Evlərin, ağacların, daşların və insanların gülümsəyən gözlərinin altında kölgə vardır - Dəniz Pənahova yazır

Silviya Platın qələmə aldığı "The bell jar" (Şüşə qab) romanı Amerika ədəbiyyatının ilk feminist romanı hesab olunur. Roman 1960-cı illərdən üzü bu yana dünyanın caynaqları arasında ilişib qalmış qadın sıxıntılarından bəhs edir.

Silviyanın hələ uşaq yaşlarından həyata və insanlara qarşı həssaslığı uşaq yaşından yaradıcılığa başlamasına səbəb olur. İlk şeirini atasına həsr edir. 8 yaşında atasını itirir. Atasının itkisindən sarsılan Silviya Tanrıya üsyan edərək "Bir də heç vaxt Tanrı ilə danışmayacağam" deyir. Atasının ölümü şeirlərində həmişə öz ağırlığını hiss etdirir. Ancaq atası ilə münasibəti sevgi ilə nifrətin arasında ilişib qalmışdı. Atası despot şəxsiyyətə bürünmüş bir adam idi. Atasına qarşı duyduğu hisslərin yığıntısı, çöküntüsü sonrakı illərdə Silviyanın kişilərlə münasibətində boşluqlar yaradır. Aftobioqrafik roman olan "The bell jar" yazıçının iç dünyasına siraət edir. Silviya bu romanı intiharından bir ay öncə Viktoria Lukas adlı saxta imzayla çap edir. İntiharının arxasında nələrin gizləndiyini romanda detallı şəkildə qələmə alır.

Romanın qəhrəmanı 19 yaşında uğurlu universitet tələbəsi Ester Qrinvud moda dərgisində işləmək üçün Nyu-Yorka gəlir. Romanda Ester və Silviyanın intihara cəhd etməsi, kişilərlə münasibətinin heç vaxt dərinləşməməsi, karyera planları arasında qərarsız qalan, nə etmək istədiyini bilməyən bir obraz görürük. Yazdığı əsərində dediyi kimi, "bir dovşan tələskənliyitək hər şeyin üstündən hoppanaraq keçib gedən" bir adamdır. Bütün bu qeyri-müəyyənliyin içində yeməkdən-içməkdən kəsilir, yuxusu ərşə çəkilir. Əslində, uşaqlıqdan baş qaldırmış travma getdikcə daha da böyüyüb öz qəfəsini sındırır. Anasının təkidi ilə özünü psixiatrik xəstəxanada tapır. Elektroşok müalicəsi alandan sonra Esterin intihar düşüncələri daha da artır. Ayaq biləyini kəsməklə ilk intihar cəhdini edir. Növbəti dəfə özünü dənizin dalğaları qoynuna atır. Son intihar cəhdində isə evinin zirzəmisinə girərək müalicə üçün atdığı dərmanların hamısını udur. Anası Esterin iniltili səsini eşidərək onu tapır. İntiharı uğursuzluqla nəticələnir. O, ölməyi yenə bacarmır.

Əslində, insan heç vaxt intihar qərarı vermir, doğularkən intiharla bərabər dünyaya gəlir. Silviya da intihardan qaça bilməzdi, çünki romanında da qeyd etdiyi kimi, "intihar bir toxum kimidi, zamanı gələndə bir çiçək kimi açar, bir ağac kimi yetişər".

Dəlixanaya aparılan Ester kitabın sonuna qədər orada müalicə alır. Romanda bütün baş verənlər demək olar ki, Silviyanın yaşantıları ilə bənzərdi.

Esterin həyata qarşı olan laqeydliyi kişilərə olan laqeydliyi ilə eyni idi.

Silviya Platın yazdıqları qadınları başa düşməyən kişilərin, atasının və həyat yoldaşı Ted Huqsun yaratdığı travmaların nəticəsi idi.

"Uzaqlarda qüsursuz bir kişi görürəm, amma o kişi yaxınıma gələn kimi heç də uyğun biri olmadığını anlayıram... Heç vaxt evlənmək istəməməyimin səbəbi də budur. Həyatda ən son istədiyim şey sonsuz güvənə qovuşmaq və oxların atıldığı yay olmaqdır. Mən dəyişiklik və həyəcan istəyirəm. 4 iyul bayramında göyə atılan fişənglərdən çıxan rəngarəng qığılcımlar kimi hər yönə atılmaq istəyirəm".

Romanda Ester Budi Vilardla münasibət qurur. Amma onunla da birlikdə olduğu müddətdə özünü dekorativ ev əşyasının içində həbs olunmuş hiss edirdi. Və həmin şüşə qabı sındırıb çıxmaq istəyir. Elə romanın adı da buradan götürülür.

Romanında belə qeyd edir: "Budi Vilardın hiyləgər münasibətini xatırladım, Budinin dediyinə görə, uşaq sahibi olandan sonra fərqli hisslər yaşayacaqsan, daha şeir yaza bilməyəcəksən. Bəlkə də, evlənib uşaq doğduqdan sonra insanın beyni yuyulmuş olur və ondan sonra totalitar bir dövlətin köləsi kimi duyğuları korlanaraq yaşamış olursan". Əsərdə Ester Budi ilə evlənib uşaqlara qarışmaq istəmir, digər qadınlara çevrilməkdən qorxurdu. Amma həyatda qorxduğu səhvi edir Silviya.

Bizim cəmiyyətdə də buna bənzər deyimlərə ara-sıra rast gəlirik. Məsələn, "qız atası olandan sonra adama ağırlıq gəlir". İnsan nədisə odur. Niyə paslanmış genleri, mental dəyərləri imitasiya etməliyik deyə bir sual yaranır. Bəzən oxumuş, savad yiyəsi olmuş qadınlar var ki, dekorativ əşya kimi evin küncündə tozlanıb qalır. Onlar o qabı sındırıb çıxa bilmirlər. Silviya o dekoru sındıra bilmişdi. Əşya olmaq, kişi despotu, düzəni altında əzilmək istəmirdi. Silviya onsuz da yaradıcılığı, şeirləri ilə gündəmdən düşməyən, çağdaş Amerika ədəbiyyatının ən azad yazıçılarından birincisi idi. O, 1956-cı ildə Dostoyevskinin əsərlərini araşdıran, dövrünün ümidli yazıçısı hesab olunurdu. Silviyanın həyat yoldaşı Ted Huqs da şair idi. Amma Silviya qədər məşhur və istedadlı deyildi. Bu qədər uğura rəğmən onu yenə də intihara sövq edən yaradıcılıq əzabı, uşaqlıq travmaları və ya Ted ilə münasibətindəki boşluqlar idi?

Silviya illərlə manik depressiyadan, bipolyar pozuntudan əziyyət çəkirdi. Dahiliklə dəliliyin arasında sıxılıb qalan Silviya intihar toxumlarını artıq yetişdirmişdi.

"Dekorativ bir qabın içində ölü bir uşaq kimi ilişib qalan insana dünya qorxulu bir yuxu kimi görünür".

Silviya Ester obrazı ilə bizə 50-60-cı illərdə modern insanın bir qabın içində həbs olunmasını göstərir. Belə bir vəziyyətdə kişilərin sisteminə alışan və xoşbəxt olmağı bacaran qadınlar da vardı və o, belə qadınlar kimi olmaq istəmirdi. "Artıq mənim də bir otağım var" cümləsi ilə o, çox şeyi başa salırdı. Ancaq ona aid olan otaq xəstəxana otağı idi.

Silviyanın həyat yoldaşı Ted Huqs ona Asia Vevil adlı şairlə xəyanət edir.

Silviyanın kirayələdiyi ev əvvəllər şair Uliyam Batler Yeytsə aid olur. Bunu öyrənən Silviya o evdə yaşamağı yaxşı bir hadisəyə işarə kimi görür.

Silviya 1963-cü ilin soyuq fevralında ikinci mərtəbədə yatan uşaqlarına süd və peçenye apararaq otağa qaz dolmayacağından əmin olana kimi möhkəmcə yapışdırıcı bağlayır. Daha sonra başını sobanın içinə salaraq intihar edir.

Çox qəribədir ki, Silviyanın ölümündən 6 il sonra Tedin Silviyaya xəyanət etdiyi Asia Vevil də uşağı ilə birlikdə intihar edir.

Amansız genetika Silviyanın oğlu Nikolasda davam edir. Oğlu depressiyadan xilas ola bilmir və özünü asaraq öldürür.

"Şüşə qab" romanı Kamyunun "Yad" romanını xatırladır. İnsanın yaradılışını, varlığını sorğuya çəkir.

Məni bir şey düşündürür. İnsan xoşbəxt olacağı şeylərə çatdıqdan sonra xoşbəxt olmadığının fərqinə varırsa və kədər onunla bərabər doğulursa, insan artıq həmin o kədərdən zövq almağa başlayır. Hətta xoşbəxt anlarında belə kədərə susayır. Silviya da kədərlə bərabər doğulmuşdu. Kədəri heç zaman özündən qoparıb ata bilməzdi. Çünki o həm də qadın idi. Dünya isə əzab dolu qadınların yükünü daşıyacaq qədər güclü deyildi.