"Tarixi-ədyan" ("Dinlər tarixi") bəşəriyyətin müxtəlif coğrafi-iqlim ərazilərində tapındığı inancların tarixini öyrənir. Bu inanclara müvafiq maq, kahin, şaman, xaxam, rahib, keşiş, əbil, şeyx, axund və s. kimi din öncüllərinin rəhbərliyilə yaradana daha yaxın olmaqdan ötrü müxtəlif rituallar icra edirlər. Rituallar ruhla bağlı olduğu üçün söz, musiqi, rəqs etməklə yanaşı, heykəl və rəsmlərə müqəddəslik statusu verilərək səcdə olurdu.
Hər hansı xalqın musiqisi ruhunun səsini, ədəbiyyatı - sözünün, təsviri sənəti - şəklinin əyaniləşdirməsidir. Musiqi, ədəbiyyat, təsviri sənətin ilkin qaynağının din olduğu inkarolunmaz həqiqətdir. Minilliklər boyu formalaşan ruhani - dini təsəvvürləri, sovet dövründə masonluğun təlqiniylə yoxetmək amacı meydana atılmış, bolşevik ideoloqlarının heç bir ağıllı arqument gətirmədən, cığallıqla "bu belə deyil!" iddiasını uzun illər sənətşünaslar özünə örnək seçib. Elə buna görədir ki, muğam və xalq manilərinin mətnlərindən "Allah, Peyğəmbər, Rəbb" sözləri çıxarılıb və ya başqa sözlərlə əvəz edilib. Xalq manimizdəki "Səni mənə versələr, Allaha da xoş gələr" misralarından "Allah" sözü bolşevik sensor tərəfindən pozulub, "hamıya" ilə dəyişdirilərək gülünc şəklə düşüb. Qəribə deyil ki, şükranlıq bildirən "Allaha şükürlər olsun!" - əvəzinə, "Şükürlər olsun!" - deyimi indi də aktualdır.
Sovet dövründə ruhumuzun sədası olan musiqimizə təcavüz, tar alətinin ləğv edilməsinə cəhd, muğam mətnlərindəki əruz vəznli qəzəllərin saz musiqisinə uyğun yazılan qoşmalarla əvəzlənməsi, dörddə bir not pərdələrinin tarlardan kəsilməsi şəklində meydana çıxıb. İdeoloji təxribat və basqı sovet quruluşunun bütün dönəmlərində tətbiq edilib. 1920-50-ci illərdən çox sonra yazılmış, ancaq o ideologiyanı əks etdirən xarakterik bir mətn: "Qobustan" incəsənət toplusunun 1972-ci ilə aid №2 (14) sayında (səh.7) çap edilmiş "İncəsənət və din" adlı imza qoyulmayan yazıda oxuyuruq: "Qərbdə olduğu kimi, Şərqdə də din və o cümlədən İslam dini, sənətin inkişafını dar ehkam qəliblərinə salmağa can atmış, amma bu məqsədə nail ola bilməmişdir. İstər ədəbiyyat, istər musiqi, istərsə də təsviri sənət sahəsində Yaxın Şərq xalqları dini qadağaları tapdayaraq gözəl əsərlər yaratmışlar". Hazırlıqlı oxucu bilir ki, sovet ideolojisindən fərqli olaraq, din böyükləri heç bir vaxt bu təxribatlarla məşğul olmayıb, yoxsa poeziyada: ilk baxışdan dinsizlik kimi görünən çoxsaylı şəthiyyələr, açıq-saçıqlıq kimi səslənən şəhraşublar, bəhriyyə və xumriyyələr, musiqidə; insanın duyğularını cuşə gətirən rəngarəng rəqslər, xalq mahnıları, rəssamlıqda; insan təsvirləri əsasında çəkilən miniatür rəngkarlığı sənəti meydana gəlib inkişaf etməzdi.
Sovet dövründə musiqimizin məqam sistemi, ahəngdarlıq (harmoniya), çoxsəslilik (polifoniya) qanunauyğunluqları ya heç öyrənilməyib, ya da avropa, xüsusilə yunan musiqisi ölçülərinə müvafiq şəkildə araşdırılaraq öyrədilib. Əslən xalqımıza dost olmayan millətlərin nümayəndələri uzun illər musiqimizi araşdırıb tədris etdiyi üçün, bilərəkdən, ya təsadüfdən gəldikləri nəticələr həqiqətdən çox uzaq, hətta təhqiramiz alınıb. Azərbaycanda avropayönlü professional bəstəkarlıq məktəbinin yaradıcısı Üzeyir Hacıbəyli üçün müxtəlif zamanlarda "Azərbaycan musiqisinin banisi" və ya "Azərbaycan professional musiqisinin banisi" deyilib. Bunların hər ikisi yanlışdır və minilliklər tarixi olan Azərbaycan musiqisinin keçdiyi yolu inkar etmək amacını geniş yaymaq üçündür. Muğamlarımız, təsnif və xalq manilərimizi, rəqslərimizi peşəkar (professional) deyil də, həvəskar bəstəçimi bəstələyib?
Böyük Azərbaycan Peyğəmbəri, filosofu, rəssamı, şairi, bəstəçisi Mani Həyyi unutdurmaq üçün musiqişünaslığımızda "mani" əvəzinə "mahnı" termini işləndi. Halbuki, qardaş Türkiyə Cümhuriyyətində düşmən bolşevik dövlət quruluşu olmadığı üçün "mahnı" yox, əsl adıyla "mani" deyirlər. Maninin həyatı və yaradıcılığı barədə, hətta mütəxəssislərin də geniş məlumatı yoxdur. Mani miladın 216-cı ilində Babildə doğulub, 61 il ömür sürüb. O, həkim və mühəndis kimi də şöhrət qazanıb. Atası Fatık Qədim Azərbaycan dövləti Midiyanın paytaxtı Ağbatanın, adı dəyişdirilərək, sonradan Həmədan adlanan şəhərin türklərindən, anası qədim Əşkani xanədanı şahzadəsi idi. Maninin qədim türkcə yazdığı müqəddəs kitabı "Ər təng"(Basqı altında olan insan[ın nicat kitabı]), Davudun "Zəbur"u kimi instrumental müşayiətlə, musiqiylə oxunub... Bu oxumalar sonradan müəllifinin adıyla "mani" adlanıb. Sasani xanədanından Şapur şah onu bir Peyğəmbər kimi tanısa da, I Bəhram tərəfindən həbsə atılaraq 277-ci ildə edam edilib. Dinini o, 40 il təbliğ edərək, İrandan Çin Türküstanına qədər geniş coğrafiyada və müxtəlif etnoslar arasında yayıb yaşatdı, beş əsr sonra, İslamın ərsəyə gəlişiylə əlaqədar olaraq, bu din irfan təriqətlərinə çevrildi. İrfan sferasında musiqi və poetik mətnlərin (nəfəslərin) tətbiqi onun ilahi fikirləri yaymaq üçün istifadə etdiyi üsullardan bəhrələnmə nümunəsidir. Mani Həyy (Həmişəyaşar Mani) dünyanın fəlsəfə tarixində "maniheyizm" adlı cərəyanın yaradıcısı kimi öyrənilir.
Dördlük nəzm şəkli kimi Türk xalq şeirinin ən zəngin qolu manilərdir. Avropalıların "katren" dediyi manilər, müxtəlif Türk xalqlarında "bayatı", "türkü", "xoyirat", "aşule", "cınık" adlanır.Tükmənistanda qızların oxuduğu bayatı əsaslı xalq manilərinə "lalə" deyirlər. Manilərin türklərə mənsubluğu və rübailərin yaranmasına əsas olmasını polyak şərqşünası; türkoloq, ərəbist və iranisti Tadeusz Jan Kowalski (1889 - 1948) hələ1921-ci ildə nəşr etdiyi "Ze studiow nad forma poezji ludow tureckich" ("Türk xalq şeiri formaları üzərində araşdırmalar") adlı möhtəşəm əsərində söyləyib.
Azərbaycana aid olan ən yüksək keyfiyyətləri etiraf etməyə məcbur qalan sovet musiqişünasları adət etdikləri üzrə, aşıq yaradıcılığından və muğamlarımızdan danışarkən belə, onu mütləq mənada Zaqafqaziya xalqlarının ümumi sənəti kimi göstəriblər. Azərbaycanda çoxminillik muğam sənətinin tarixini "cavan"laşdıraraq, İslamın gəlişiylə ərəblərdən transfer olduğunu söyləyib və buna hamı kimi, bizi də inandırmağa çalışıblar. Muğam, Musiqi elmində əsas bünövrə olsa da, haqqındakı araşdırmalarda "şifahi professional musiqi yazısız ənənələrə əsaslanır" [2. 5] - deyilirdi. Halbuki muğamlarımızın nəzəri əsasları və notoqrafiyası Əbd əl-Qadir Marağayi (1353 - 1435) və Fəth ul-lah Şirvani Şabraninin (1417 - 1486 ) əsərlərində yüzillər öncə yazılıb. Təhsilli, müxtəlif dilləri bilən vətənpərvərlər ya repressiya olunub, ya da əcnəbi ölkələrə qaçaraq pərən-pərən salındığından elm və sənət meydanı, bir-iki nəfərin istisnasıyla, elmsiz kütləyə qalmışdı, onları idarə etmək, istənilən istiqamətə yönəltmək elə də çətin iş deyildi.
Xalqının ənənələrindən, mədəni-mənəvi irsindən uzaq salınan, keçmişinə, özünə yad gözlərilə baxmağa vərdiş edilən sovet musiqi araşdırıcıları ordusu ərsəyə gətirildi. Mövzu çoxşaxəli və geniş şərhlər tələb etdiyi üçün, biz bir söz - termin haqqında, indi "yallı" adlandırılan rəqs janrı barədə mülahizələrimizi bildirəcəyik.
Məhvəri 66°34? bucaq altında maili olan Yer kürəsi ekvatorda 465,1013 metr/saniyə (1674,365 km/saat), 60° en dairəsində isə iki dəfə az sürətlə sutkada; 23 saat, 56 dəqiqə, 4 saniyə, 2 salisə ərzində qərbdən şərqə doğru bir dəfə fırlanır. İnsanın ruhu bu sürətə müvafiq köklənərək bədəndə oturuşub. Əgər hər kəs qərbdən şərqə doğru çevrədə öz oxu ətrafında fırlanıb bu sürətdən artıq hərəkət edərsə, ruhu bədənə oturuşmuş nizam kökündən çıxar, qılafı olan bədənini tərk edər. Hələ ən qədim zamanlardan bu biliklərə sahiblənmiş zərdüştlər, daha sonra misirlilər, yunanlar, hindlilər kosmik informasiya almaq üçün, ruhlarını kainatın ənginliklərinə göndərmək amacıyla dini-spiritik rəqslər icra ediblər. İslam irfan mədəniyyətində bu ayin iki silk; ariflər və hərbcular sferasında sabitləşib. Sazəndələrin ifasıyla müşayiət olunan ariflərin spiritik rəqsi "səma" (ərəbcə,"eşitmək"), akapella şəklində hərbcuların ayini isə "halay", "zikr" (yadasalma) və ya nəqəratlardan ən çox eşidilən "Ya Allah, Ya Hu" nidalarına uyğun olaraq, "Ya Allah" adlandıb. Bu iki ruhani ayinin birincisi "Səma" ruhların kosmosa göndərilməsi və qaytarılması üçündüsə, ikincisi "Ya Allah" ayini Yerdə ruhi güclərin bir məcraya toplanıb vahid qüvvəyə çevrilməsinə xidmət edir.
Səma ayininin bu cür adlandırılması ruhun fəzada gərdiş edərkən səma cisimlərinin hərəkətindən doğan sədaları eşitmə anlamından irəli gəlir. Səma spiritik rəqs ayinini mərkəzdə Şəms (Günəş), ətrafında Ütarid (Merkuri), Zöhrə (Venera), Qəmər (Ay, Yerdə icra olunduğu üçün özünün əvəzinə peyki), Mərrix (Mars), Müştəri (Yupiter), Zühəl (Saturn) səyyarələrinin bədəli olaraq, ümumilikdə 7 səmazən rəqsi icra edir. Bu, ancaq hücrə adamlarının görə biləcəyi bir ayindir. Ayindən sonra, kənar adamların iştirakı olmadan, ariflər səma rəqsindən alınan informasiyaları təhlil edərək nəticələri səs (melodiya), söz (şeir) və fikir (fəlsəfi hikmət) şəklində təsbitləşdirir. Görünən budur ki, ənənənin mahiyyəti itərək təzahürü qalıb. Çox təəssüf ki, Türkiyə Cümhuriyyətində bu sakral ayinini XX yüzillikdən başlayaraq, konsert proqramına çevirib, tamaşaçıların alqışlamaması şərtilə səhnələrdə, hətta qastrol səfərlərində də göstərirlər.
Musiqimizdə olan, çox vaxt səhvən "Simayi-Şəms", yəni heç bir məntiqə sığmayan "günəşin üzü" kimi deyilən, əslində isə "Səmayi-Şəms" (Şəmsin/Günəşin spiritik rəqsi ) adlı zərb ul-muğamı irfan mədəniyyətimizin zamanımızadək bütöv gələn canlı nişanəsidir, amma min təəssüf ki, eşitdiyim xanəndələrin hamısı mahiyyətə dəxli olmayan qəzəllər seçib oxuyur. Musiqinin elə ilk cümlələrindən ruhun spiral şəklində dövrə vuraraq yüksəyə ucala-ucala bədəni tam tərk etməsi, doqquz fələyin yeddisinə doğru qalxması prosesi nəql olunur…
Xanəgahlarda, qapalı irfan sferasında tətbiq edildiyi üçün səma ayinini məişət sferasına endirib kütləviləşdirə bilmədilər. Hətta konsert proqramı kimi səhnələrə çıxarılsa da, ruhani ayin anlamını nəzərə çatdırmaq üçün səmazənlərə, rəqqaslar kimi əl çalmaq yasaqlandı.
Min illərdir ki, hərbcuları döyüşdən qabaq ruhi və fiziki gücləri bir məcraya cəmləyən, xüsusi zikr rəqsi icra edilir. Bu ritual Cənubi Azərbaycanda, əvvəl öz ərazimiz, Rusiya işğalından sonra indi şimal qonşumuz olan Dağıstanda, Çeçenistanda dövrümüzdə yaşamaqdadır. Səfəvi xanədanın nümayəndəsi, sakral biliklərin ustadı Şeyx Heydər (1460 - 1488) döyüş qabiliyyətini artırmaqdan ötrü hərbcuların zikr ritualını öyrətmək, uzun illər mənasız və səbəbsiz düşmənçilik münasibətlərini pozmaq üçün Şirvana kiçik bir dəstə ilə gəldi. O vaxt Şimali Qafqaz Şirvanşahlar dövlətinin şimal sərhədindəydi. Elə oradan da, Şeyx Heydər öz müqəddəs missiyasına başladı. Qayıdarkən Tabasaranda pusquya düşdülər, müşayiətçiləri şəhid oldu, Şeyx Heydər isə ölümcül yaralandı. XII yüzillikdən Şirvanın irfan dayaqlarından olan, Şıxlar (Şeyxlər), Xanəgah adlı kəndlərilə məşhur Xızının indi Təzəkənd adlanan ərazisində Şeyx Heydər də şəhid oldu. Onu böyük şərəf və ləyaqətlə sərdabədə dəfn edib məzarının üstündə məqbərə ucaltdılar. 1501-ci ildə taxta çıxan Şah İsmayıl (1487 - 1524 ) atasının cəsədini Şirvandan çıxardı, Meşkin şəhərinə aparıb dəfn etdi.
Şeyx Heydər hərbcu zikrini necə təlim etmişdi? Əvvəl bir sırada düzülən döyüşçülər əllərini sıra yoldaşlarının çiyinlərinə qoyaraq oxuduqları sakral mətnin melodik sədaları altında sağ ayaqlarını şər qüvvəyə təpik vururmuş kimi irəli atır, sonra ayaqlarını cütləyərək yerə çırpmaqla dövrə vurub çevrə əmələ gətirirlər. Ən azı 3, 7, 9, 12, ən çoxu 40 - 120 nəfərlik dəstə ilə icra olunan sakral rəqsin çevrəsindəki hərbcular "Ya Allah, Ya Hu" ("Hu" ərəbcə kişiləri bildirmək üçün işlədilən "Huvə" - "O" şəxs əvəzliyinin qısaldılmış şəklidir, Allah Təalaya işarədir) nidalarıyla əvvəl cəld, sonra becid, daha sonra qaçışa bərabər sürətlə yeddi dəfə dövrə vurub, sürəti azaldaraq əvvəlki hala qayıdır. Ayin bitəndə dairədəki ritual icraçısının hər birində bütün zakirlərin (zikr edənlərin) gücü konsentratlaşır. Bu rəqsi açıq havada, hamının gözü qarşısında icra etdikləri üçün, sonralar onu məişətə gətirib kütləviləşdirərək, əsl mahiyyətindən ayıraraq toy-düyündə, toy-bayramlarda bir və ya iki cərgədə, bəzən də bir neçə cərgədə durub oynadılar. Azərbaycanda "Allah" sözünün yasaqlandığı sovet dönəmində "Ya Allah" zikr rəqsinin adı bizim ruhi sferamız üçün təhqiramiz şəkildə "ya Allah"/ "ya Alla"/ "yalla"/ "yallı" şəklinə düşdü. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulana qədər musiqiyə aid yazılan risalə və kitablarda "yallı" adlı rəqs novü yox idi və ola da bilməzdi.
Elm ul-Həvas (Okkultizm) bilgilərindən - mistikadan folklara çevrilmə prosesi yüzilliklərlə və ağrılı çəkdi. Ruhun qüvvətlənməsindən ötrü yaranan hərəkətlərin bədən üçün tətbiq edilməsini görən, əsl mahiyyəti bilən ariflər bu kobud, mənasız yerdəyişməni təqdir edə bilməzdi. Hərbcuların ayin - ibadət rəqsi olan "Ya Allah" kütləviləşib ilkin mahiyyətindən mərkəzdənqaçma qüvvəsiylə ayrılaraq "Yallı" şəklində məişətə daxil olanda, onun fərqli variantları, daha sonra növləri yaranıb artmağa başladı. Təkcə Naxçıvan bölgəsində "Tənzərə", "El yallısı", "Gopu", "Qazı-qazı", "Hoynərə", "Şərur yallısı", "Dörd ayaq", "İrfani", "Arazı", "Siyaqutu", "Xələfi", "Qənimo", "Nareyi", "Qaladan-qalaya", "Üçayaq", "Üçaddım", "Köçdü balaban", "Gülümeyi", "Hağışda", "Zarı-zarı" və s. kimi variant və növləri əmələ gəlib. Bizim üçün adına görə maraq kəsb edən Şərurun şah yallısı sayılan "İrfani"dir. Spiritik rəqsləri, nəinki qadınlar oynaya bilməz, hətta onlara tamaşa etmək hüququna da malik deyillər. Kənar adamların, əks cinsdən olduğu üçün, xüsusilə qadınların baxması zamanı bir məcrada toplanmış ruhi energetikanın sovurulması, vampirizmi baş verə bilər. Sakral mahiyyətini itirmiş bu ayin - ibadət rəqsləri kütləviləşəndən sonra, adicə idman hərəkətlərinə döndüyündən, burada qadınlar da rəqqasə qismində iştirak etməyə başladı. Günümüzdə Naxçıvan şəhərində, Şərur, Şahbuz, Ordubad və Kəngərli rayonlarında "İrfani" yallısını qadınlar kişilərlə qarışıq halda ifa edirlər.
İnternetdəki bu barədə müxtəlif məlumata rast gəlirik: "Etnoqrafik mənbələrə görə, "Yallı" qədim Azərbaycan tayfalarının ritual rəqsi sayılır. Rəqs özündə qəhrəmanlıq motivləri ilə yanaşı qədim tayfaların əhval-ruhiyyəsini, güc və birliyini əks etdirir. Ən qədim və geniş təsvirinə Qobustan, Gəmiqaya qayaüstü rəsmlərində rast gəlinir". "Azərbaycanın guney bölgələrində "yallı"ya "halay" da deyilir, Guney Azərbaycanın Qərbi Azərbaycan əyalətində "jəlman" da adlanır. Al/Hal kökündən törəmişdir. Birlik və atəş mənaları ehtiva edir. Monqol "halah" feli sərbəst buraxmaq, rahatlaşdırmaq mənalarına gəlir. Mançurca "hələ" feli də eyni anlama gəlir.
"Yallı" ("Halay"), türk və altay xalq mədəniyyətində mərasim rəqsidir. Kökləri miladdan əvvəlki dövrlərə gedən bir oyundur. Həyatın enerjisini, dövrünü, həmrəyliyi, hərəkəti, dayanıb davam etməyi və ritmi ehtiva edər. Al /Hal sözcüyünün odla yəni həyati enerjiylə bağlı olması bu oyuna verilən əhəmiyyəti göstərir. Primitiv formasının adı "Allı" olaraq bilinər. Elley (Allay) adlı ilk ata ilə də əlaqəli görünməkdədir. Yakutlar bu rəqsə "Ohokay" deyərlər. Göründüyü kimi, araşdırıcılar həqiqətə yanaşma istiqamətində düz yol tutsalar da, "yallı" sözünü qəbul etdikləri üçün nəticəsiz fikirdə qalırlar.
Bədxahları tərəfindən daha çox tənqidə məruz qalıb, millətçi ideyaların təbliğatçısı kimi təqib edildiyindən, musiqi sənətimizin kamil bilicisi, mərhum Əfrasiyab Bədəlbəyli "İzahlı monoqrafik Musiqi Lüğəti"ndə ayin rəqsinin adını "Yallı" kimi qeyd etməyə məcbur qalaraq məqaləsində yazırdı: "Yallı - Azərbaycan xalq rəqs sənətinin ən qədim növü. Yallı böyük bir dəstənin birgə iştirakı ilə ifa olunur. Dəstənin başında əlindəki yaylığı (dəsmalı) yellədərək qabaqda gedən "yallıbaşı" durur. Başqa iştirakçılar isə, qollarını açaraq bir-birlərinin çeçələ barmaqlarından tutur, ya da əllərini bir-birlərinin çiyninə qoyurlar. Yallı rəqsi üç hissədən ibarətdir; rəqs əvvəlcə təntənəli və aram addımlarla başlanır, getdikcə sürəti artmağa başlayır və texniki cəhətdən mürəkkəb tullanma hərəkətlərlə davam etdirildikdən sonra əvvəlki təntənəli və aram yürüşlə tamamlanır"[1. 42].
"Yallı" kökü isim olan "yal" və sifət düzəldən dördvariantlı "li"şəkilçisindən yaranan düzəltmə sözdür. Bu söz nitq hissəsi kimi sifətdir, isim qoşqusu olmadan ayrılıqda işlənə bilməz. Söylənən faktın özü göstərir ki, "yallı" sözünün rəqs adı - isim kimi işlənməsi, dilçilik baxımından mümkün deyil.
Əsasən "it xörəyi" mənasında işlənən "yal" köklü sözlərdən müsbət anlam gözləmək çətindir: "Yal"+ a + maq ; "Yal"+ taq ; "Yal"+ aq ; "Yal"+ var + maq ; "Yal"+ an ; "Yal"+ an + çı ; "Yal"+ quzaq və s.
Rəqqasların daha absurd izahlarına görə, bitki örtülü dağlardakı boşluq ərazilərdə - yallarda bu rəqs icra olunduğu üçün "yallı" adlanıb. Onlar unudur ki, "yalçın qayalar" ifadəsində olduğu kimi, "yal" dağlardakı üfüqi deyil, şaquli səthlərə deyilir və bunun rəqs adı ilə heç bir əlaqəsi ola bilməz.
"Yal" - cərgədir, zəncir xəttidir.." - söləyənlərdən soruşmaq gərəkdir ki, "yal" hansı dildə və nə vaxtdan cərgə mənasını daşıyıb? Heç bir dil faktına, elmi fikrə əsaslanmayan belə "etimaloqlar" kifayət qədər çoxdur. Bu qurama sözü dilimizdə oturuşdurmaq üçün yalan etimalogiyadan istifadə olundu. Guya, "yal"- "od", "yalov//alov" sözlərindən törəyib. Türk dillərinin ensiklopediyası olan Mahmud ibn əl-Hüseyn, ibn Muhəmməd, əl-Kaşğarinin (1029 - 1105) böyük şövqlə 1072-1074-cü illər arası yazdığı "Divani luğat ət-Turk" əsərində (çox təəssüf ki, dilimizdə nəşr olunan kitabın adı dəqiq alınmayıb) kökü "yal" olan sözləri axtaranda "yalpattı" - qadının üzündən tükləri iplə aldırdı [4. II c. 335 ], yalığ - pipik, xoruzun pipiyi, yalığ - at yalı, buna yal da deyirlər [4. II c. 20], mənalarını tapdıq. Göründüyü kimi, burada od, alov məfhumları yoxdur.
Tanınmış mərhum türkoloqlar V.M.Nadelyayev, D.M.Nasilov, E.P.Tenişev, A.M.Şerbak dəstəsinin təmsil olunduğu redaksiyanın tərtib etdiyi "Drevnetörskiy slovarğ" kitablarına müraciət edək. "Yal" atın boyun tükləri olduğu göstərdikdən sonra, "ot yaldı" - od alışdı, "kün yüzün yaldı" - gün üzünü qarsıdı cümlələrindəki mənaları da verilib. [3. 227] Lüğətin verdiyi cümlələri əsas götürməklə guya od mənasını çıxarıblar. Əslində, "odun yalaması" ifadəsi dilin bədii məcaz, frazeologiya nümunəsidir.
"Yal" sözü həm də poetik məcaz kimi, "ənasiri-ərbəə" (mövcudatı təşkil edən dörd ünsür) torpaq üzərində havanın, suyun, odun yalayıb qiyafəsini dəyişdirməsinin ifadəsindən ötrü tətbiq edilib. Havanın (güclü küləklərin) sal qayalıqdan, dağdan qopardığı səthlərə "yal" - deyilib. Suyun yuyub yaladığı yerlər də bu cür adlanıb, toponikamızdakı Yalama coğrafi məkanı kimi. "Odun yalayıb qarsıdığı" ifadəsi dilimizdə bu gün də öz işlək mahiyyətini itirməyib.
2018-ci ilin 26 noyabr - 1 dekabr tarixlərində Mavriki Respublikasının paytaxtı Port-Luis şəhərində UNESCO-nun "Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsi"nin növbəti 13-cü sessiyasında qəbul edilmiş qərarla "Yallı (Köçəri, Tənzərə), Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqsləri" UNESKO-nun Təcili Qorunma Siyahısına daxil edilib. Musiqimizə, mənəvi-ruhani sferamıza belə ciddi diqqət olduğunu, "Allah" sözünün yasaqlanmadığı indiki şəraiti nəzərə alaraq, ayin rəqsimizin "yallı" ayamasından imtina edib "Ya Allah", yaxud "Halay" adını özünə qaytarmağı vacib bilirəm.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
