Müsahibim müəllimim, "Sözün o üzündə" kitabının müəllifi Məti Osmanoğludur. Vaqif Səmədoğlunun ayrı-ayrı əsərlərindən seçdiyimiz misraların kölgəsində apardığımız bu söhbətdə Məti müəllimlə şair sözünün o üzündəki şeir dünyasının mənzərələrini bölüşməyə çalışmışıq...
Kölgəsiz baxtımın boz səhrasında
Sərin yer gəzirəm sığınım deyə.
Belindən gəlsəm də, girə bilmirəm
Ata heykəlindən düşən kölgəyə...
- Məti müəllim, siz bu misraları Vaqif Səmədoğlunun şeir yaradıcılığının manifesti kimi qiymətləndirmisiniz...
- 1960-cı illərin sonunda yazılan bu misraların bədii düşüncənin keçdiyi yolu əks etdirmək, ədəbiyyatın tarixinə işıq salmaq baxımından dəyərli olduğunu düşünürəm. Səməd Vurğunun kiçik oğlu Vaqif Vəkilov şeirə gələrkən, hər şeydən öncə kölgədə yaranan, kölgəyə sığınan (bu, dosdoğma ata kölgəsi olsa belə) şeirin şairi olmadığını bəyan etmişdi. Azərbaycan ədəbiyyatının qapısını fərqli üslubla döyən gənc Vaqif milli yaddaşımızda Səməd Vurğunun ölümsüz abidəyə çevrildiyinin fərqində idi. Bunun da fərqində olmamış deyildi ki, zaman iyirminci əsrin digər "heykəl şairləri" - Mirzə Ələkbər Sabir və Hüseyn Cavid kimi Səməd Vurğun yaradıcılığına da məhz tarixi abidə kimi yanaşmağı tələb edir. O vaxt Səməd Vurğun xəlqiliyin etalonu kimi qiymətləndirilirdi və etiraf eləmək lazımdır ki, bəzən "xəlqilik", "xalq" anlayışlarının arxasında primitiv ədəbi möhtəkirlik dayanırdı. Bədii sözün zamanı və zəmanəsi ilə təzad təşkil edən bu düşüncəyə münasibət sonradan Vaqif Səmədoğluya dramaturq kimi böyük şöhrət gətirən komik qəhrəman - "zəmanə adamı" olan Şair Moşu Göyəzənli obrazında öz ifadəsini tapacaqdı. Buradaca, xüsusi vurğu ilə qeyd etməyi zəruri sayıram ki, o illərdə əldə "yenilikçilik", "novatorluq" şüarını bayraq edib, Səməd Vurğunun heykəli ilə döyüşə girmək, kölgə qılınclamaq da medalın tərs üzü idi: daha ucuz, daha miskin və daha zərərli ədəbi möhtəkirlik idi...
Son gecədir bu gün yenə,
Sabah yenə son səhər...
- Sizcə, şair üçün "son", sözün hərfi mənasında hər şeyin bitdiyi yerdir, yoxsa, hər sonun bir başlanğıc olduğuna işarədir?
- Adətən, şair öz ömür yolunu, yaşadıqlarını, başından keçənləri, tale hekayəsini yazır. Kədərlə xoşbəxtliyin, ağla qaranın, işıqla qaranlığın çulğalaşdığı insan taleyindən şeirlər doğulur. Vaqifin yaradıcılığında zamanın sondan başladığını görürük. O, sanki ömrün o biri ucuna qədər gedib, oradan o tərəfi görmək və göstərmək istəyir...
Məzarıma
nə başdaşı qoyun,
nə heykəl.
Bir cüt ayaqqabı qoyun,
ayağıyalın
geyib getsin...
Bu şeiri yazanda Vaqifin vəsiyyət eləyən vaxtı deyildi, hələ heç 24 yaşı tamam olmamışdı, yazıb-yaratmaq ömrü qarşıda idi...
Şeirin izahagəlməz sirlərindən biri də budur ki, zaman bu şeiri şairin ömür və tale yazısına, məzarüstü abidəsinə çevirdi. Şairin Fəxri Xiyabandakı məzarının üstünə gələnlər bir cüt ayaqqabı maketi və bu şeirlə, bir də şairin Gözəgörünməzə müraciəti ilə qarşılaşırlar: "Mən burdayam, İlahi"...
Mən də tək, tək, tək...
- Vaqif Səmədoğlu təkliyə qaçan şair idi, yoxsa, təklikdən qaçan şair?
- Vaqif Səmədoğlu öz ətrafındakı insanlar və sosial mühitlə ünsiyyətə açıq insan idi. Düşdüyü məclislərdə "təşəbbüsü ələ almağı" bacarır, zarafat etməyi, şənlik yaratmağı xoşlayırdı. Ancaq ən haylı-küylü, təntənəli məclislərdə belə, Vaqifin içindəki təkliyi sezməmək mümkün deyildi. Bir şeirində dediyi kimi, onun gözləri həmişə özünə boylanırdı...
Sovet hakimiyyətinin son illərində, Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı başlayanda, yüz minlərlə insanın bir araya gəldiyi mitinqlərin birində Vaqif Səmədoğlu ibrətamiz bir ifadə işlətmişdi: "milli tənhalıq"... Bu, o vaxt haqq səsini dünyanın eşitmədiyi Azərbaycanın düşdüyü vəziyyəti dəqiq canlandıran bir ifadə idi və sonradan siyasi leksikamıza da keçdi.
"Milli tənhalıq" ifadəsinin içində mən yüz minlərlə insana səslənən Vaqif Səmədoğlunun öz təkliyini də görmüşdüm və indi də görürəm. Ucu-bucağı görünməyən insan selinin yer üzündə təkləndiyini görmək şairin öz içindəki tənhalıq hissindən gəlirdi. Vaqif Səmədoğlunun poetik yozumunda həyat, ömür çoxdan itkin düşmüş tənha bir səsdir...
Ana yurdum, torpağında
Bir ləpir izim qalmadı.
Doğuldu, öldü şairin,
Sənin xəbərin olmadı...
- Sizcə, Vaqif Səmədoğlu fərdi tənhalığın səbəbini xalqın onu tanımamasında və ya qiymətləndirməməsində görürdü?
- Məsələnin ən mürəkkəb tərəfi də budur. Tənhalıq motivi, cəmiyyətlə fərd arasında uyuşmazlıq bədii yaradıcılığın əbədi mövzularındandır. Şərq, eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatında geniş yayılmış "Leyli-Məcnun" süjetinin mərkəzində də fərdlə onu başa düşə bilməyən, anlamaq istəməyən, təhhalığa məhkum edən cəmiyyət arasındakı konflikt dayanır. Dərd əlindən dağa çıxan Məcnunu xalq yaylağa çıxmış sayır...
XX əsrdə tənhalıq dünya ədəbiyyatının aparıcı mövzularından birinə çevrildi, "Yüz ilin təhhalığı" (Qabriel Qarsia Markes) dünyada ən çox oxunan əsərlərdən biri oldu. Dünya ədəbiyyatında təhhalıq mövzusunun fəallaşması təhlillərdə daha çox başından iki dünya müharibəsi keçmiş XX əsrin ictimai, siyasi, mədəni prosesləri, zamanın xarakteri ilə əlaqələndirilir, əsrin şahidi olduğu fəlakətin nəticələri ilə yazıçı dünyası arasındakı təzadlarla izah edilir.
XX əsrdə ekzistensialist fəlsəfə və estetika diqqəti insanın fərdi dünyası ilə obyektiv dünya arasındakı ziddiyyətə, uçuruma yönəltdi. Bu uçurumun qaşındakı insan isə özünü tək saydı. Vaqif Səmədoğlunun şeirlərini oxuyanda müasiri və ruhən ona yaxın özbək şairi Rauf Pərfinin bir misrasını xatırlayıram: "Mən yalnızam, səsim də yalnız..."
Çünki damarımdan qan yox, tər axır -
Qorxuyla yüklənmiş ömrümün təri.
İçimdə bərəlib yaşarır hər gün
Özümün özümə baxan gözləri...
- Vaqif Səmədoğlunun şeirlərində qorxu, sizcə, nə ilə bağlıdır?..
- Vaxtilə Vaqifin şeirlərində yüksəklik qorxusunun olduğunu yazmışdım.
Həqiqətən də, Vaqifin şeirlərini oxuyanda adam özünü uçurumun qaşından aşağı baxırmış kimi hiss edir.
Mənə elə gəlir ki, Vaqif Səmədoğlu öz şeirlərində zirvədə, dibsiz uçurumun qaşında dayanıb oradan aşağı baxan, baxdıqca gözləri qaralan insanın içindən səslənir. Dərədə dayanıb zirvənin əzəmətindən, möhtəşəmliyindən heyrətlənmək nə qədər təbii hissdirsə, zirvədən, yüksəklikdən aşağı baxanda qorxu keçirmək də o qədər təbiidir. Bu arzuolunmaz hissi təsvir etmək, onun "şəklini çəkmək" mümkünsüzdür, onu yalnız yaşamaq, duymaq, hiss etmək, Vaqif Səmədoğlu demiş, onun "şeirini çəkmək" mümkündür. Ona görə də burada sözün müstəqim və məcazi mənalarından, obrazlı, yaxud obrazsız deyilişindən çox, sözün yaratmış olduğu duyğu, ekspressiya əhəmiyyət daşıyır. Vaqif Səmədoğlunun ilk baxışda qəribə görünən şeirlərindəki duyğu oxucuya da yoluxur...
Mənə pusqudan baxan
Gözlər öz gözlərimdir.
Tutub sona getdiyim
İzlər öz izlərimdir...
- İnsanın daxilindəki "öz"ü çoxumuz qəliblərə salmışıq. İnsan, sanki özüylə üz-üzə gəlməkdən qorxur. Vaqif Səmədoğlunun şeirinin fərqli cəhətlərindən biri də "öz"ü ilə üz-üzə gəlmək cəsarətidir. Bu yanaşmaya sizin münasibətiniz maraqlı olardı...
- Biz bu söhbət boyu şeirə münasibətdə şairin mövqeyini əsas götürürük, şeirdə şairin "öz"ünü görməyə çalışırıq. Mənə elə gəlir ki, Vaqifin şeirlərinin, eləcə də böyük ədəbiyyata aid etdiyimiz bütün əsərlərin ən böyük sirri şairin "öz"ü ilə oxucunun "öz"ünün üz-üzə gətirilməsidir. Bu "öz"lərin dialoqu yarananda şairlə oxucunun birgə şeiri yaranır. Vaqif Səmədoğlu, Umberto Ekonun təbiri ilə desək, öz oxucusunu "yaratmış" şairlərdəndir. Yaradıcılığının başlanğıcında Vaqifin yazdıqlarının "şeir olub-olmadığı" müzakirə edilirdi, sonra bunların "necə şeir olduğu" sualına cavab axtarıldı. Oxucu Vaqifi bir şair kimi tədricən, onun üslubuna öyrəşə-öyrəşə qəbul elədi və bu poeziyanın içində oxucunun da üz-üzə gəldiyi qəliblərdən təmizlənmiş "öz"ü oldu...
Sənin sualın kimi, mənim cavabımın da bir qədər mücərrəd səsləndiyini hiss edirəm. Demək istədiyim budur ki, şeirin duyğu yükü mətndən oxucuya keçəndə şairlə oxucu dünyası bütövləşir, "bədii aləm" dediyimiz yeni bir dünya yaranır. Bu aləmin içində oxucu həm şairin, həm də özünün "öz"ü ilə üz-üzə gəlir...
Ölülər ömürlük yadda olanda
ömür ölümə dönür...
- Bu misraya əsasən, demək olarmı ki, şair üçün ömür, həyat insan yaddaşıdır...
- Vaqif Səmədoğlu şeirlərdən və dram əsərlərindən əlavə, pritçaların da müəllifidir və şairin ölümündən sonra "Gürzəçöl yazıları" adlı pritçalar kitabı nəşr olunub.
Vaqif Səmədoğlunun 1985-ci ildə qələmə aldığı gündəlikdə maraqlı bir qeyd var. O, "Gürzəçöl yazıları"nın konspektini nəzərdən keçirdiyini yazır və bunların hamısını "əsl ürək sözü olan yazılar" adlandıraraq öz pritçalarının nəsr, proza olmadığını vurğulayır. Bunları "böyük dialoqları olan şeirlər" adlandırır və fikrini dəqiqləşdirir: "Yəni poemalardır. Nəsr kimi yazılmış. Qulaqlarım poemalarımın yaxın uğultusuyla, ürəyim? sinəm bu uğultunun bu gün-sabah sözlərə dönəcək yetim həsrətiylə, intizarıyla dolub. Ömürmü başlayır bu işi, ya bu işmi başıma ölüm açır, bilmirəm"...
Belə düşünürəm ki, şair sənin sualına "bilmirəm" cavabını verib.
Şeirin taleyi haqqında son söz və son hökm oxucunundur...
Söhbətləşdi: Ləman İlkin
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
