Hədiyyə ŞƏFAQƏT
Hər bir insanın sinəsində vaxtı ilə uşaq ürəyi döyünüb. Amma, deyəsən, bunu çoxları xatırlamır...
***
Amma elə adamlar var, nəinki xatırlayır, ondan heç vaxt ayrılmırlar. İldən ilə, hadisədən hadisəyə, həyatın, taleyin pilləsindən pilləsinə keçərkən əllərindəki ən qiymətli xəzinə elə həmin ürəkdir. Elə həmin ürəklə bütün çətinliklərə sinə gərir, etiraz edir, nəyisə dəyişməyə çalışır, nəyisə qoruyub saxlamağa və ötürməyə can atır... Bu adamların ürəyi sözün bütün mənasında dünyanın gözəlləşməsi üçün döyünür.
Rey Bredberinin ürəyi kimi.
O isə bu döyüntüləri sözbəsöz, cümləbəcümlə ifadə edərək bizə miras verib gedib. Rey Bredberi ürək döyüntülərinə adlar qoyub, cürbəcür, yüzlərlə ad, indi hamının və ya az adamın bildiyi adlar.
***
Bredberi gələcəkdən qayıdan yazıçıdır. Onu adətən, əksəriyyətin qəbul etdiyi kimi fantast adlandırırlar. Elə-belə də deyil - Böyük fantast!
Amma Bredberini təkcə fantast adlandırmaq ədalətsizlikdir. Çünki hekayələrini, romanlarını oxuyarkən sanki hansısa sehrli qapıdan adlayıb gələcəkdə peyda olduğunu, sonra yaddaşını möcüzəvi şəkildə özü ilə götürərək həyatın bu tayından yenidən doğularaq böyüməyə başladığını, özü ilə gətirdiyi xatirələri yazıya köçürməyə başladığını fikirləşirsən. Bəlkə də biz indi, hazırda Bredberi ilə eyni zamanda yaşayırıq, lakin o yenə geri qayıdacaq, başqa bir qapıdan keçib orada əvvəlki nəsillər üçün yazmağa başlayacaq. Keçmişə indi barədə danışacaq.
***
Lakin günlərin bir günü indiyə keçmiş barədə danışmaq fikrinə düşəndə dünyanın ən heyrətamiz əsərlərindən birini - "Zəncirotu şərabı"nı yazır. Bu haqda belə deyir: "Bir gün avtobusda bir oğlanın ayağında gördüyüm tennis ayaqqabıları məni uşaqlığıma apardı. Evə qayıtdım və dəli kimi yazmağa başladım..."
Həmin uşaqlığın isə az qala yüz yaşı var...
***
Deməli, yüz il əvvəl barədə hekayə oxuyuruq.
Fərqi yoxdur, - "Zəncirotu şərabı" romanı hekayəsindən bir qədər cavandır, 66 yaşı var, müəllif onu 37 yaşında yazıb - hələ uzun illər və mətnin diri qaldığı əsrlər boyu oxuyacağıq...
Yaxşı mətnin yaşı olmur, əksinə, üstündən illər keçdikcə daha çox dəyərləndirilir, daha çox fikir oyadır. Məsələn, keçən əsrin uşaq mətnləri onları uşaqkən oxumuş bizlərlə birlikdə yaşlandıqca qayıdıb bir daha oxuyursan, bir daha zövq alırsan və ən gözəli, indi daha çox mətləblərdən hali olur və anlayırsan: gözəl yazılar sənin əbədi yol yoldaşındır, səni son mənzilə qədər tək qoymur, səni bir qapıdan ötürüb, başqa bir qapıda yolunu gözləyir. İndi o illərin uşaqlarından çətin sağ adam qala, amma "Zəncirotu şərabı" o uşaqların dövrünü, arzularını, xatirələrini ağuşuna alıb əbədi həyat bəxş edib.
Bəli.
Nə yollasa, təsadüfənmi, qəsdənmi - müəllifin həyatına daxil olan hər şeyi bir gün mətnə çevrilmək mükafatı və ya cəzası gözləməkdədir...
***
Lakin Bredberi uşaqlıq illərinə qayıdaraq onu olduğu yerdən sakitcə götürüb bu günə gətirməyib. Nəzər salıb, analiz edib, uşaqlığını yenidən yaradıb. Gözəl şeylər artırıb, xoşagəlməz şeyləri arzularının işığında yoxa çıxartmağa çalışıb. Bunu ona qüsur tutanlara isə deyib: "Mən bütün eybəcər sayılan şeyləri görürdüm və xatırlayıram, amma bunlar uşaq gözündə heç vaxt mənasız və eybəcər təsir buraxmır".
Bredberinin bu şərhi böyük dərsdir. Çünki uşaq əsərləri yazmağın çətinliklərindən danışılarkən əksər hallarda müəlliflərin dərk və analiz qabiliyyətinin, xatirələrin üstündəki sehrli pərdə sürüşüb götürüldükcə ortaya çıxan aydın mənzərənin təxəyyülün arzu kimi arxa plana atdığı, susdurduğu təmizliyi və məsumluğu zədələdiyi deyilir. Yəni, yetkin müəllif qayıdıb uşaq ola, uşaq gözüylə baxa, uşaq diliylə nəql edə bilmir. Dərk edilənlər ona mane olur.
Bredberinin gücü məhz bu məqamda nəhəngliyi ilə fərqlənir: O, buna nail ola bilib! Bilib, çünki gələcəyin hər üzünü görüb, eybəcərliklərin uşaqlıqda gizləndiyini deyil, uşaq arzularının və xəyallarının qorunmamasının gələcək eybəcərliklərə rəvac verdiyini başa düşüb. Bredberi dünyanın səhvlərindən səbəbə, nəticədən bünövrəyə qayıdıb. On iki yaşlı Duqlasın həyatı otuz beş-otuz yeddi yaşlı və ondan sonrakı Bredberinin uşaqlıq həyatı deyil. Amma Bredberi bunu vecinə almayacaq, nəyinə lazımdır? O, məhz belə uşaqlıq yaşamaq arzusundadır, necə olsa geriyə qayıdır, gələcək ayaqları altında olduğu kimi keçmiş də əlinin altındadırsa, niyə onu yenidən qurmasın?
Bəli, bu çoxlarında çatışmayan, təəssüf ki, çatışmayan bacarıq və əminlikdir...
***
"Zəncirotu şərabı"nda çoxlu böyük adam var. Valideynlər, nənə-baba, qohumlar, qonşular, tanışlar, satıcılar, ev qadınları, müxtəlif peşə sahibləri, müxtəlif yaşlı, xasiyyətli çoxlu qadın və kişi. Burada arzumu, həqiqətmi, heç vaxt öyrənə bilməyəcəyimiz bir nüans var - böyüklər uşaqlarla danışırlar. Bəzən bütün ciddiyyəti, bəzən zarafatyana nağılvariliyi, bəzən ölüm qədər qaçılmaz hadisədən əvvəl, bəzən isə elə-belə, öz-özlərinə - amma uşaqlar bunu eşidirlər. Uşaqlar böyüklərlə çox vaxt keçirirlər. Ya da böyüklər uşaqlarla, - onlarla hər şeyi müzakirə edir, fikir bildirir, uşaqların dünyasına dalıb onlar kimi yalanlar uydurmağa çalışırlar. Zəncirotu şərabı hazırlayan və içən böyüklər bəzən onları nə zamansa özlərinin də uşaq olduqlarına inandırmağa çalışanda uğursuzluqla üzləşsələr də, müəllif gələcəyin verdiyi saxta imtiyazdan yararlanıb onlara heç yerdə müdaxilə, nəyi isə başa salmaq, nəsihət vermək, zəhlətökənlik etmək imkanı vermir. İmkan vermir ki, qoca babalar, qarı nənələr uşaqların qulağından yapışıb həyatı başa salsınlar. Uşaqlar onsuz da başa düşürlər, böyüdükcə də daha yaxşı başa düşəcəklər..
Bəlkə də Duqlasın qulağından da yapışan nəsihət ustaları olub, amma Bredberi onların üstündən sadəcə xətt çəkib - vəssalam, yoxdurlar.
İlahi, dünyanın belə müəlliflərə necə böyük ehtiyacı var!
***
"Bir özün fikirləş! Fikirləş! On iki yaşın var, amma sağ olduğunu hələ indi öyrənmisən".
Bu daxili monoloqun oxucularında hansı hisslər və emosiyalar oyatdığını təsəvvür edin. Hamını özünə sual verməyə sövq etməyəcəkmi? Hərə özünə boylanmayacaqmı? Bəlkə neçə insan zamanın sıxıntıları arasında başını bulayıb gözünü yerə dikəcək, neçə insan ah çəkəcək. Amma neçə insan da gülümsəyəcək və bu həqiqətə hansı yaşda, hansı anda çatdığını xatırlayacaq. Bəlkə kimsə göz yaşları arasından, bəlkə kimsə yumulu gözlərinin ardında görəcək o anı. Bəlkə kimsə əllərinə baxacaq və vaxtın barmaqlarının arasından süzülüb necə getdiyinə ilk dəfə fikir verəcək... və bəlkə kimlərsə də başını gündəlik xaosdan qaldırıb uşaqlara tərəf boylanacaq - bəs, görəsən, onlar həyat barədə nə fikirdədirlər? Bəlkə onlar sağ olduqlarını çoxdan öyrəniblər?
Bəs, görəsən, onlardan daha nələr öyrənmək olar?
"Ömrüm boyu mən atamla soyuq münasibətdə olmuşam. Amma ondan keçmiş haqqında danışmağı xahiş edəndə, atamın səsi tədricən dəyişirdi, onun hekayətlərində ritm, məna, həqiqət və əsl poeziya duyulurdu, çünki atam ilhama gəlirdi, həqiqət onun içindən çıxıb axırdı", - Rey Bredberi xatırlayırdı...
***
Uşaqlar böyük müəllimdirlər. Onlar bizə nəyin yaxşı, nəyin qaydasında olduğundan çox nəyin pis yönə getdiyini, nəyin qaydasında olmadığını göstərən böyük gücdürlər. Uşaq sözləri sehrlidir, uşaq təsəvvürü möcüzəvidir, uşaq həqiqəti dünyanın üzünə tutulmuş ən təmiz güzgüdür. Hər yerdə uşaqlara baxmalıyıq - müharibənin getdiyi torpaqlarda, evlərin dağıdıldığı yerlərdə, ayrı-seçkiliyin, sosial ədalətsizliyin, yoxsulluğun, zorakılığın baş alıb getdiyi, dünyanın cəhənnəm hesab edildiyi nöqtələrdə də, sülhün bərqərar olduğu, uşaqların diləndirilmədiyi, satılmadığı, yaxşı təhsil aldığı, sağlam böyüdüyü, həyata ümidlə deyil, əminliklə, dünyanın sahibi kimi baxdığı nöqtələrdə də. Gözlərimizi qaçırmağa, sözümüzü udmağa, özümüzü geri çəkməyə haqqımız yoxdur. Gün gələr, bu iki fərqli dünyanın övladları bir-birinin əlini sıxa da bilər, bir-birinin qanını tökə də. Gələcək keçmişin meyvəsidir. Qəzəb keçmişin meyvəsidir, amansızlıq keçmişin meyvəsidir və təəssüf ki, bu meyvənin adı - indi və gələcəkdir.
Məhz buna görə də hər bir xalqın, hər bir lokal və dünyəvi ədəbiyyatın uşaqlığa can atması, uşaqlığın ayağına getməsi, uşaqlığın günahsızlığı qarşısında diz çökməsi lazımdır. Fərqi yoxdur, bu sənin uşaqlığındır, yoxsa başqalarının. Dostlarının uşaqlığıdır, yoxsa düşmənlərinin. Uşaqlardan soruşmaq lazımdır ki, müharibə istəyirlərmi? Uşaqlardan soruşmaq lazımdır ki, müharibə olsunmu? Uşaqlardan soruşmaq lazımdır ki, nə istəyirlər? Nəyin dəyişməsini arzulayırlar?
Onlar onsuz da nələrisə dəyişəcəklər, amma hansı yolla - bax, bu bizim problemimizdir.
Uşaqlar əvvəl öz arzularını dilə gətirəcəklər, sonra özümüzü necə aparmağınızdan təsirlənib bizim arzularımızı… Sonra böyüyəcəklər, gələcəyin onlara verdiyi həyatın qarşısında bizi günahlandıracaqlar. Bizim ehtiraslarımızı, bizim acgözlüyümüzü, bizim despotluğumuzu, bizim saxtalığımızı, süniliyimizi ürək bulantısı ilə xatırlayacaqlar..
Hazırsınızmı?
Bu sualı isə mən uşaqlar üçün yazan müəlliflərə vermişdim...
Cəhənnəm bağbanı kimi ayağınızdan asılacaqsınız... - çünki o uşaqlardan kimsə gələcəkdə bir gün avtobusda üstü-başı tör-töküntü bir uşaq görəcək, xatirələr dilə gələcək, tələsik evə qayıdıb oturacaq və yazmağa başlayacaq...
***
"Tom, görəsən, bu dünyada hamı sağ olduğunu bilirmi?"
Uşaqlar da ölüm barədə fikirləşirlər. Bəlkə bizdən də çox fikirləşirlər. Kimi bu sualın verilməməli olduğu təsiriylə susur və sualı ya unudur, ya daxilində cavabını tapacağı vaxta kimi gizlədir. Kimi isə, əsasən uşağın ürəklə böyüdüyü ailələrdə, birbaşa soruşur: "Adamlar niyə ölürlər?"
Bu sual qarşısında balaca bir qıza verilmiş bir cavabı unutmuram: "Adamlar yaşaya bilməyəndə ölürlər". Gözəl cavabdır. Qoy uşaq fikirləşməyə başlasın - bəs adamlar niyə yaşaya bilmirlər? Həmçinin ölümü qorxulu, dəhşətli, qara qüvvə kimi şüuraltında saxlamaqdan xilas olsun.
Bu suala növbəti gözəl cavabı "Zəncirotu şərabı"nda Bredberi verir. Ola bilsin, bu cavab da onun arzularından biri idi, geri qayıdıb bütün uşaqlıq boşluqlarını doldurduğu əsnada həmin cavabı qoca nənəsinin dilindən səsləndirir. Təxminən belə: Mənim mən hissəm yorulub, istirahət etməlidir. Amma sizdə olan hissələrimin həyatı davam edir. Siz, əslində, elə mənsiniz, deməli, sizinlə birlikdə ev təmizləyəcək, dərsə gedəcək, kitab oxuyacaq, maşını təmir edəcək, yemək bişirəcəyəm. Gördüyünüz kimi, iş çoxdur, imkan verim gedim istirahət edim. Qabığımı dəyişib qayıdacağam...
Bredberi, yəqin özü gedəndə də belə rahatlıqla gülümsəyib deyib: "Hələ xeyli işim var, siz davam edin, mən qayıdacağam".
O, qayıdar. Bredberi qayıtmağın ustasıdır. Qayıtmağın və sahmana salmağın...
***
"Hara baxsan, problem görürsən. Diqqətlə baxsan - problemin həll olunma yolunu görərsən".
Şübhəsiz, Bredberi böyüklüyünü həm də problemləri mətnə çevirmək ustalığı ilə sübut edir. Onun diqqətli nəzərləri səni yandırıb kül edir - axı nəyə yarayırsan? Ancaq şikayətlənirsən - o qaydasında deyil, bu yolunda getmir. Nə olsun?
"İşlə!"
Bir neçə il əvvəl dostlardan biri məni tənbehləyirdi ki, ucuz işçi qüvvəsi kimi istifadə olunmağıma imkan verirəm, eyni işə görə daha çox qazana bilərəm, filan yerdə redaktəyə filan qədər verirlər, filan yerdə tərcüməçilər bu qədər alırlar. "Sən isə..." Əvvəl susdum, sonra diqqətlə üzünə baxıb dedim: "Yaxşı, təklifin nədir?"
Heç nə deyə bilmədi. Ətraf belə ağıllı boşboğazlarla doludur. Nəyisə dağıdıb yerinə nə qoyacağını ağlına gətirməyənlərlə, fəlsəfənin altından vurub üstündən çıxan, amma heç nəyə yaramayanlarla. Müdrik deyir ki, adamlara balıq verməyin, balıq tutmağı öyrədin. Bu yerdə, məsələn, mən deyə bilərəm: Mənə dənizin yerini deyin, balıq tutmağı özüm bacarıram.
Bredberi isə mənim və çoxları qədər hazıra nazir deyil, öz gölünü, öz qarmağını, öz balığını özü yaradır... Elə bilirsiniz özü də yeyir? Xeyr. Bizimlə bölüşür. Bredberi dünyaya da belə baxır, onu sökür-tökür, hissələrə ayırır, detalların arasındakı boşluqlardakı zir-zibili təmizləyib yerə salır, kiri-pası sürtüb təmizləyir, detalları birləşdirir. Bütün bunları isə gözümüzün qarşısında edir, inanılmaz fantaziyaların, zümzümələrin, zarafatların və atmacaların və sətiraltı xəbərdarlıqların müşayiəti ilə. Prosesi göstərir.
"Bir ara yersiz yoxlamalarından cana doymuşdum. Qəzəbliydim, dişimi qıcayıb gəzirdim. Yumruğumu düyünləyib hazır dayanmışdım. Amma, nəhayət, bu barədə hekayə yazdım və tezliklə neçə yerdə çap olundu. Buyur, bu da sizin cavabınız!"
Bredberi hamımızın yerinə cavab verməyə hazırdır. Amma tənbəlliyimizi bağışlamamaq şərti ilə: "Biz heç vaxt işsiz deyilik. Biz doldurulmalı qablarıq. Sadəcə, dərk etməliyik, bu qaba yığılanlar dünyanın yaxşılığına necə təsir edəcək".
Bredberi özü də bu qabları doldurmağa çılışır - məsələn, "Zəncirotu şərabı" ilə..
Sonra bir gün Tanrını "Zəncirotu şərabı"na qonaq edir və ona cənab Conas adlı bir nəfərdən danışır. Cənab Conas şəhərin zibilxanalarında eşələnib atılmış əşyaları arabasına yükləyir və onları lazımi ünvanlara çatdırır. Pulsuz-parasız. Birinin zibili digərinin ehtiyacıdır. Birinə artıqlıq edən şey digərini sevindirir. Kiminsə evində görmək istəmədiyi əşya başqa birinin arzusudur. Cənab Conas hər şeyi yerbəyer etməklə məşğuldur. Onu təqdim edən Bredberi yəqin Tanrının üzünə qınayıcı nəzərlərlə də baxıb: Məgər belə etmək olmazdımı? Bəlkə Tanrı hələ də daxilimizdə bu suala gülümsəyib cavab verir: "Niyə etmək olmasın ki..."
***
"İnsan yaşadığı şəhərdən ayrılanda o şəhər fantaziyaya çevrilir" - və tezliklə də bunu təkcə şəhərlərə aid etmək fikrindən daşınır. "İndi mən də burda, İllinoysda, sakit bir gölün kənarında yerləşən Yaşıl şəhərdə kiminsə fantaziyasıyam".
Biz həm də özümüzün fantaziyasıyıq. Bredberi uşaqlığına qayıdaraq öz fantaziyalarının mövcudluğuna inandırır. Onun, ayağını qoyduğu yeri dünyanın mərkəzi, olduğu zamanı zamanın mərkəzi adlandırmağa haqqı çatır. Çünki o, əjdahalara inanır. Çünki o uşaqkən xəyalən qorxduğu çardaqda yaşayan əjdahanı yerə endirib onunla bir ömür keçirib.
"Hər kəsin öz əjdahası var. Bir gün o, aşağı enə bilər..."
Əlbəttə, siz öz çardağınızdakı əjdahanı böyüklərə öldürtdürməmisinizsə…
Bir dəfə demişdim: "Müharibə barədə ağlınıza gələni yazmayın". İndi isə deyirəm:
Əjdahanız olmayıbsa, uşaqlar üçün "şərab" çəkməyin...
7 sentyabr 2023
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
