabet Kostela" adlı romanınızın eyniadlı qəhrəmanının özünə şübhə problemi var, bu da "Elizabet, Ledi Çandosdan Frensis Bekona məktub" adlı fəsillə yekunlaşır. Elizabetin məktubu onu böhran, daha doğrusu, fəlakət hissinə sürükləyir. Çünki məktubun tarixi 11 sentyabrdır (1603)! Daha doğrusu, Elizabet mətni özünü inkar edərək tərk edir. Bunu demək istəyir? Ədəbi həyat son nəticədə "uçurumun kənarındakı ruh" üçün çıxış yolu və ya xilas təmin etmir.
- Məndən əsərlərimi şərh etməyi istəyəndə, adətən buna qarşı gəlirəm. Bunu düzgün hesab etmirəm... Elizabet, dilin hüdudları daxilində yazdığını iddia edir. Əgər daima onun arxasınca düşüb kifayət qədər ağıllı olmadığı üçün ifadə etmək istəyib, edə bilmədiklərini izah etməyə çalışsam, onu təhqir etmiş olmaram? Mayın 1-i kimi, 11 sentyabr da bəzi adamlar üçün çox önəmli, bəziləri üçünsə adi bir gündür.
"Uçurumun kənarındakı ruh" üçün ən yaxşı həyat tərzinin nə olduğuna gəlincə, indicə "ədəbi həyat" adlandırdığınız şey, ya da bizə varlığımız haqqında düşünmək üçün başqa hər hansı həyat tərzi - fantaziya, işarələr, hekayə danışmaq - mənə yaxşı təsir edir. "Yaxşı" deyəndə, etik mənada, məsuliyyəti nəzərdə tuturam.
Hazırladı: Nilufər Hacılı
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
