"Kürsü" layihəsində Samirə Əşrəfin qonağı - yazıçı Qurban Yaquboğludur

Mən heç vaxt böyük görünmürdüm. Bəzən məni heç görmürdülər...

- Siz şeirlə ədəbiyyata gəlmisiniz. Sonralar isə yaradıcılığınızda uzunmüddətli fasilə oldu. Bu nə ilə bağlı idi?

- Bütün sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyatda da yalnız dahilər özləriylə, cəmiyyətlə, insanlarla istədikləri kimi davranmağı bacarırlar, hərçənd onların da sərhədləri olur.

İnsanın büsbütün səmimi olması həmişə şübhəlidir, amma çalışacam bu müsahibədə maksimum səmimi olum... Deyəsən, mənim bədii mətn yazmaqda böyük fasilə götürməyimdə belə bir vədləşmənin də rolu oldu. Yeniyetməlik illərində, rayon qəzetində çap olunduğum zamanlarda özümə söz verdim ki, əgər məndə müəyyən istedad varsa, çalışıb heç vaxt boz, gərəksiz, təsirsiz şey yazmayım. Ya yaxşı, ya da heç nə... Dəfələrlə bu barədə demişəm, yazmışam, amma bu söhbət bitməz. Məni ilk çap eləyən, böyük ədəbiyyat havasına qoşan o zamankı rayon qəzetinin əməkdaşı, çox istedadlı qələm adamı, şair Zahid Sarıtorpağın formalaşmağımda, gələcəyimdə xüsusi rolu oldu. Etiraf edim ki, mən hələ də onun verdiyi proqramın icraçısıyam.

Bu, çox uzun dövrü əhatə eləyib, deyilmi? Zahid onda dünyanın ən böyük mədəniyyət, ədəbiyyat və siyasi mərkəzlərindən biri olan Moskvada Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda təhsil alırdı və onu, ucqar kənd uşağını dünyayla bağlayan əlahiddə əlaqələndirici, elçi kimi də dəyərləndirmək olar.

90-cı illərin təlatümlü dövrlərində, daha heç nəyin kara gəlmədiyi zamanda cızma-qaralarla görünmək, əlbəttə, əhdə xilaf çıxmaq sayılardı. Amma mən onda da xısın-xısın yazmışam.

Bir şeyi də demək istəyirəm, özünüz şahidsiz, lütfən oxucular da səsimə şikayət tonu əlavə eləməsinlər. Ola bilsin, bunun nəsə mistik bir mənası var: mən heç vaxt böyük görünmürdüm. Bəzən məni heç görmürdülər...

Orta məktəbi qurtarandan 5-6 il sonra mən artıq vaxtilə əsərlərini böyük heyranlıqla oxuduğum məşhur yazıçılarla iş yoldaşıydım. "Xəzər" jurnalında böyük bir silsilə şeirlərim getmişdi, amma həyat nədənsə çox sakit tərzdə ləpələnirdi... Bu yaxınlarda dostum Pərviz Cəbrayıl mənə bir maraqlı əhvalat danışdı. Dedi, "Xəzər" jurnalına şeirlərimi aparmışdım. Baş redaktor Vaqif Bayatlı qayıtdı ki, sən get Qurban kimi yaz. Mən özümə qarşı belə münasibəti heç vaxt təsəvvür eləməmişəm.

Nəhayət, 90-larda yazdığım və özümün razı qaldığım hekayələrimin adlarını çəkmək istərdim: "On doqquz", "On səkkizə qədər", "Tutqun bənövşəyi gün", "Bir manatlıq qonaqlıq", "Ona çatanda maşın söndü". Bu hekayələri və 1999-cu ildə dərc olunmuş bir silsilə şeirlərimi (tapa bilsəm) gələcəkdə kitabıma salmaq istərdim.

- Bir müddət publisistika ilə də məşğul olmusunuz. Bu, dolanışıq naminə idi, ya həmin dövrdə şeirin funksionallığı itmişdi?

- Ay, il, gün bəzən hər şeyi təfərrüatsız ifadə eləyir. 1994-cü il yanvar ayının 24-də dostum Fəxri Uğurluyla Azərbaycan Bədii Tərcümə Mərkəzininin orqanı olan "Yol" ədəbiyyat qəzetində işdən azad edilib "525-ci qəzet"ə gələndə ("Yol"un baş redaktoru Əlisəmid Kür uzun müddət işsiz qalacaqdı) mən şəxsən ürəyimdə ədəbiyyatla müvəqqəti ayrılığa hazırlıq görmüşdüm. Gedirik, az keçməz, qayıdarıq deyə... Heç demə, çox uzun çəkəcəkmiş.

Onda dolanışıq da çətindi, normal maaş az-çox ictimai-siyasi qəzetlərdəydi. Bir məqamı da qeyd eləyim: ictimai-siyasi hadisələrin süjeti onda daha cəlbediciydi, adam özünü məhz belə hadisələrin yaşantısına sərf eləmək istəyirdi. Boz, maraqsız, dramı olmayan olaylardan üz çevirmək normal bir davranışdır, zənnimcə...

1994-cü ilin soyuq yanvarı haqda indi belə düşünürəm: İstədiyin yerə ya özün gedərsən, ya səni ora qovarlar. Fərq eləməz, hansı olur-olsun...

- Nəsr yazmağa nə zaman başladınız?

- İlk nəsr təcrübəm 90-ların əvvəlinə təsadüf eləyir. "Tutqun-bənövşəyi gün" adlı janrı tam məlum olmayan, yarıbədii, yarıpublisistik bir yazıydı. O da bir qəribə olaydı. Yazdım, amma mətnlərin qıt vaxtında belə, heç kəs ona yaxın durmadı. Yazılarımı cırıb atmağa, kənara qoymağa heç vaxt qızırğalanmamışam. İt-bata düşən yazılarım da az deyil. Amma "Ədəbiyyat qəzeti", "Gənclik", "Ulduz" və "Xəzər" jurnalları çap eləməyəndə də (nədənsə Vaqif Bayatlının da xoşuna gəlməmişdi) onu kənara atmadım. Nəhayət, mən "Xəzər"dən çıxıb 1992-ci ilin payızında "Yol"da işə başlayanda (hər ikisi Tərcümə Mərkəzinin orqanıydı), elə ilk nömrədə Əlisəmid Kür onu qəzetə verdi.

Məncə, o, yaxşı hekayədir və sonrakı reaksiyalar da bunu təsdiqlədi. Deməyim odur ki, bəzən müəllif öz yazdığının ilk başlanğıcda hiss olunmayan gizli gücünü naşirdən və oxucudan daha dəqiq bilir. Hərçənd həmişə yox...

- "Mən yoxam" romanını yazmağa necə başladınız? Mən bilən, uzun müddətə yazılan romandır...

- 2008-ci ilin dekabrında, səhv eləmirəmsə, ayın 27-də uzun müddət içimdə, beynimdə dövr eləmiş hadisələr toplusunun ilk cümləsini monitora köçürdüm. Bu, romanın ilk cümləsiydi, bəlkə də bir insan hadisəsiydi, yazılmasa, yaşamağa qoymayacaq duyğusuyla hücuma keçən bir hadisə, alov, ocaq... Genetik mərəz...

Deyilənə görə, mənim XVIII əsrin ikinci yarısında yaşamış Yaqub adlı ulu babam həm təriqət əhli olub, həm də şair. Evimizdə onun hərdən qırıq-qırıq şeirlərini deyirdilər. Bu barədə atam danışırdı. Sonra onun qoyduğu qadağaları sadalayırdı. Həmişə düşünürdüm, görəsən, babamın kitabı olsaydı kitabında nə yazardı?.. Hətta mənə elə gəlirdi, onun yazmalı olduğunu indi uzun illərdən sonra mən yazmalıyam.

- Bəlkə, o bizə "daha mən yoxam" deyəcəkdi?

- Bu yaxınlarda XIX-XX əsrlərin qovuşağında yaşamış Şandor Frentsı adlı bir macar psixoanalitikin elmə gətirdiyi "introeksiya" terminiylə rastlaşdım. Bu termin kənardan mənimsənilən obraz, hadisə və motivləri izahlayır. Zənnimcə, mənim yazdığım mətndə belə bir qeyri-şüuri prosesin izləri var. Həm özümü, həm də yazdıqlarımın izahı üçün çalışmalara davam edirəm.

Romanın axırına qoyulmuş tarixdən də bəlli olduğu kimi, yazı prosesi çox uzun çəkdi - 9 il. Artıq hər şey geridə qalıb. Tezliklə bu romandan tamamilə çıxmağa hazırlaşıram.

- Bəzi oxucular fikirləşirlər ki, romanda pərakəndəlik var və o, bütöv deyil.

- Əksər müəlliflər yazdıqlarına reaksiyalarla maraqlanır. Düzü, mən romanı çapa verəndə ona mümkün münasibətin iki amplitud nöqtəsi arasında var-gəl edirdim - buna oxucular tamamilə laqeyd də qala bilərlər, bir dostumun ümidiylə desəm, roman dünyaya da çıxar. Dünya məndən çox uzaqdır, bu, heç. Əksər zövqlü oxucuların fikirləriylə maraqlanıram, deyim ki, "bu bir heçdir" deyən də var, ona yüksək və orta qiymət verənlər də. Tənqidçi İradə Musayevanın, elə sizin özünüzün yazılarınızı diqqətlə və açığı, minnətdarlıq duyğusuyla oxumuşam.

O ki qaldı pərakəndəlik barədə iradlara... Qoy mən də iradlara irad bildirim. Mənə elə gəlir, əksər adamlar, dostlarım, qardaşlarım ənənəvi bir strukturu olan mətnlə qarşılaşacaqlarını güman edirdilər, məsələn, Qurban yəqin, uzun bir köşə yazar, oxuyarıq, xoşumuza gələr-gəlməz, sonranın məsələsidir - bu kimi...

Bu roman hər halda, məncə, proqnozları pozan əsərdir. Əyər-əskiyi var, buna yazılan yazılarda, deyilən fikirlərdə üstüörtülü, yaxud birbaşa işarələri yaxşı sezirəm.

Mən yazdığımın özümə bəlli şifrələrinin hamısını açmaq istəməzdim. Amma müxtəlif dövrlərdə, zamanlarda, mətnin öz daxilində, fərqli epizodlarda gəzən adamların bəzən eyni ad altında, bəzən eyni və oxşar talelərlə səyahəti necə, diqqətə çıxmırmı?..

- Romanda dialekt sözlərdən çox istifadə olunub. Başa düşülməyən sözlər də var. Ümumiyyətlə mətndə dialekt sözlərdən bu qədər istifadə doğrudurmu?

- Bəli, dialekt sözlərdən bol-bol istifadə olunduğunu heç danmaq mümkün də deyil, bunun bir özəl səbəbi odur ki, mən romanı öz anamın dilində, onun işlətdiyi söz və ifadələrlə yazdım.

Mətndəki ana öz əzablarının zamanını bildirən bir kəlmə işlədilir, adi bir sözdü, amma açar sözdü: "Gecəbəgündüz..." Bu sözü nə həyatımdan, nə də mətndən poza bilərəm. O biri kəlmələr də onun kimi.

İkinci məsələ. Fikrimcə, dialekt sözlərin ədəbi dilimizin zənginləşməsində, eləcə də söz yaradıcılığında iştirakı təmin edilməlidir və bunun ən yaxşı vasitəsi elə ədəbi mətndir.

- Bəzi tənqidçilər əsərdə həddindən çox obraz olduğunu deyirlər. Yəni əsərlə müqayisədə adamların çox olması və ümumiləşdirmələrin aparılmaması fikrinə münasibətiniz necədir?

- Obrazlar çoxdur, özümə haqq qazandıran bir əsas arqumentim var. Bu obrazlar romanın ümumi ruhuna, süjet xəttinə və ideyasına yad deyil. Hətta ordakı Yad da yad deyil.... Ümumiləşdirməni isə romanın sonunda Həmidin daxili monoluqunun öhdəsinə buraxdım.

- Müasir romançılıq deyəndə nə başa düşürsünüz? Sizcə, müasir romançılıq nədir?

- Mən müasir romançılığın nəzəri aspektləri haqda heç nə deyə bilməyəcəm. Ancaq zənnimcə, insan və onun hüdudsuzluqları barədə ətraflı bədii sözə həmişə ehtiyac olacaq, bunun üçün ən uyğun janr romandır.

- Ədəbi-ictimai həyatda da görünməyə üstünlük vermirsiz...

- Tuneldə işləməyi xoşlayıram. Fikrimcə, yazıçı ya bir az dərində-gizlində, ya da yuxarıda-ucada olmalıdır. Bu status kənardangəlmə, bəxşiş kimi verilməli deyil, qazanılmalıdır. Eyni zamanda Azərbaycan yazıçısının həmişə ictimai libası da olub - şineli, əbası, kəfəni, dəst kostyumu. Bu da faktdır. Yazıçı ətrafın özünə münasibətinə diqqət eləməkdənsə, ilk növbədə özünün ətrafa münasibətini ifadə və idarə eləməlidir.

- Mütaliəniz nə yerdədir? Dünya və Azərbaycan ədəbiyyatından kimləri oxuyursunuz? Mümkünsə, əsərlərdən və müəlliflərdən ad çəkərdiniz...

- Mən indi sürətlə, tez-tələsik, əlimə keçən hər şeyi - marağıma uyğun gələn əsərləri, kitabları, bəzən paralel şəkildə oxumağa, 6 günlük iş rejimində mütaliə ilə bərabər üstəlik, yazmağa, üstəlik də dostlarla, çox yaxın insanlarla ünsiyyət ehtiyacımı ödəməyə vaxt tapmaqdan ötrü çaba göstərirəm. Çoxdan oxuduqlarıma, oxumağa macal tapmadıqlarıma ilk dəfə, yaxud təkrar qayıdıram - bu yay Turgenevin bütün əsas əsərlərini, Puşkinin nəsrini oxuyub başa vurdum. Yeri gəlmişkən, XIX əsr rus mütəfəkkirlərini - Çernışevskidən Belinskiyə qədər tanınmışları tapıb oxumaq istəyirəm. Yaxud Lev Tolstoyun "İvan İliçin ölümü" povestinin dua qədər sıxılmış lakonizmindən ləzzət duya-duya bir daha oxuyub başa vurdum. Pamuk bir yana, Əhməd Həmdi Tanpinarın əsərlərinə qovuşub bayıldım... Zarafatsız. Hazırda Kafkadayam. "Məhkəmə"ni qurtaran kimi Joze Saramaqonun "Korluq" romanını başlamağı planlayıram. Bu ərəfədə Azərbaycan ədəbiyyatından da xeyli əsəri təkrar oxudum.

Sonuncu təsirləndiyim Azərbaycan nasiri gəncdir - Həmid Piriyev. Onun iki nazik kitabını, deyəsən, qəfil diqqətə şübhəçi münasibəti fonunda inad göstərib özündən aldım, oxuyub məmnun oldum.

- 90-cılar nə etdilər? Onların mətnlərinin spesifik xüsusiyyətləri nə idi? Və siz onların içərisində nə edə bildiniz?

- Özümdən danışdım, öz nəslimdən danışmağı da sevirəm... Məncə, 90-lar nəslinin nümayəndələrini bir cəhət eyni taledə birləşdirir - bu, zamanın diktəsinə və sifarişinə uymaq məcburiyyətidir. 90-cılar özlərini daha çox publisistikaya verdilər və həmin dövrün ictimai publisistikası və qəzet jurnalistikası istedadlı insanlarla daşıb doldu.

Bəzi faktlara baxaq. Fəxri Uğurlunun daim yaddaşımda olan "Vətənim adamlar" yazısı mənim əlimdə ixtiyar olsa orta məktəb dərsliyinə salınar. Yeri gəlmişkən, Fəxrinin "Tanrı dağları" silsiləsindən olan hekayələri Azərbaycan ədəbiyyatında silinməz iz qoyub.

Mənə bəlli olmayan səbəbdən çox az adam Qulu Ağsəsin "Nabran novellası" kitabının adını çəkir. Bu çox dəyərli publisistik kitabdır.

Salam Sarvanın o illərdə yazdığı şeirlərin səs-sədası hələ də eşidilir. Hərçənd Salamın şəxsi tryukları bəzən bu şeirlərin təsirini zərbə alıtında qoyur, amma onun pozulmaz-əbədi misraları - tapdım o ifadəni - yaddaşalara sanki mismarla çaxılıb. Səhər Əhmədin poeziyası və nəsrini maraqla izləməmək mümkün deyil. Yazacaqları yazdıqlarından daha güclü olacağına ümid elədiyim istedadlı və ilhamlı şair Mətləb Ağa da 90-lara aiddir. Az adamın diqqətində olan daha bir şair var: Dəyanət Osmanlı. Onun lakonik, yığcam, gərgin misraları qırma kimi səpilir.

Bu yerdə iki mühüm sual üçün siyahını yarımçıq saxlayaq. Birincisi, ələ düşmüş fürsət fonunda həmin dövrün publisistikası nədən daha qlobal problemlərə müraciət eləmədi, gündəmlə məşğul oldu, böyük araşdırmalarla, necə deyərlər, salnamə yarada bilmədi? İkincisi, ölkədə ədəbiyyat havası niyə 90-cıların yox, sonrakı - 2000-cilər nəslinin hesabına bərpa olundu? Bu suallara da cavab axtarmağa dəyər.

Amma tamamilə səmimi şəkildə düşünürəm ki, 90-cılar özlərinin kəmiyyət və keyfiyyət ölçüləriylə sonrakı nəsildən daha irəlidədir. Bir amilsə hələ də güdükdədir: Zaman, zaman... Deyəsən, dəyərlərin əyarını müəyyənləşdirən əsas instansiya həmişə elə odur.

- Bizdə nəsillərarası intriqanın da öz tarixi var. Nə üçün özünüzdən sonrakılar haqda heç nə demirsiz?

- Aqşin Yeniseydən Aqşin Evrenə, Ayxan Ayvazdan Həmid Piriyevə qədər uzun bir siyahıdan bəhs eləmək olar. Mən həmişə onların nədənsə korlana biləcəklərindən qorxuram. Özü də tamam başqa səbəblərdən. Məsələn, feysbuk aludəçiliyindən, yaxud publika sevdasından... Halbuki yazıçı pəhriz saxlamağı, ən əsası, kənar müdaxiləyə dirəniş göstərməyi bacarmalıdır.

Söhbətləşdi: Samirə ƏŞRƏF