Mifin reallıqla vəhdəti, Mustay Kərimin söz sənəti - Nizami Tağısoy yazır

Mustay Kərim (Mostofa Safa ulı Karimov, 25.09.1919 - 20.10. 2005) başqırd şairi, yazıçısı dramaturqu, Dövlət və Lenin mükafatları laureatı, RSFSR-nın Əməkdar incəsənət xadimi, Başqırdıstanın xalq şairi kimi yetərincə orijinal və monumental yaradıcılıq irsi qoyub getmişdir. Ədəbiyyata 30-cu illərdə qədəm qoymuş Mustayın ilk debütü uğurlu olmuşdur. Elə birinci şeirlər kitabı "Dəstə tərpəndi" ("Otrəd kuzqaldı") 1938-ci ildə işıq üzü görmüşdür. 1941-ci ildən müharibəyə səfərbər olunmuş Mustayın elə həmin ildəcə "Bahar nəfəsi" ("Əzğı tayıştap") adlı ikinci kitabı çap olunmuşdur. Müharibədə cəbhə qəzetlərinin müxbiri kimi fəaliyyət göstərmiş, onların səhifələrində tatar dilində çıxışlar etmişdir.

Zəngin və çoxcəhətli yaradıcılıq yolu keçmiş Mustay Kərimin 100-dən artıq poeziya və nəsr məcmuəsi, 10-dan artıq dram əsəri və çoxsaylı publisistik yazıları oxucuların ixtiyarına verilmişdir. "Qara damcılar", "Qayıdış", "Avropa-Asiya", "Zamanlar" kimi şeir və poemaları, "Aygül ölkəsi", "Qızın oğurlanması", "Ay tutulan gecə", "Salavat", "Odu atma, Prometey!", "Bizim evin sevinci", "Taqanrok", "Bağışlama", "Uzun-uzun gecə", "Kənd vəkilləri" və s. kimi əsərləri Mustay Kərimi başqırd ədəbiyyatının zirvəsinə qaldırmışdır.

Mustay Kərimin əsərləri xeyli sayda dünya xalqlarının dillərinə çevrilmişdir. Azərbaycan dilinə təcrümələr isə yetərincə çoxsaylı və ardıcıl olmuşdur. Bu yaxınlarda Türksoyun dəstəyi ilə Ankarada "Doğumunun 100 yıl dönümüne ithafen Dünya dillerinde Mustay Kerimden seçme şiirler" (Ankara, 2019) kitabı on üç dildə - Azərbaycan, qazax, qırğız, özbək, Türkiyə tükcəsi, başqırd, saxa, tatar, malkar, çuvaş, qaraqalpaq, rus və ingilis dillərində oxuculara təqdim olunmuşdur.

28 və 30 sentyabr 2019-cu il tarixlərində Azərbaycan Milli Kitabxanasında və Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində Türksoyun və Başqırdıstan nümayəndələrinin birgə iştirakı ilə Mustay Kərimin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş xüsusi tədbirlər keçirilmiş, böyük yazıçının əsərlərinin müxtəlif tərəfləri ilə bağlı maraqlı çıxışlar dinlənilmişdir.

***

Mustay Kərim öz dövrünün geniş masştablı yazıçılarındandır. Onun yaradıcılığının mövzu palitrası yetərincə rəngarəngdir. Əksər əsərləri üçün gerçəkliyin bədii təsvirində ən çeşidli məqamların birliyi və ziddiyyətliliyi xarakterikdir. Başqa cür desək, onun şair dəst-xəttinə müxtəlif tipli yaradıcılıq metodlarından və üslublarından yararlanma xasdır. Məsələn, Mustay Kərimin bütün poeziyasından xeyirin təsdiqi pafosu ilə realist baxımdan sərt və romantik düşüncədə oturan şərin inkarı qırmızı xətt kimi keçir. Onun "Üç gündür qar yağır" ("Öcöncö kön totaş kap əya") şeirində müharibənin dəhşətləri şairin öz fərdi baxış bucağından təsvir olunur. Şair göstərir ki, onunla bir yerdə cəbhənin ön sırasında dayanan serjant Fominə dəymiş mina qəlpəsi Fomini məzara yollasa da, lirik qəhrəmanın düşüncəsi daim öz dostu ilə qalır və həmin mina qəlpəsinin ona 20 ildən artıq tuş gəlməsindən fəsillər keçib, bir-birini əvəzləsə də, bu minanın yeri bədənində hələ də qövr edir. Qəhrəmanın bədənindəki yara onu didib-dağıtsa da, müharibə zahiri baxımdan səngisə də, bu arada Parisdə yeni müharibələrlə bağlı söz-söhbətlərin gəzişməsi onun ürək ağrısını dilə gətirir. Gələcək müharibələr ömrünə qar yağdırır. Və həyatına yağan qarsa kəsmək bilmir ki bilmir...

Mustay Kərimin bütün yaradıcılığından onun doğma torpağa qəlbən bağlılığı, çöllərinə, təbiətinə vurğunluğu keçir. Şeirlərinin poetik mənzərəsindəki emosional obraz və detallar qeyri-adi ilmələr yaradır, misralardakı əhval-ruhiyyə, sanki miniatürlər şəklində bərq vurur. Təsvir olunmuş konkret hadisələr ümumiləşdirici duyğularla oxucunu ovsunlayır. "Özümə" şeirində biz bunun bariz təsdiqini tapa bilərik:

İlk sözü anama söyləmişəm mən,

İkinci sözü də - anam torpağa.

Ağıl öyrədərək elə o gündən

Öyüdlər vermişəm gəncə, uşağa.

Amma hərdən - hərdən görürəm ki, yox,

Ağılla, öyüdə möhtacam özüm.

Elə bununcün də oxucudan çox,

Özümə aiddir deyəcək sözüm.

(Tərcümə Eyvaz Borçalınındır)

Mustay Kərim müəyyən mənzərənin, yaxud umumiləşdirici poetik detalların köməyi ilə insan qəlbinin narahatlığını daxili dinamika və hisslərin hərəkətli ilə açmağa müvəffəq olur. Məsələn, "Durnalar qayıdanda" ("Tornalar kaytkanda"), "Ağ at buzlu yolla çapır" ("Kışkı öldan akbuz kulə") və s. kimi nümunələrdə şairin romantik hisslərinin uçuşu maraqlı təsvir rayihəsi yaradır. Əsərlərində romantik pafos sərt realizmlə üz-üzə dayanır. Belə olduqda ağlın hissləri üstələdiyi mənzərələr daha çox göz önündə durur.

***

M.Kərimin "Dekabr nəğməsi" və "Ölməzbəy" poemaları üçün şən əhval-ruhiyyə xas olsa da, onlarda xalq poeziyasının obraz zənginliyindən, hiperbolalardan, ənənəvi təkrirlərdən, daimi epitetlərdən bol-bol istifadə olunur. Tipikləşdirmənin belə forması bizə Mustay Kərimin təsvir ümumiləşdirmələrinin qeyri-adiliyini qeyd etməyə imkan verir.

Çoxşaxəli, müxtəlif janrlı və çeşidli poemalarında M.Kərim yaradıcılığı daha aydın ideya-bədii və fəlsəfi-estetik tutuma malikdir. Sənətkarın yaradıcılığının fəlsəfi-estetik xüsusiyyətləri, qayəsi və mənbəyi başqırd milli ənənələri ilə gerçəkliyin realist təsvirinin qarşılıqlı vəhdətindən yaranır. Burada millinin mürəkkəb sintezi ilə lirik və epik həyatın üzvü şəkildə təsiviri, milli xarakterin yapılmasına maraq, sosial varlıq və gündəlik məişət qayğılarının birliyi, vahidliyi görünməkdədir. Bu isə, öz növbəsində, obrazların çoxplanlılığına gətirməklə onun əsərlərinə universallıq imkanı verir. Yazıçının istifadə etdiyi mifopoetika ona mükəmməl obrazlarda böyük məzmun ortaya qoymağa və dünyanın obyektiv mənzərəsinə yeganə reallıq statusu verməyə istiqamətləndirir.

***

M.Kərimin dram əsərlərində realizmlə romantizmin sintezi qəhrəmanların dünyəvi və mənəvi mahiyyətinin tam şəkildə və daha rəngarəng aspektdə açılmasına xidmət edir. "Toy davam edir", "Tənha`qayın" ("Ənqız kayın") və s. kimi dram əsərlərində əksini tapmış qoçaq, güclü xarakterlərin, personajların daxili dünyası əks olunmaqla, onların mənəvi-əxlaq və sosial-tarixi mahiyyətini əks etdirən bir aləm yaradılır. Elə "Aygün ölkəsi" dramı əsərində də biz insanı yüksəldən romantik duyğu ilə sərt realizmin simbiozunu görürük. Şərait və obrazlar, əsərlərin formaları əksər hallarda qeyri-adi xüsusiyyətlərlə bəzədilməklə daim metaforikliyə yön götürməkdədir. M.Kərimin əsərlərində əks olunan gerçəklik, xüsusən onun dramaturgiyasında müxtəlif ölcülərdə göz önündə dayanır: dramaturji və faciəvi ziddiyyət, yumoristik-komedik fars, satirik-qrotesk qatılıq, romantik pafos və epik naxışlanmalarla, sanki bərq vurur.

M.Kərimin epik poemalarında və nəsrində olduğu kimi, dramaturgiyasında da güclü poetik xətt iştirak etməkdədir. Burada fəlsəfi ümumiləşdirmələr, mifoloji və folklor simvolikasına söykənən dərin realist əsaslı əsərlərinin bazası orqanik şəkildə xalq yaradıcılığı ənənələrindən qaynaq almaqla onun obrazlar sisteminin qeyri-adi predmetliyini, plastikliyini, poetik nitqinin canlılığını, fərdiliyini, müəllif remarkalarını, lirik ricəflərini və s. müəyyənləşdirir. Buna görə də ürəklə demək olar ki, Mustay Kərim öz yaradıcılığı ilə, sanki insanı daim özünə cəlb edən qeyri-adi möhtəşəm bir dünya yaradır. Bu dünya olduqca aydın, işıqlı, xeyirxah bir aləmdir. Bu dünyada daim xeyirxahlıqla səliqə-sahman, dostcanlılıqla ürəyiaçıqlıq hörmət və ehtiram, sevgi və əzab, yüksək insani keyfiyyətlər yazıçının fəlsəfi-estetik dünyagörüşündə iştirak edir.

Mustay Kərimə başqırd ədəbiyyatı tarixində heç kimin qurub-yarada, bilmədiyi Şərqlə Qərbi, onların mədəniyyətini birləşdirən bir körpü qurmaq nəsib olmuşdur. Onun yaradıclığında mədəni-ictimai amillə insan varlığının sosial-mənəvi məsələləri həmahənglik təşkil edir. M.Kərimin bədii düşüncəsi elədir ki, bu, bir tərəfdən, yüksək üslubun rasional ciddiliyini sübut edirsə, digər tərəfdən, ilkin miflərə, əfsanə, rəvayət və pritçalara söykənir.

Yaradıcılığının nüvəsində həyat və şəxsiyyət, tarix və xalq, varlıq və vicdan kimi bu üç cütlük problem vahidlərinin iştirakı dünyanın mahiyyətini dərk etməyə və onun dəyişkən mənzərələrinin mahiyyətini açan söz sənəti təsiri bağışlayır.

M.Kərim varlığa evolyusionist, təkamülçü nöqteyi-nəzərdən yanaşır. Burada, sanki dünyanın müxtəlif kəsimləri birləşir. Bu baxımdan "Ay tutulan gecə", "Salavat", "Uzun-uzun gecə", "Aygül ölkəsi", "Qara damcılar", "Bağışlama", "Odu atma, Prometey!" və b. əsərlər səciyyəvidir. Mustay Kərimin əsərləri ilə tanış olduqca belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, yazıçının fəlsəfi-estetik baxışları, onun mənəvi-əxlaqi dünyagörüşü, yaradıcılıq özünəməxsusluğu lap ilk zamanlardan başqırd etnik-mental keyfiyyətlərini özündə əks etdirməklə gənc təfəkkür sahiblərinin milli düşüncə üçün yeni impuls verəcəkdir.

***

Mustay Kərimin yaradıcılığı hələ 1970-ci illərdən Azərbaycana "ayaq açmışdır". Həmin dövrdə Bakıdakı "Gənclik" nəşriyyatı Nəbi Xəzrinin "Mustay Kərimi düşünəndə..." ön sözü ilə istedadlı şair-mütərcim Eyvaz Borçalının tərcüməsində M.Kərimin "Dağlar da insan kimidir" şeirlər məcmuəsini Azərbaycan oxucularına təqdim etmişdir. Bu məcmuədə şairin 85 şeirinin tərcüməsi yer almışdır.

Eyvaz Borçalının M.Kərim yaradıcılığına ikinçi müraciəti də uğurlu olmuşdur. Bu dəfə o, yenə də "Gənclik" nəşriyyatında Nəriman Həsənzadənin ön sözü ilə "Məhəbbətin dörd fəsli" kitabında sənətkarının 36 şeirini və "Odu atma, Prometey!" mənzum faciəsini təqdim etmişdir.

M.Kərimin "Bəxtim gətirdi" kitabı ilə Azərbaycan oxucularıyla üçüncü görüşü də E.Borçalı tərcümələrində kifayət qədər diqqətçəkicidir. Bu kitab yenə də "Gənclik" nəşriyyatında çap olunmuşdur. Əsər bütün xüsusiyyətləri ilə əvvəlkilərdən həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından fərqlidir. Burada M.Kərimin 127 şeiri, "Qara damcılar" poeması və "Odu atma, Prometey!" mənzum faciəsi yer almışdır.

2010-cu ildə şair Vaqif Aslanın "Seçilmiş əsərləri"nin 4 cildliyinin 3-cü cildində yer almış tərcümələrdə Mustay Kərimin "Ay tutulan gecə" faciəsi də təqdim olunmuşdur.

Eyvaz Borçalının M.Kərimdən etdiyi tərcümələr, hər şeydən öncə, yüksək poetik intonasiya, ritmika, lirik və düşündürücü məzmun, arxitektonik bütövlüyü və harmoniyası ilə seçilməkdədir. Eyvaz Borçalının, ümumiyyətlə, tərcümə yaradıcılığı (Puşkin, Lermontov, Blok, Yesenin və b.) orijinala son dərəcə yaxınlığı və adekvatlığı ilə seçilir. Elə buna görə də bu tərcümələr bir küll halında araşdırıcısını gözləyir.

Mustay Kərim başqırd milli düşüncəsində mif, folklor, klassik romantik, realist və müasir bədii numunələrin yaradılmasında orijinallıq nümayiş etdirmiş sənətkarlardandır. Onun əsərlərində mifin reallıqdakı çözümü fərdi təfəkkür bucağından fərqlənməklə, mental şüurun dərinliklərinə baş vurması ilə yaddaşlara çökür. Kərimin əsərləri Azərbaycan-başqırd ədəbi əlaqələrinə xüsusi təkan vermiş nümunələr kimi dərindən öyrənilməyə və təhlil edilməyə layiqdir.