Elxan Qasımovla üz-üzə əyləşib söhbətləşmək arzum xeyli müddət idi ki, fikrimdə özünə yer etmişdi. Amma nədənsə tərəddüd edirdim. Çəkildiyi filmlərin nostalgiyası, yaratdığı obrazların möhürlənmiş əzəməti məni ürküdürdü. Bu səbəbdən də kinoşünas Sevda Sultanovadan Elxan müəllimin telefon nömrəsini alanda, xasiyyəti və necə müsahib olması ilə də maraqlandım. Mənim narahatlığımı hiss edən Sevdanın ilk sözü belə oldu: Narahat olma, Elxan müəllim çox maraqlı və rahat müsahibdir. Elə telefonla danışanda da çox cüzi həyəcan keçirməyim məni bir az da cəsarətlıəndirdi.
Lakin iş elə gətirdi ki, müsahibənin vaxtına nə az, nə çox düz yarım saat gecikdim. Mən kinostudiyanın üçüncü mərtəbəsinin qaranlıq və soyuq dəhlizinə daxil olanda, Elxan müəllim otağının qapısını bağlayıb nahara gedirdi. Məni görən kimi ilk sualı təbii olaraq belə oldu:
- Bəs niyə gecikmisiniz?
Spontan bir yalan uydurmalıydım. Yoxsa belə bir aktyorun, sənət adamının görüşünə bu qədər gecikməyimi mənə heç kim bağışlamazdı.
Amma yalanım tutmadı. Hər ikimiz bu məsum yalan qarşısında yavaşcadan gülümsədik. Elxan müəllimlə üz-üzə əyləşəndə simasında, gözlərində parlayan işıq məndə qəribə bir rahatlıq yaratdı. Bu səbəbdən də elə ilk sualımı kino ilə başlamağa qərar verdim.
- Elxan müəllim, dünya kinosunun yaranmasında, cəmi dörd il geri qalan 118 illik kino tariximizdə sizin kino xadimi, rejissor və aktyor kimi öz yeriniz vardır. Həmin yerdən bu tarixə nəzər salarkən Azərbaycan kinosunu ümumilikdə necə xarakterizə edərdiniz?
- Yaxşı sualdır. Belə deyim də, dünyada kino yaranmağa başlayanda biz yubanmadıq. Kinonun tarixi haqqında danışmayacam. Bunu yaxşı olar ki, kinoşünaslar araşdırsın.Ancaq artıq əlli dörd ildir ki, mən kino sahəsindəyəm. Düzdür, zaman məsələsində hərdən özüm-özümü inkar edirəm və fikirləşirəm ki, mən elə özümü başa düşəndən, kinoya baxandan kino tarixinin içərisində olmuşam. Çünki o vaxtı az sayda bədii filmlərimiz çəkilirdi, biz tamaşaçılar da onların hamısını əzbər bilirdik. Müharibədən sonra çəkilən filmlərin hamısına gedib baxırdıq. Bəzən adi insanlar o filmlər haqqında elə danışırdılar ki, biz özümüz təəccüblənirdik. Çünki bu filmlər həm onlar üçün çox doğma idi, həm də mədəniyyətimizin bir sahəsi idi.
O dövrdə Azərbaycan kinosu təbii ki, dövlətin özü kimi dünyada hegemonluq edə bilmirdi. İstər əhalinin sayına, istərsə də inkişafına görə inkişaf etmiş ölkələrlə rəqabət aparmaq çox çətin idi. Ancaq o zaman SSR-i məkanında yaşadığımız üçün biz böyük bir kino dövləti hesab olunurduq. Şübhəsiz, o qədər irəli də gedə bilmirdik, ancaq geri də qalmırdıq.
Artıq uzun illərdir ki, kino sahəsində xidmət edən kino adamı kimi onu deyə bilərəm ki, o vaxtı Azərbaycan kinosu SSR-i məkanında əxlaq və maarifçilik baxımndan həmişə irəlidə idi. Biz heç vaxtı əxlaqsızlığı, açıq-saçıqlıgı, hərbə-zorbanı təbliğ etmirdik. Elə "O, olmasın, bu olsun" filmini misal gətirsəm, deyə bilərəm ki, biz dahi Üzeyir Hacıbəyovun, Cəlil Məmmədquluzadənin düşüncəsi ilə filmlər çəkirdik. Amma bizim kinomuz nə Üzeyir Hacıbəyov, nə də Cəlil Məmmədquluzadə səviyyəsinə qalxa bilmədi. İndi də qalxa bilmir.
- Səbəb nə idi?
- Bilirsinizmi, yazıçı o zaman dahi olur ki, əsərləri də yaxşı əsər olur. Bir əsərlə də yadda qalmaq olur. Misal üçün Fərman Kərimzadənin görkəmli əsərləri var. "Qarlı aşırım"dan yuxarısı yoxdur. Yəni demək istədiyim odur ki, Azərbaycan kinosu Hüseyn Cavid və bayaq adlarını çəkdiyim dahi insanlar səviyyəsinə, hətta Məmməd Səid Ordubadi səviyyəsinə də qalxa bilmədi. Hətta nəyə görə deyirəm? Çünki, "Qılınc və qələm", "Dumanlı Təbriz" "Gizli Bakı" kimi əsərlər səviyyəsində filmlər çəkilmədi. Amma onu deyim ki, Azərbaycan kinosu olmasaydı, Azərbaycan mədəniyyəti çox kasıb olardı və xalqızmız da Azərbaycan kinosunu hər zaman olmuş hadisə kimi qəbul edirdi. Dünyanın heç bir yerində kinoya belə münasibət yoxdur.
- Sizcə, bizim insanların istər mətnə, istərsə də kinoya siz deyən formada, olmuş hadisə kimi yanaşması nədən qaynaqlanırdı?
- Mətn barədə də haqlısınız. Hansısa bir əsəri də oxuyandan sonra elə fikirləşirlər ki, yazıçı öz həyatını, olmuş əhvalatları yazıb. Elə mənim özümə artıq neçə illərdir ki, Əhməd deyə müraciət edirlər. Bu, xalqın sənətə və kinoya olan sevgisidir. Bunun qarşısını almaq olmaz axı. Filmlərimiz xalq filmləri olub. Xalqa yaxın mövzular olub. Görünür həm də bu səbəb rol oynayır.
Özümün çəkdiyim üç filmdə də utanacağım heç nə yoxdur. Yaş artdıqca, püxtələşdikcə təbii ki, rejissor kəm-kəsirliyi, dünya kinosundan geri qaldığım məqamları görürəm. Ancaq məramda, əxlaqda, milləti, xalqı, sevginin ülviliyini göstərmək baxımından heç bir zaman xəcalət çəkməmişəm. Bütün Azərbacan kinosunda bu var. Bizim kinomuz həmişə özünü qoruyub. Bəlkə də elə bu özünü qorumağa görə bəzən dünya kinosundan geri qalıb.
- "Qocalar, qocalar" filmində atalar və oğullar problemi mövzu olaraq daha qabarıq nəzərə çarpır. "Köhnə bərə"də məhəbbət, əməksevərlik və s. Daha hansı mövzular sizi narahat edib ki, bir rejissor kimi həmin mövzuları işləyə bilməmisiniz.
- Səmimi, səmimi yenə də səmimi olaraq deyim ki, öz filmimi hələ çəkməmişəm. Mən nostalgiya hissi ilə yaşayan adamam. Məhəbbət mövzusunda film çəkməyi çox istərdim. Söhbət təkcə iki gəncin bir-birinə olan məhəbbətindən getmir. Mənim düçüncəmə görə məhəbbət ilk növbədə Allaha, sonra valideynlərə, daha sonra isə iki qeyri cinsini bir-birinə bəslədiyi münasibətdir.
Bu baxımdan yenə deyirəm, mən hələ öz mövzumu çəkməmişəm. Hansı rejissor ki, deyir mən film üzərində işləmirəm. Bilin ki, o, yalan deyir. Çünki rejissor çəkilən filmləri gedib təzədən çəkir. Çəkilməyənləri də düşüncəsində hazırlayır.
Açığı mən yaş baxımından bir az da icra etdiyim vəzifədən, dostlar arasındakı hörmətimdən ehtiyat edib film çəkmirəm. Mən film çəkəndə gərək həmin filmin içərisində olam. Mənfi, müsbət olmayan yerdə xarakter, konflikt olmayan yerdə isə əsər ola bilməz. Ölkənin bu cür kövrək dövründə bu cür məsələlərə toxunmaq da bir az çətindir. Və düşünürəm ki, daha bir heç nə çəkməkdənsə, elə çəkməmək ondan yaxşıdır.
- Ədəbiyyat kino ilə hər zaman iç-içə olub Dünyanın bir çox rejissorları da həmişə kinoya gedən yolun ədəbiyyatdan keçdiyini vurğulayıblar. Siz ədəbiyyat və kinonun birliyi haqqında nə düşünürsünüz?
- Ədəbiyyatsız film yoxdur. Hətta yazıçı olmayıb ssenari yazan ssenarist də artıq yazıçıdır. Ancaq yazıçının xöşbəxtliyi ondadır ki, yazdığı əsərdəki qəhrəmanları, fərdləri ayrı-ayrılıqda təsəvvüründə canlandırır. Misal üçün Koroğlu adı deyən kimi sizin gözünüzün qarşısına artıq bir obraz canlanır. Nigar deyən kimi artıq ikinci obraz da ortaya çıxır. Dastanı oxuduğumuz zaman artıq orda baş verənləri vizual olaraq düşüncəmizdə canlandırırıq. Rejissor isə film çəkərkən oxuduğu əsəri öz baxışı ilə bizə göstərən şəxsdir. Bu səbəbdən də bədii əsər, mətn hər zaman kinodan güclü olur. Kino heç vaxt əsərdən güclü ola bilməz.
Mən Knut Hamsunu çox sevirəm. Onun "Misteriyalar" əsərindəki Naqelin Daqniyə olan məhəbbəti indi də mənim təsəvvürümdə canlanır. O cür əsəri ekranlaşdırmaq istərdim. Amma təbii ki, bu mənim öz baxışım və yozumum olardı.
Ədəbiyyat təbii ki, yüksəkdədir. Kino öz fantaziyası ilə mətni görə bilənlər və bilməyənlər üçün ədəbiyyatı ekrana köçürən yaradıcı fəaliyyətin bir növüdür. Mən özüm misal üçün Viktor Hüqonun "Səfillər" əsərini oxuyanda əsəri o qədər mənimsəmişdim ki, bütün obrazları öz xəyalımda canlandıra bilmişdim. Hətta Yasamal tərəfdə olan bir neçə küçəni Parisin küçələrinə bənzədirdim. Oralardan ötüb-keçəndə xəyalımda Qavroş, onun gəzdiyi küçələr canlanırdı.
1958-ci ildə Jan Pel le Şanuanın ekranlaşdırdığı "Səfillər" filmində Jan Qaben dəhşətli ifa nümayiş etdirib. Amma yenə də həmin film əsər səviyyəsinə qalxa bilmir. Qalxa bilməsə də, əsəri təqdim edə bilir. Dahi rejissor həm də ona görə dahi olur ki, onlar ədəbiyyatı sevirlər.
Rejissorlar var ki, tamaşaçı ilə əylənir. Əsəri öz bildiyi kimi traktovka edir və tamaşaçını da öz fikri ilə yola salmaq istəyir. Əgər bunu ustalıqla edirsə, mən bir tamaşaçı kimi bununla razılaşıram. Əgər etmirsə, həmin fikirlərə tabe olmuram. Tabe olmayanda da kinonu qəbul etmirəm.
- Böyük bir ömür yaşamısınız. Artıq yaşınızın da müdrik dövründəsiniz. Bu yaşda ağrı və itki sizin üçün nə ifadə edir?
- Ağrı mənim insan kimi yaşamağımı yadıma salır. Ağrını mənə təbii ki, verən verir. Dini nöqteyi-nəzərdən də götürsək, belə çıxır ki, mən insanam, düşünməyi bacarıram və s. Amma qurban olduğum məni ağrısız da qoymayıb... Nə vaxt ki, yüksəkliyə qalxmışam, o zaman mütləq mənə bir ağrı göndərərək həmin yüksəklikdən yerə çırpıb. Obrazlı desəm, yerə çırpılanda da mən mütləq parça-parça olmalıyam. Amma ölməyimə də imkan verməyib. Çırpıldığım yerdən təzədən ayağa qalxa bilmişəm. Mən ağrıya artıq öyrəşmişəm... Çünki xüsusən son illər çox yaxın qohumlarımı, dostlarımı itirmişəm. 53 il dostluq etdiyim dostum İmranı itirmək mənim üçün çox ağır oldu.
- Sənət müəllimlərinizdən, dostlarınızdan daha çox kimləri xatırlayırsınız?
- Ən çox Adil İskəndərovu, Məmmədrza Şeyxzamanovu, Kamil Rüstəmbəyovu xatırlayıram. Bir də Şahmar Ələkbərovla çox yaxın dost olmuşuq. Həm də qonşu olmuşuq, ailəvi get-gəlimiz olub. Onu çox xatırlayıram. Çox gözəl insan və əsl sənət fadaisi idi. Hamısının məzarını ziyarət edirəm. Doğum günlərində, anım günlərində dostlarla birlikdə, bəzən elə tək gedib onlara baş çəkirəm. Bu insanları heç vaxt unuda bilmərəm. Bu mümkün deyil.
- Elxan müəllim, son olaraq bu gün çəkilən filmlərimizə münasibət bildirərdiniz. Filmlər sizi qane edirmi?
- Bilirsinizmi, indi çox film çəkilir. Hamısı da festivallara gedir, mükafatlar qazanırlar. Amma insanlardan soruşanda heç kim həmin filmlər haqqında məlumatlı deyil. O zaman sovet dövründə sovet ideologiyası öz təbliğatını çox yaxşı qurmuşdu. Fikir versəniz, görərsiniz ki, onda çəkilən filmlərin sonunda heç vaxt mənfi qəhrəman qalib gələ bilməzdi. Qalib mütləq müsbət qəhrəman olmalıydı. Yəni demək istədiyim odur ki, indi də çəkilən filmlər çoxdur. Amma bunları mən bir növ sürət qatarı ilə gedərkən qatarın pəncərəsindən gördüyüm müəyyən mənzərəsi olan kadrlara bəznzədirəm. Tamaşaçı o görünən kadrı mənimsəməmiş qatar ötüb keçir. İndiki filmlər təəssüf ki, belədir. Misal üçün aktyora elə müxtəlif rəngdə paltarlar geyindirirlər ki, əslində həmin rənglər kino dili ilə desək, bir-biri ilə düşmən rənglərdir. Və yaxud da çəkilən hansısa bir səhnədə uşağın əlinə bir şar verirlər. Şar o yana yellənir, bu yana yellənir. Şəxsən mənim bir tamaşaçı kimi fikrim qalır həmin şarın yanında ki, görən o şar kimə toxunacaq, nə zaman partlayacaq və s.
Bilirsiniz, bunlar əslində kinonun əlifbası hesab onunur. Bu əlifbanı bilməyən adam kino çəkə bilməz. Təbii ki, indi çəkilən seriallarımızda inkişaf, irəliləyiş görsənir. Gözəl də aktyor məktəbimiz hər zaman olub, yenə də var.
Bütün bu dediklərimə yekun olaraq onu əlavə edim ki, kinomuz barədə bədbinliyə qapılmağa heç bir əsas yoxdur. Əsas odur ki, biz yaxşı toxum səpmişik. Həmin toxumlar göyərəcək, onlardan yaxşı ağaclar əmələ gələcək.
Söhbətləşdi: Samirə Əşrəf
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
