Danabaş kəndinin əhvalatları
Yazıçı ilə oxucu arasında daha kimsə olmalıdır. Mətni yalnız tamam başqa bir gözlə oxuyub anlayan üçüncü tərəfin iştirakına minnətdar olaraq ədəbi əsər ətrafında müzakirələr başlaya bilər. Müzakirə olunmayan əsər, klassik nümunə hesab olunsa da, onun haqqında vərdiş olunan qayda üzrə həmişə yüksək notlarda danışılsa da və hətta qəribə də səslənsə, bu əsər hələ də maraqla oxunsa belə, yenə də ölüdür. Kitab söz sənətinin tabutudur. Ədəbi əsər daim dirilməyə möhtacdır. Bu mənada yazıçı ilə oxucu arasında ideal üçüncü tərəf Şeyx Nəsrullah ola bilər. Şeyx Nəsrullahın vakansiyası hələ də qalır, onun yerini nə vaxtsa İsfahan lotusu tutub. İsfahan lotusu Şeyx Nəsrullah, yəni ölüdirildən adını bədnam etsə də, onu ləğv edə bilməyib, bu yer hələ də boş qalmaqdadır.
Digər tərəfdən başqa bir məsələ çıxır ortalığa: "Ölülər"dən sonra kim ürək eləyib üçüncü tərəf qismində çıxış etmək vəzifəsini öz üzərinə götürə bilər? Kim İsfahan lotusuna çevrilməyəcəyindən arxayın olub, özünü də, bizi də buna inandırıb Şeyx Nəsrullah ola bilər? Yəqin ki, heç kim. Hətta günlərin bir günü ölüdiriltmək qabiliyyətində bir adam meydana çıxsa da və hətta bu qabiliyyətini hamının gözü qarşısında isbat etsə də, biz ya ölünün dirildiyinə inanmayacayıq, ya da Şeyx Nəsrullahı İsfahan lotusu bilib onu daşqalaq edəcəyik. İnsanlar həqiqi Şeyx Nəsrullaha, yəni ölüdirildənə yox, Şeyx Nəsrullah cildində gizlənən İsfahan lotusuna inanmağa meyillidir. Eləcə də ədəbiyyatda oxucunun intizarı ölü sözləri toz basmış kitabın içindən çıxarıb dirildənə yox, yeni-yeni ölü sözlər yaradanlara yönəlib.
Belə olanda, ümid qalır yenə yazıçının özünə. Qoy müəllif özü üçüncü tərəfi axtarıb tapsın. Bu rolda o özü də, əsərdəki hadisənin nəqlindən ayrılıb birbaşa öz adından oxucuya müraciət etməklə çıxış edə, ya da bu işi əsərin qəhrəmanlarından birinin öhdəsinə buraxa bilər.
"Şedevr" silsiləsindən dördüncü bidətdə mən Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığından kifayət qədər məşhur bir nümunəyə müraciət edəcəyəm. Amma bidətə keçməzdən əvvəl müxtəlif dövrlərdə eyni əsərə oxucu münasibətində baş verən dəyişiklik barədə fikirlərə aydınlıq gətirmək istərdim.
Ölüdiriltmə və yanlış oxucu mövqeyi
Ölüdiriltmə mərasimini bədii əsərə şamil edəndə onu yenidən və başqa gözlə oxumaq nəzərdə tutulur ki, düşünən oxucu yəqin ki, bunu artıq bilir. Əsərin yazıldığı dövrlə mənim, indiki oxucunun yaşadığı dövr arasında xeyli zaman məsafəsi var və bu məsafəyə minnətdar olaraq mən, yeni oxucu bu əsərin ilk oxucusundan fərqlənirəm. Burada söhbət ilk baxışda görünəcəyi kimi inkişafdan, ya da tərəqqidən getmir. Mən, yəni yeni oxucu dünənki oxucu ilə müqayisədə nəinki inkişaf etməmişəm, hətta özümdən asılı olmayaraq, lazım olan və lazım olmayan informasiyalarla o qədər beynim yüklənib ki, indi mənim üçün özümün olmayan fikirlərdən qurtulub həmin o ilkinliyə, əsərin yazıldığı dövrün oxucusunun dayandığı mövqeyə, söhbət əgər Mirzə Cəlildən gedirsə, onun qəhrəmanlarından birinin hələ saf olan düşəncəsinə qayıtmaq böyük bir hünər olardı. Odur ki, gəlin tərəqqi və inkişaf anlayışlarını bir kənara qoyaq. Söhbət klassik əsərin oxucusunda baş verən dəyişiklikdən gedir.
İngilis yazıçısı C.B.Pristli "Zaman və konveylər ailəsi" adlı pyesində tamaşaçı üzərində olduqca maraqlı bir eksperiment aparır. Tamaşanın birinci pərdəsində hadisələr Birinci Dünya müharibəsindən dərhal sonra, əri döyüşlərdə həlak olmuş missis Konvey adlı imkanlı və çoxuşaqlı bir ailə başçısının evində cərəyan edir. Xanımın qızlarından birinin ad günü keçirilir. Missis Konveyin övladları mehriban, savadlı və tərbiyəli gənclərdir, hər birinin sabaha öz ümidi, öz planları var. Qızlardan biri məşhur yazıçı olmaq istəyir, digəri aktrisa, üçüncüsü sosial ədalət uğrunda mübarizə aparacaq siyasi xadim olmağı planlaşdırır, gözəllər gözəli sayılan bacı isə özü kimi yaraşıqlı, ağıllı və imkanlı bir kişiyə ərə gedəcəyini yəqinləşdirib. Ailədə hər iki oğulun gələcəkdə uğurlu iş adamı olacağı da heç kimin şübhə doğurmur.
İkinci pərdədə hadisələr eyni məkanda, lakin 18 ildən sonra baş verir. Qəhrəmanlar yaşlaşıb, ana qocalıb. Aktrisa olmaq istəyən qız artıq dünyada yoxdur, yazıçı olmaq istəyən əvvəlki kimi qəzetə kiçik xəbərlər yazan jurnalisti olaraq qalır, hələ də məşhur siyasətçi olmaq ümidiylə yaşayan bacı isə hansısa gimnaziyada kiçik işçi vəzifəsindən aldığı xırda maaşla dolanır, gözəl qız cavan vaxtı onların ailəsinə gələn dələduz və çox kifir bir kişiyə ərə getməyə məcbur olub, o özünü indi bədbəxt sayır. Oğlanlar evin pullarını, ailənin varidatını avaraçılıq edib göyə sovurublar. Missis Konvey ailəni müflis vəziyyətdən çıxara biləcək dələduz kürəkənin qarşısında əyilmək istəmir, amma buna məcburdur.
Əsər bununla bitmir, üçüncü pərdədə müəllif tamaşaçını yenidən 18 il əvvələ, yenə həmin ad gününə qaytarır. Qəhrəmanlar yenə sabahla, gələcək həyatları ilə bağlı xəyallarını bir-birilə bölüşür, ümid edir, xoşbəxtdirlər və bu zaman tamaşaçı onlara acıyır, bu varlı ailənin müvəqqəti səadətini, sevincini, firavanlığını acı kinayə ilə seyr edir. Çünki o artıq indinin yox, 18 il bundan sonranın tamaşaçısıdır və qəhrəmanların başlarına nələr gələcəyi ona məlumdur.
Lakin bununla da eksperiment tamamlanmır. Sonda Pristli heyrətə gətirəcək qədər maraqlı bir gediş edir. Ən son epizodda məlum olur ki, ikinci pərdədə, 18 il sonra baş verənlər əslində ad günü keçirilən və gələcəkdə aktrisa olmaq istəyən qızın təxəyyülüdür. Qız bugünkü xoşbəxtliyi itirəcəyindən qorxduğu üçün belə həyəcanlı xəyallara dalıb. Əslində isə hadisələr başqa səmtdə də inkişaf edə bilər. Bununla da tamaşaçı yanıldığını anlayır. Müəllif onu aldadıb.
Əsəri yeni gözlə oxumağın variantlarından biri də gələcəyin yanılmış oxucusu mövqeyindən çıxış etməkdir. Tərəqqiyə inanan Cəlil Məmmədquluzadə çox zaman gələcək oxucunu öz qəhrəmanlarından çox-çox yüksəkdə görürdü. Bunu onun yazıçı fəndgirliyi kimi də qəbul etmək olar.
Yəni doğrudanmı "saqqallı uşaq"dan çox irəli getmişik?
Cəlil Məmmədquluzadənin bir çox hekayələrinin qəhrəmanları məzlum, sadə və avam kəndlilərdir. "Məzlum" Azərbaycan dilinə tərcümədə yəqin ki, zülmə tabe olan, yaxud zülmə məruz qalan mənasını verir. Onun qəhrəmanları zülmə ona görə tabe olmurlar ki, ya özləri belə istəyir, ya da özlərindən böyüklərə gücləri çatmır. Məzlumluğun əsas səbəblərindən biri də odur ki, onlar danışa bilmir, onların səsi yoxdur. Görəsən, onların səsi olsaydı, öz həqiqətləri barədə bizə nə deyəcəkdilər? Gəlin bir anlığa da olsa onları eşitməyə çalışaq.
...Nədənsə "Saqqallı uşaq" hekayəsini hər dəfə oxuyanda özümüzü saqqallı uşağın divarda çəkdiklərinə başını bulayıb istehza edən qəhrəmanın mövqeyindən çıxış edirik. Bu isə yanlış oxucu mövqeyidir. Onu dərk etməklə, dediyimiz kimi əsəri qəliblənmiş yozumlardan çıxarıb diriltmək imkanı qazana bilərik.
Dağıdıcı gülüş
Cəlil Məmmədquluzadə "Poçt qutusu" hekayəsini yazanda, yəni 1903-cü ildə hələ nə yazıçı, nə qəzetçi (bu onun özünün sözüdür), nə mühərrir olmaq fikrində deyildi. Amma avam bir kədnlinin elə avamlığı ucbatından başına gələn bir hadisədən bəhs edən bu hekayə onun sonrakı taleyində, yəni müəllifin Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Cəlil, Molla Nəsrəddin olmağında, bu adla tanınmağında, Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki olmağında həlledici rolu olmuşdu.
Bu hekayə onun yazıçı həyatında dönüş yaradan bir hadisəyə çevrildi. Belə ki, 1904-cü ildə bu hekayənin əlyazması təsadüfən düşür "Şərqi-Rus" qəzetinin mühərriri Məhəmməd Ağa Şahtaxtinskinin əlinə. Şahtaxtinski Tiflisdə məşhur restroranlardan birində təam eləyəndən sonra, elə stol arxasındaca əlyazmanı müəllifdən alıb oxumağa başlayır, bu zaman Mirzə Cəlil boş dayanmayıb keçib yaxınlıqdakı hovuzda üzən rəngbərəng balıqlara tamaşa eləməyə başlayır. Amma hər dəfə Novruzəlinin başına gələn macəra ilə tanış olan Məhəmməd Ağa şaqqanaqla, qışqırıqla güləndə, nəinki restoranda digər təam edən adamları məşğuliyyətindən ayırırdı, hətta hovuzda üzən balıqlar da onun gülüşündən diksinib tulllanır, az qalırlardılar sıçrayıb hovuzdan kənara çıxsınlar. Bunu da Mirzə Cəlil özü yazır.
Görəsən, bu necə gülüş idi ki, bundan hətta hovuzun içində balıqlar diksinirdi? Əlbəttə, sağlam ağıl deyir ki, hər necə gülüş olur-olsun, onun səsi hovuzda balıqlara kar edə bilməz. Amma gəlin buna Mirzə Cəlilin öz dilindən qulaq asaq. O deyir: "Məhəmməd Ağa güldükcə balıqlar suyun içində elə atılıb-düşürdülər ki, deyəsən, o Allahın balaca heyvanlarının da Novruzəlinin avam və sadəliyinə gülməyi tutur." Hələ üstəlik - hekayə ilə tanış olanlar bilir - məktubu Novruzəli ilə poçt qutusuna yollayan Xan da sonradan bu söhbəti onun öz dilindən dinləyə-dinləyə özünü saxlaya bilmir, ürəkdən qəşş eləyib gülür. Hamı gülür... Bu gün də gülürük...
Bu, 1956-cı ildə çəkilən "O olmasın, bu olsun" filmində Qoçu Əsgərin Məşədi İbadla bağlı danışdığı əhvalata reaksiya olaraq məclisdə az qala tufan kimi qopan gülüşə bənzəyir. Bu epizodu yadda saxlayaq, bir azdan yenə qayıdacağam o filmin üzərinə. Bax burdakı kimi hamı gülür, elə bir qəh-qəhə baş alıb gedir ki, dünya-aləm bundan silkələnir. Bu, dağıdıcı gülüşdür!
Dağıdıcı gülüşdən söhbət düşmüşkən, bir Qərb alimini yada salmaq yerinə düşər. Mirzə Cəlil tez-tez üzünü tuturdu Qərb mütəfəkkir və yazıçılarına, hətta onların ruhuna müsəlmansayağı rəhmət də oxuyurdu. Gəlin biz də Mirzədən nümunə götürüb bir Qərb alimindən misal çəkək. Rəhmətə isə ehtiyac yoxdur. XX əsrdə yaşamış fransız filosofu Mişel Fuko "Sözlər və əşyalar" adında əsərində yazır ki, bəşəriyyət biz düşündüyümüz qədər qədim tarixə malik deyil. Bundan sonra da bir o qədər uzun tarix gözləmir onu. Bəşər övladı elə bil dəniz sahilində yaş qumun üzərinə çəkilmiş şəkildir, hər dəfə dalğa gəldikcə sular şəkli yuyub pozur, tədricən onu yoxa çıxarır. Beləcə də bəşəriyyət də yoxa çıxacaq.
Amma bizim həmin bu filosofa müraciətimiz başqa məsələ ilə bağlıdır. "Sözlər və əşyalar" əsərinin əvvəlində Fuko yazır ki, bu kitab Borxesin hekayəsini oxuyarkən gülüşdən yarandı. Borxesin hekayəsində yazılır ki, hansısa ekzotik bir ölkədə, - Qərb üçün ekzotik ölkə hara ola bilər, sözsüz ki, Asiya ölkələrindən biri, məsələn Çin, - heyvanların təsnifatı bizdən, yəni avropalılardan tamam fərqli şəkildə aparılır: İmperatora məxsus, mumiyalanmış; əhliləşdirilmiş, sağmal çoşkalar, siren, nağıldan gələn, avara itlər, bu təsnifata daxil olan, dəli kimi qaçan, yolda toxunub dolçanı sındıran, uzaqdan milçəyə oxşayan və sair heyvanlar.
Belə ekzotik yanaşmadan filosof gülür, dağıdıcı, özü də yeri-göyü lərzəyə salan bir qəh-qəhəylə gülür. Amma nəyə gülür? Bu təsnifatı aparan ekzotik xalqamı? Yox. Bəlkə avropalılara gülür ki, özlərindən başqa heç kimi tanımırlar və dünyada yalnız öz təsnifatlarını bilirlər? Bəlkə də Avropa düşüncəsinin məhdudluğuna gülür filosof? Yenə də yox. Filosof ona gülür ki, bu fantastik təsnifatın əslində yeri yoxdur. Yalnız uzaq, xəyali bir məkanda olan heyvanlarla bağlı belə bir təsnifat aparmaq mümkündür. Çin avropalılar üçün müəyyən mənada xəyali, utopik ölkədir. Əslində isə, utopiyadan ayrılıb reallığa qayıdanda heç orada da belə bir təsnifatı aparmaq mümkün deyil. Belə bir bölgünü yalnız dildə aparmaq olar və onun yeri-yurdu yoxdur. Məkansızdır və deməli yalandır. Özü də gülməli yalandır. Filosof ona gülür ki, əslində, hər bir sözün, əməlin, hətta yalanın da məkanı olur. Burda isə Borxes, bu təsnifatın müəllifliyini başqa adamın adına yazsa da, məkansız yalan danışa bilir.
Bəs "Poçt qutusu" hekayəsinin Tiflis restoranında qopardığı o cür sarsıdıcı gülüş nəylə bağlı idi? Hamı, hətta hovuzda tamaşa olunan balıqlar da nəyə gülürdülər? Novruzəli kimdir?
Novruzəli yeri-yurdu olan adamdır. Onun dünyagörüşündə əmanətə xəyanət yoxdur prinsipi dayanıb. İmam Hüseynin hədisi daim onun dilinin ucundadır: "Atamı öldürən qılıncı mənə versələr, onu yiyəsinə qaytarmağı özümə borc bilərəm." Xan bu kişiyə məktub verib ki, apar bunu at qutuya. Bu əmanətdir. O tərəfdən isə bir başqası gəlib məktubu oradan götürüb harasa aparır. Novruzəli neyləməlidir? Onun yaşadığı yerin dünya görüşündə "poçt" anlayışı yoxdur. Bir anlığa bu sözü mənası ilə qarışıq unudaq və özümüzü qoyaq Novruzəlinin yerinə. Biz neyləməliydik bu anda?...
"Poçt" italyan sözüdür, Avropa anlayışıdır. Bir nəfər xeyli uzaq məsafədə yaşayan başqa bir nəfərə məxfi olaraq söz çatdırmalıdır və bundan üçüncü nəfərin xəbəri olmamalıdır. Tarixən birinin digərinə söz çatdırmağına daim ehtiyac olub və bu ehtiyacdan Avropada kapitalistləşmə dövründə iş adamları həmişə olduğu kimi, məharətlə istifadə edib özləri üçün "poçt" adlı kommersiya yaradıblar. Bununla da çatdırılan söz məxfilikdən, əmanət yükündən ayrılıb. Bu həm kommersiyadır, həm də ümumi nəzarət. Novruzəlinin yaşadığı İtqapan kəndinin fəlsəfəsinə görə naməni əlbəsurət aparıb ünvanına çatdırarlar, yəni kimə çatacaqsa, ona. Buna görə əsrlər boyu müxtəlif başqa vasitələr, qasid mədəniyyəti mövcud olub. Buna görə insanlar başları ilə cavabdeh olub.
İndi bu kişi neyləməlidir? Ona gülməməkdən ötrü Avropa biliklərinə yiyələnməlidir? Bəli, yəni Novruzəli postkolonial nəzəriyyədə deyildiyi "hibrid" insana çevrilməlidir. O, "əmanətə xəyanət yoxdur" biliyi ilə bərabər, həm də üstəlik "poçt"un nə demək olduğuna yiyələnməlidir. Avropalılar təkcə poçt və digər bu kimi sırf özlərinə aid anlayışları bilməklə kifayətlənir. Novruzəli isə həm öz yeri-yurduna aid olan həyata baxışları, bunların kökündə duran fəlsəfəni bilməlidir, həm də yeni təhsil alıb Avropa görüşlərinə, qərb ölkələrində istehsal olunan biliklərə yiyələnməlidir, yəni `hibridləşməlidir. Nəticədə "hibrid" insan İtqapan kəndindən qoparılmalı, əmanətə görə qorxub çəkinmədən döyüşə atılmaq keyfiyyətini itirməli və ortada qalmalıdır, yəni nə avropalı olmalıdır (bu mümkün deyil!), nə də İtqapan kəndinin əhli.
Novruzəli bizik. Yəni "avropalaşmayana" qədər biz necə idiksə, o Novruzəlidir. Bunu düstura da çevirmək olar: biz = Novruzəli - Avropa. Yəni Avropasız biz Novruzəliyik.
İndi isə gəlin gülək özümüzə. Yox, burda artıq gülmürük. Güllüş alınmır, daha çox əsəbiləşirik. Rza bəy cənabları kimi.
Əcəba, o kimdir?
Yazıçı ilə oxucu arasında daha kimsə olmalıdır. Əgər belə olmayanda oxucu özü gedib kimisə tapır. Yaxud da bu işi, yəni oxucu ilə özü arasında üçüncü başlanğıcı yazıçı özü gedib tapır, ya da özü yerinə yetirir. Necə ki, Mirzə Cəlil özü ilə Məhəmməd Ağa Şahtaxtlı arasında balıqları tapdı. Bu, dahiyanə tapıntı idi və bunu yalnız o eləyə bilərdi. Mən isə, oxucu, hələ Cəlil Məmmədquluzadə, Molla Nəsrəddin kim olduğunu, nə olduğunu bilmədiyim, onu oxumadığım, hələ məktəbə getmədiyim çağlarımda "O olmasın, bu olsun" filminə baxmışdım. 1956-cı ildə rejissor Hüseyn Seyidzadənin çəkdiyi bu filmin əvvəlində açıq şəkildə göstərilir ki, hadisələr 1910-cu ildə Bakıda baş verir və bundan əlavə, Mirzə Ələkbər Sabiri oynayan aktyor baş qəhrəmanı göstərib deyir ki, "Molla Nəsrəddin" məktəbi böyük məktəbdir. Yəni xalxın halalca nişanlısını götürüb qaçan oğlan bu məktəbin yetirməsidir. Əvvəla, "Molla Nəsrəddin" jurnalı, eləcə də onun mühərriri Cəlil Məmmədquluzadə həmin il Bakıda yox, Tiflisdə fəaliyyət göstərirdi. İkincisi, Üzeyir Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasının librettosunda nə Molla Nəsrədddin haqqında bir söz var, nə də Cəlil Məmmədquluzadə. Bunu həmin filmin ssenarisini yazan Sabit Rəhman özündən əlavə edib. Amma mən bunu o vaxt bilmirdim. Mən o vaxt Rza bəy surəti ilə əslində kimin nəzərdə tutulduğunu anlamırdım, amma sonradan bunu oxuyub başa düşdüm, anladım. Bu, Əhməd bəy Ağayevdir. Yaxud sonradan, Türkiyidə yaşayarkən deyildiyi kimi - Əhməd Ağaoğlu.
Əhməd Ağaoğlu Azərbaycanın yeni dövr tarixində ən maraqlı simalardan biridir. Əgər biz özümüzün, kimliyimizin tarixi ilə maraqlanlırıqsa, Əhməd bəyin şəxsiyyətindən, yazdıqlarından və ictimai-tarixi fəaliyyətindən yan keçə bilmərik. Əhməd bəy yeni dövrdə ilk dəfə olaraq bizim, Qafqaz türklərinin kimliyi, dini və milli mənsubiyyəti haqqında olduqca dəyərli, bu gün də tarixi əhəmiyyətini itirməyən mühüm silsilə yazıların müəllifidir. "Molla Nəsrəddin" jurnalı da tez-tez onu tənqidlə xatırlayıb. Əhməd bəy Ağayev "İrşad" qəzetinin tirajı aşağı düşəndə, gileyli bir məqalə yazıb göstərir ki, müsəlmanlarda qəzet oxumağa maraq yoxdur. Bunun iki səbəbi var: biri mollalardır, digəri "Molla Nəsrəddin". Buna "Molla Nəsrəddin" tutarlı bir cavab yazdı. Söhbət nə mollalardan gedir, nə də "Molla Nəsrəddin"dən. Söhbət başqadır: Məsələ ondadır ki, necə bir dildə yazmalısan ki, səni oxusunlar.
Dördüncü bidət - "Danabaş kəndinin əhvalatları"
"Danabaş kəndinin əhvalatları"nda müəllif yalnız hadisələrə kiçik, çox incə, bilinər-bilinməz ironik şərhlər vermək lazım gələndə üzə çıxır. Əgər bu əsəri yanılmış oxucu mövqeyindən çıxış edərək oxusaq, bununla kifayətlənə bilmərik, biz bu əsərdə "mütləq müəllif" axtarışında olmalıyıq.
Ardı var
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
