Göyüzü kimi sirli... - Məti OSMANOĞLU

Yazıçı təxəyyülünün siyasi təzyiq altında saxlanıldığı, düşüncə azadlığının boğulduğu, bədii əsərin məzmunu ilə forması arasında sərhəd çəkilərək "məzmunca sosialist, formaca milli" qəlibinə salındığı Sovet dövründə ayrı-ayrı xalqların ədəbiyyatında ideoloji sərhədləri "pozan", xalqın mənəvi kimlik vəsiqəsinə çevrilən əsərlər də yarandı. Azərbaycan ədəbiyyatında Səməd Vurğunun "Azərbaycan" şeiri, İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür" romanı kimi...

Özbəkistanın xalq yazıçısı Adil Yaqubovun "Uluğbəy xəzinəsi" romanı da qardaş özbək xalqının taleyində milli kimliyi təmsil etmək vəzifəsini yerinə yetirən nadir əsərlərdən oldu, xalqı özünün köklərinə, köklü ənənəsi olan dövlət təfəkkürünə və əxlaqına, dərin mənəvi dəyərlərinə qaytarmaqda müstəsna rol oynadı.

Özbək xalqının yaddaşında, eləcə də dünya elm tarixində Mirzə Uluğbəyin misilsiz yeri var. On altı yaşında - 1409-cu ildə Səmərqəndin hakimi təyin edilən Mirzə Uluğbəy 1411-ci ildə bütün Mavəraünnəhrin və Türküstanın, indiki anlayışla desək, Orta Asiyanın hökmdarı olub. Qırx il nəhəng bir səltənəti idarə edən Mirzə Uluğbəy 1449-cu ildə hakimiyyət uğrunda çəkişmələr zəminində öz doğma övladının əli ilə qətlə yetirilib.

Özbək ədəbiyyatında Mirzə Uluğbəyin şəxsiyyətinə və tərcümeyi-halına maraq 1960-cı illərdə - Stalindən sonrakı "mülayimləşmə" dövründə fəallaşmışdı və bu təşəbbüsün başında Azərbaycan əsilli yazıçı Maqsud Şeyxzadə dayanırdı. Onun "Mirzə Uluğbəy" adlı tarixi faciəsi (1960) və həmin faciənin mətni əsasında çəkilmiş "Uluğbəyin ulduzu" filmi (1964) ictimai fikirdə böyük əks-səda yaratmışdı.

Adil Yaqubovun 1970-1973-cü illərdə yazdığı "Uluğbəy xəzinəsi" romanı isə nəşr olunan kimi özbək oxucuları tərəfindən qeyri-adi maraqla qarşılandı, böyük populyarlıq qazandı. İndiyə qədər dünyanın 60-a yaxın dilinə tərcümə edilmiş romanın populyarlıq qazanmasın başlıca səbəbini dünya şöhrətli qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatov dəqiq göstərmişdi: bu, heç şübhəsiz, romanın bədii gücünün çəkisi ilə bağlı idi...

Əyani boyalarla verilmiş bədii detal və təfərrüatlar (personaların geyimləri, şah sarayının, mədrəsənin, rəsədxananın, dəmirçi emalatxanasının interyeri və s. kimi...), eləcə də romanın süjeti, hadisələrin ardıcıllığı, konfliktin dramatizmi, dialoqların təbiiliyi əsərin gözlə görünən "üst lay"ını təşkil edir. Yazıçının ustalığı və əsərin əsl dəyəri isə ilk baxışda nəzərə çarpmayan zəngin "alt layın" dərinliyindədir. Burada tarix oxucunun təsəvvüründə yenidən hərəkətə gətirilir, obrazlar vasitəsilə "bərpa olunur". Buna görə də mətnlə oxucu arasındakı ünsiyyətin gərginliyi oxucunu da gərginlikdə saxlayır, son dərəcə təlatümlü bir bədii aləmin içinə aparır. "Bədii aləm" dedikdə yazıçının bədii obrazlar vasitəsilə yaratdığı aləmi nəzərdə tuturam - oxucu əsəri oxuyanda və oxuyandan sonra həmin aləmin sərhədlərini qəbul edir və "tanıyır". Oxucunun "tanıdığı", yazıçı ilə müştərək yaratdığı sərhədlər pozulanda isə bədii aləm dağılır və onun yerini tarix, ideologiya, siyasət, bir sözlə, antiədəbiyyat tutur...

Adil Yaqubovun yazıçı kimi ustalığı ondadır ki, mənbələrdə və tarix kitablarında yazılanlar əsasında "bədiiləşdirilmiş" tarix yaratmamış, yazıçının müqəddəs işini yerinə yetirmişdi: tarixin bədii obrazını canlandırmış və yaratdığı obrazın dərk olunmasını oxucunun öhdəsinə buraxmışdı. Bu, tarixdə baş verənləri yaddaşda canlandırmağa imkan verməklə yanaşı, tarixlə əsərin yazıldığı və oxunduğu zaman arasında canlı dialoqun qurulmasına şərait yaradır. Hakimiyyət və xalqın mənafeyi, siyasətə nüfuz edən dini irtica və xalqı var edən, yaşadan dəyərlər kimi dilemmalar ilə üz-üzə qalan oxucu əsrdən-əsrə, zamandan-zamana daşınan əbədi xəzinə haqqında düşünməyə vadar edilir. Hakimiyyətin biri gedir, yerinə başqası gəlir, xalq və xalqın yaşatdığı (və xalqı yaşadan) dəyərlər xəzinəsi isə əbədi qalır, bir zəmanədən o biri zəmanəyə, bir nəsildən sonrakı nəslə ötürülür...

Uluğbəyin xəzinəsi - onun özünün yaratdığı elmi risalə və astroloji cədvəllər, dünyanın dörd yanından Səmərqəndə gətirdiyi və qoruduğu kitablar, nadir əlyazmaları, qiymətli sənət nümunələri (bunların arasında dahi Nizami Gəncəvinin kitabı da var), Uluğbəyin abad etdiyi şəhərlər, tikdirib qurduğu ali təhsil ocaqları - mədrəsələrdir, kainatın sirlərinə ayna tutan rəsədxanadır.

Uluğbəyin xəzinəsi - onun öz ətrafına topladığı alimlər, sənət adamları və onların yaratdıqları əsərlərdir.

Uluğbəyin xəzinəsi - elmi və mədəni mühitin tarixdə yaratdığı iqlim "dəyişikliyidir" ki, bu dəyişiklik sonradan mədəni dünyanın qütblərinin dəyişməsinə böyük təkan verdi...

Əsərin sonluğu romanın məzmununu qavramaq baxımından böyük məna daşımaqdadır. Mirzə Uluğbəyin yaratdığı elmi mühitin yetirməsi və yaxın dostu, böyük riyaziyyatçı alim Əli Quşçu sarsıdıcı faciələrdən - Mavarəünnəhr sarayında baş verən qanlı sui-qəsdlərdən, irticanın qələbəsindən, alimlərin təqibə məruz qalmasından sonra Mirzə Uluğbəydən qalan xəzinənin qiymətli əsərlərinin bir hissəsini özü ilə götürüb Mavəraünnəhri tərk edir. Romanda onun haraya getdiyi göstərilmir. O, atın üstündən əlini yelləyib, şagirdləri ilə axırıncı dəfə halallaşır və atının başını aşırıma tərəf döndərir. Aşırım müəllifin uğurla işlətdiyi metaforadır. Mirzə Uluğbəyin irticanın əlindən xilas edilmiş xəzinəsi çoxlu aşırımlar aşacaqdı. Hələlik birinci mənzil, ilk dayanacaq Fateh Sultan Mehmedin fəth etdiyi İstanbul idi. Əli Quşçunun apardığı Uluğbəy xəzinəsi əvvəl İstanbula, sonra isə daha uzaqlara gedəcəkdi...

Uluğbəy xəzinəsinin Mavərünnəhrdən aparılması metaforik bir başlanğıc idi. Bu yerdəyişmə ilə dünya sivilizasiyasının ağırlıq mərkəzi dəyişəcək, sivilizasiyanın dayaq nöqtəsi Şərqdən Qərbə, Asiyadan Avropaya keçəcəkdi.

Gənc Fateh Sultan Mehmedin fəth etdiyi, coğrafi cəhətdən Avropa ilə Asiyanın arasında olan İstanbul bir müddət Şərqli-Qərbli dünya mədəniyyətinin ağırlıq mərkəzini özündə daşıya bildi...

Ömrünün son illərini İstanbulda yaşayan, Səmərqənddə qazandığı təcrübəni Mərkəzi Asiyadan Avropaya daşıyan Əli Quşçu yüksək məvaciblə Ayasofya mədrəsəsinə müdərris təyin olundu və ömrünün sonuna qədər elmi və müəllimlik fəaliyyətini orada davam etdirdi.

Aradan təxminən yüz il keçəndən sonra Osmanlı sultanı İstanbulda Səmərqənddəki Uluğbəy mədrəsəsi ilə əkiz rəsədxana qurdurdu və 1580-ci ildə bu rəsədxana irticaçıların fitnəsi ilə dağıdıldı. Mirzə Uluğbəyin Səmərqənddə inşa etdirdiyi rəsədxana isə XVII əsrin sonuna qədər ayaq üstə qala bildi, sonra tədricən tarixin xarabalığına qarışdı...

Avropa astronomları Mirzə Uluğbəyin "Zic"i ilə XVII əsrin ortalarında tanış oldular: 1648-ci ildə bu mükəmməl əsərdən hissələr Oksford universitetində ingilis dilində nəşr edildi. Bundan sonra Uluğbəy xəzinəsinin Avropa fütuhatı başladı...

Mirzə Uluğbəyin XV əsrdə Mavəraünnəhrdən karvanla yola çıxan xəzinəsi XXI əsrdə gəlib Azərbaycana da çatdı. İşğaldan azad edilmiş Qarabağ torpağında - Füzuli rayonunda Özbəkistan dövlətinin vəsaiti ilə tikilmiş və Prezident Şavkat Mirziyoyev tərəfindən Azərbaycana hədiyyə edilmiş orta məktəbə Mirzə Uluğbəyin adı verildi.

Ümidvaram ki, Özbəkistanın Xalq yazıçısı Adil Yaqubovun "Uluğbəy xəzinəsi" romanını oxuyan hər bir azərbaycanlı şanlı və ibrət dolu bir tarixlə təmasda olacaq, Mirzə Uluğbəyi daha yaxından tanıyacaq, onun yadigar qoyduğu misilsiz xəzinədən özünə düşən payı götürəcək...

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!