"Məşuq" - Povestdən parça

Məşuq

Povestdən parça

Brüno İuitennə
Bir dəfə artıq yaşlaşdığım zaman hansısa müəssisənin dəhlizində bir kişi mənə yaxınlaşdı. Özünü təqdim edib sözə başladı: "Məni xatırlamazsınız, ancaq mən sizi bütün həyatım boyu tanımışam. Deyilənə görə, cavanlıqda çox gözəl olmusunuz, mənimçünsə indi daha gözəlsiniz, bax bu əyiş-üyüş sifətiniz  o zamankı qızlıq sifətinizdən daha cazibədardır".

Bu obrazı mən tez-tez xatırlayıram - həmişə gözümə görsənir, həmişə tək olan görürəm onu, ancaq bu barədə hələ heç kəsə bir kəlmə deməmişəm. Qarşımda elə-beləcə, dinib-danışmadan, naz sata-sata durur.

Həyatımda hər şey necə böyük sürətlə arxada qaldı, xatirəyə çevrildi. Nəyisə əldə etməyə macal çatmadı. On səkkiz yaşımda artıq çox gec idi. On səkkizdən iyirmi beşə qədər sifətimdə nəsə anlaşılmaz şeylər peyda verdi. On səkkizimdə artıq qocalmışdım. Bilmirəm, bəlkə bu elə hamının başına gəlir, soruşmamışam. Kimsə mənə demişdi ki, olur ki, bu zalım fələk insanları həyatının ən cavan, ən qaynar dövründə vurub-yıxır. Birdən-birə, gözlənilmədən qocaldım. Zaman üzümün cizgilərini bir-birinin dalınca dəyişdi, onların necə dəyişdiyinin şahidi oldum, hər şeyi gördüm - gözlərimin necə böyüməsini, baxışlarımın kədərə bürünməsini, ağzımın büzüşməsini, alnımda çalın-çarpaz qırışların iz saldığını. Deməzdim ki, bütün bunları görüb qorxdum, əksinə, üzümün necə qocalmağını müşahidə elədim, elə bil çox maraqlı bir kitab oxuyurdum, səhifələri tələsmədən çevirə-çevirə. Qəti şəkildə əmindim ki, bir gün qocalma prosesi dayanıb ləngiyəcək və hər şey adi görkəminə qayıdacaq. On yeddi yaşımda Fransaya səfərim zamanı məni görən tanışlarım iki il sonra, yəni on doqquz yaşımın tamamında qarşılaşanda sarsıldılar. Yeni sifətimlə həyat sürməyə davam edirəm. Doğrudur, qocalma prosesinə son verilmədi, ləng də olsa davam elədi, ancaq nə edə bilərdim ki. Sifətim bütünlüklə qırışların əlində əsirə çevrildi, onlar hər gün bir az daha dərinləşdi, dərim qurudu, cadarlaşdı.  İncə cizgiləri olan bəzi üz dəriləri kimi lətlənib sallanmadı, ancaq bütünlüklə dağım-dağım oldu. Sifətim pis günə qaldı.

Hələliksə on beş yarımımdayam.

Bərəylə Mekonqdan keçirəm.

Bərə çayı adladıqca bu obraz gözlərimin qabağından çəkilmir.

On beş yarım yaşım var, illərin hesaba alınmadığı, havanın həmişə isti və yekrəng olduğu bir yerdə yaşayıram: yazın və ümumiyyətlə heç bir dəyişikliyin olmadığı və gözlənilmədiyi isti bir ölkədə yaşayıram.

Sayqonun dövlət pansionundayam. Pansionda ancaq yeyir və gecələyirəm, fransız liseyində oxuyuram. Anam müəllimədir, o istəyir ki, qızı orta təhsil alsın. "Qızım, hökmən orta məktəbi bitirməlisən." Ancaq mənimçün yaxşı olan bir şey qızım üçün kifayət deyil. Əvvəlcə orta təhsil, sonra isə liseydə riyaziyyat müəllimliyinə müsabiqədə iştirak etmək. Həmişə eyni mahnı çalınıb, o vaxtdan məktəbə getməyə başladım. Heç zaman təsəvvür eləməzdim ki, riyaziyyatdan canımı qurtara biləcəm, xoşbəxt idim - qoy anam ürəyində nəyə ümid eləyir-eləsin.

Ancaq gün gəldi oğulları üçün elə böyük planlar cıza bilmədi, yəni başqa planlar meydana gəldi, o, yeni variantlar cızdı, ancaq bu variantlar da elə həmin məqsədə yönəlmişdi - bizim gələcəyimizi təmin etmək. Yadımdadır, kiçik qardaşım üçün mühasiblik kurslarından danışdığı. Bir də universal məktəb - bu barədə o, həmişə, qardaşımın bir yaşının tamamından etibarən danışardı. Əldən qalan əlli il qalar, - anam həmişə belə deyərdi. Bir də: əldən buraxdığın fürsətin yerini doldurmalısan. Bu, cəmi üç gün davam elədi. Sonra biz köçdük və universal məktəb haqqında söhbətlərimizə son qoyuldu.Yeni yerdə hər şey yenidən başladı. Anam on il möhkəm dayandı. Heç nə onun iradəsini qıra bilməzdi. Söz deyldi, qurtardı. Kiçik qardaşım Sayqonda çalışqan və nüfuzlu mühasibə çevrildi. Koloniyalarda Viole məktəbi* (*ali təhsil müəssisəsinin adı)  yox idi, buna görə də böyük qardaşım Fransaya getməli oldu. Fransada bir neçə il yaşadı, deyilənə görə, Viole məktəbinə daxil olmuşdu. Ancaq əslində oxumurdu. Məncə, anamız bunu bilirdi - onu aldada bilməzsən. Ancaq başqa bir əlac da qalmamışdı - görünür, nəyin bahasına olursa-olsun, bu uşağı o iki uşaqdan ayırmaq lazım imiş. Bir neçə il ailədən kənarda yaşadı. Anam isə o olmadığı illərdə konsessiya* (*bəzi şəxslər üçün qiymətdə endirim hüququ) almışdı. Hoqqabazlıqdan başqa bir şey deyildi, ancaq biz iki uşaq üçün həmişə pəncərənin ağzında durub seyr elədiymiz mənzərə, gecə düşəndə öz ovunu qətlə yetirən şəxslərin sifəti daha böyük dəhşət idi. Uşaq qatilləri, yol kəsənlər...

Tez-tez mənə deyirdilər: sən yandırıcı günəşin altında böyümüsən, məsələnin canı da buradadır. Mən buna inanmırdım. Bir də deyirdilər ki: səfillik içində böyüyən uşaqlar erkən yaşda fikir çəkirlər. Yox, bu heç də belə deyil, əsla. Koloniyada aclıqdan bədəni şişib suluq bağlamış, balaca qocalara bənzəyən uşaqları görürüdüm, bizsə babat dolanırdıq, çörək həsrəti çəkmirdik, biz ağ uşaqlar idik; utandığımızdan yerə girərdik, mebelimizi satdıq ki, aclıqla üzləşməyək; evdə qulluqçumuz da vardı, bəli, etiraf etmək lazımdır, bəzən əlimizə nə keçdi yeyirdik, ancaq ac qalmırdıq, olurdu ki, dadsız-tamsız quş əti, hətta alliqator əti yeməli olurduq, bəzən yeməkdən belə imtina edirdik, bu ki, lap qudurğanlıq idi. Yox, on səkkiz yaşım olanda nəsə baş verdi və sifətim kəskin şəkildə dəyişdi. Deyəsən, gecə idi. Öz-özümdən qorxdum. Gündüzlər bir elə qorxmurdum və ölüm də mənə bir elə dəhşətli gəlmirdi. Ancaq gündüzlər də ölüm fikri yaxamdan tutub buraxmırdı. Böyük qardaşımı öldürmək, öldürmək istəyirdim, bəli, onu öldürüb amansız qələbə çalmaq, sonra da necə can verməsinə tamaşa etmək istəyirdim. Anamın əzizgiramisi idi və mən onu anamın əllərindən alıb didim-didim eləmək istəyirdim, başa düşün, böyük qardaşımı bir belə atəşin məhəbbətlə və mənasız yerə sevdiyinə görə məni dünyaya gətirən insandan intiqam almaq istəyirdim; düşünürdüm, bununla kiçik qardaşımı xilas eləyəcəkdim, onu özgəsinin həyatının əsarətindən qurtaracaqdım, böyüyümüz kiçiyə nəfəs almaq imkanı vermirdi, kiçik qardaşın başı üzərindəki, nəfəs aldığı havadakı zülməti silib atmaq eşqiylə qovrulurdum, böyük qardaşın elan etdiyi və elə onun özündə təcəssümünü tapmış qanunu tapdalamaq istəyirdim, elə bir həyat tərzi ki, kiçik qardaşımın həyatının hər bir dəqiqəsini dəhşətə, bəli, həyat qarşısında dəhşətə çevirmişdi və günlərin bir günü dəhşət eymənə-eymənə uşağın qəlbinə yol tapdı və onu öldürdü.

Əvvəllər də ailəm haqqında çox yazmışam, ancaq o zaman anam da, qardaşlarım da hələ sağ idilər və onda hələ məsələnin əsl mahiyyəti mənə çatmırdı.

Mənim həyatımın tarixçəsi yoxdur. Sadəcə mövcud deyildir. Heç zaman çıxış nöqtəsi olmayıb. Heç aydın xətt kimi görünən həyat yolum da olmayıb. Olsa-olsa, uzandıqca uzanan geniş və boş bir məkan - səhralıq var, çox istəmişəm ki, hamı orada kiminsə olmasına inansın, ancaq düzgün deyil bu, orada bir kimsə yoxdu. Mən artıq gəncliyimin tarixçəsini az və ya çox dolğunluqla təsvir elədim, daha doğrusu, onun çox cüzi bir hissəsini, ancaq elə bunun əsasında da nəsə demək, mülahizə yürütmək olar - çayda bərəni keçməyimizi nəzərdə tuturam. İndi nəylə məşğul olmağıma gəlincə, bu, hardasa əvvəlkinə oxşayır da, oxşamır da. Əvvəllər mən yalnız gəncliyimin ancaq işıqlı, daha doğrusu, həmin illərin işığının düşüb utandığı, geri çəkidiyi çağlarından danışardım. İndi isə elə həmin gənclik illərinin bir az kölgədə qalmış gizlinlərindən danışıram, indi sizə əvvəllər danışa bilmədiyim, sadəcə susduğum mətləblərdən bəhs edəcəyəm. Yazmağa başlayanda içində olduğum mühit istədin-istəmədin səni utandırırdı. Çevrəmdə olan insanlar necə olmasa da yazıçılığı, ümumən yazı-pozu işini mənəvi məşğuliyyət sayırdılar. İndi tez-tez mənə belə gəlir ki, yazmaq tam boş bir şeydir. Bəzən çox aydın şəkildə dərk edirəm: bəli, yazmaq çox mənasız bir işdir, bəzən olur ki, içindəki hikkəni boşaldırsan, ya da sadəcə axına qoşulub üzürsən. Bələ, həm də ona görə ki,..bax, zəhrimarın adı yadımdan çıxdı, ola bilsin, öz həyatının sədasına cavab verməli olursan. Ancaq demək olar, heç zaman səbəbini düşünmürəm də, gözlərim önündə hər tərəfə açılı, divarsız-filansız böyük bir məkan görəsənir, harda gizlədəcəkdim bu yazdıqlarımı?! İndi onları oxuyanda mətndəki nahamvar şeylər, hətta bir balaca ədəbsiz ştrixlər də üzə çıxır, istədin-istəmədin, bunları gizlətməyə dəyərmi?

İndisə görürəm: gəncliyimdə, on səkkiz yaşım olanda, hətta on beşimdə sifətimdə yaşlaşdığım zaman, spirtli içkiyə aludə olduğum dövrdə yaranacaq görkəmin qabarıq əlamətləri vardı. Allahın eləmədiyini başıma alkaqol gətirdi, sonra isə məni öldürdü, ömrümə balta çaldı, belə deyərlər: canıma ala-ala, yavaş-yavaş öldürdü. Ancaq sifətim hələ araq içməyə başlamazdan qabaq qocalmışdı. Alkoqol olsa-olsa, bu qocalıq cizgilərini üzə çıxardı. Elə bil ki, gözləmədiyim bir şey, böyük bir çatışmazlıq içimdə oturmuşdu, bunu mən bilirdim, ancaq onun erkən baş verəcəyini gözləməzdim. Bununla belə, həmin o çatışmazlığın düz yanında həyat eşqini andıran, dəhşətli şəkildə irəli cummağa, yaşamağa çağıran hisslər də var idi. On beş yaşımda sifətimdə hissiyyatlı olduğum yazılmışdı, halbuki bədəndən, cisimdən ləzzət ala bilmirdim. Sifətdəki bu cizgiləri heç kəsdən gizlətmək mümkün deyildi. Hətta anam da bunu sezmişdi. Deyəsən qardaşlarım da görmüşdülər. Mənim daxili dəyişikliyim və təbəddülatlarım üzümdən başlamışdı - son dərəcə parlaq, dibinə çökmüş, batmış gözlərdə ifadə olunan cizgilər çox erkən yaşlardan, yəni həyatı dərk etməzdən qabaq vurub sifətimdən çıxmışdı.

On beş yarım yaşım var idi. Bərə ilə çayı keçirəm. Sayqona qayıdıram - mənim üçün bu, xüsusən də avtobusla gedirəmsə, həyatın özü kimi bir şeydir, heç nəyə dəyişilməyən səfərdir. Həmin səhər mən adəti üzrə Şadekada avtobusa oturdum - orada mənim anam işləyir, o, qadın məktəbinin direktorudur. Tətillər başa çatır, artıq heç nəyi xatırlamıram. Tətilləri mən anamın yaşadığı məktəbin nəzdində balaca bir evdə keçirdim. Budur, Sayqondakı pansionuma qayıdıram. Yerli sakinlər üçün avtobus Şadeka bazar meydanından yola düşür. Anam həmişəki kimi məni avtobusa qədər ötürür və məni avtobus sürücüsünə tapşırır - həmişə qəza baş verəcəyi halda məni bu avtobus sürücüsünə möhkəm-möhkəm tapşırır ki, muğayat olsun. Sürücü də bir qayda olaraq mənə özünün yanında, qabaqda yer verir, bax bura ağların yeridir.

Səfər zamanı bu obraz əvvəldən sona kimi cızılır. Bu obraz daha aydın görünə bilərdi. Kimsə bax bu qızın başqa bir zaman olduğu kimi, başqa şəraitdə olduğu kimi şəklini çəkə bilərdi. Kim bilir, yaxud bu səfərin mənim həyatımda necə böyük rol oynadığını kim bilə bilərdi. Ancaq hələ ki, heç kəs heç nə bilmirdi. Mən çayı keçib yoluma davam edirdim. Bunu Allahdan başqa bir kimsə bilməz. Çünki mənim xəyalda yaratdığım obraz heç kəs üçün mövcud deyil. O yoxdur. Unudulmuşdur. Cismi, bədəni, konturları yoxdur. Və buna görə də unudulmazdır: o, özündə mütləqi təcəssüm etdirir və özü də onu yaradır.

Beləliklə, mən Şadekadan Vinlonqa gedən paronda Mekonqun qollarından birini keçirəm, ətrafda düyü plantasiyalarının yaratdığı gözdarıxdırıcı bir mənzərə var - bu, Koxinxinanın, quşlar vadisinin cənub hissəsidir.

Avtobusdan düşürəm. Bilmirəm hara gedim. Çaya baxıram. Anam bəzən mənə deyirdi ki, övladım, həyatda belə gözəl, belə geniş, Mekonq və onun qolları kimi gözəlliyi göz oxşayan çayları görmürəm, anamın sözlərinə görə bu çay, bir xoş sözə bəndmiş kimi tələsə-tələsə okeana doğru yürüyür, bu çayın axınları okeanın dibində necə xoş həsrətlə qıvrılır.

Avtobus bərəyə üz tutanda hər dəfə düşürəm, çünki qorxuram, əsəbiləşirəm, ola bilər ki, kanat dözməsin və bizi kəllə-mayallaq dənizə tullasın. İti axına baxdıqca sanki həyatımın son dəqiqələrini seyr edirəm. Bu kimi sürətli axınlar daşı, qalanı, bütövlükdə şəhəri - nəyi desən qucağına alıb aparmağa hazırdır. Suların altında tufan tövşüyür. Onun bətnində dəhşətli bir fırtına çırpınır.

Əynimə geydiyim ipək paltar illər keçdikcə süzülüb şəffaflaşıb. Əvvəl bu paltarı anam geyinərdi, ancaq bir gün əynindən çıxarıb atdı, - görünür, yaşıyla paltarı arasında onu boğaza yığan bir açıqlıq yaranmışdı və paltarı mənə verdi. Rəngi sarıya çalırdı, xalis ipək, çox geyindikdə elə belə olur. Bu paltarın əvvəlini yaxşı xatırlayıram və həmişə anamın əynində baxıb düşünərdim ki, əsl mənim malımdır. Paltarı geyindikdən sonra dəridən kəmər taxdım, bilmirəm, bu bəlkə də mənim qardaşlarımdan birinin kəməri idi. O illərdə hansı ayaqqabıları geyindiyimi xatırlamasam da, bəzi paltarlar yadımda qalıb. Görünür, vaxtın çox hissəsini Sayqon liseyinə daxil olana qədər səndəllə keçirmişəm. Bundan sonra şübhəsiz ki, ayaqqabı geyindim. Həmin gün ayağımda hündür dabanları olan qızılı rəngli materialdan ayaqqabı var idi. Düşünürəm ki, başqa heç nə geyinə bilməzdim, son variant elə həmin ayaqqabılardır. Anam onları qiyməti salınmış mallar dükanından almışdı. Liseyə gedəndə qızılı zərxaradan tikilmiş ayaqqabılarımı geyirəm. Bəli, mən liseyə üzəri kiçik straz adlanan qiymətli daşlarla bəzənmiş ayaqqabılarda gedirəm. Belə xoşuma gəlir. Bu ayaqqabıları geyinəndə özüm-özümə vuruluram, elə indinin özündə də, qəribə haldır, hesab edirəm ki, ayağımda bu ayaqqabılar var; həyatımda ilk dəfə hündür dabanlı, zahirən çox gözəl, əvvəllər geyindiyim ayaqqabıları kölgədə qoyan ayaqqabı geyindim.

Ancaq bu ayaqqabılar, işin ən qəribə cəhəti elə bundadır ki, mənim kimi qızın ayağında qeyri-adi görsənirdi. Təəccüblü olan bax, budur: həmin gün başıma yüngül çitdən tikilmiş, uzun lenti olan şlyapa qoymuşdum.

Şlyapa bu obrazın axırıncı ştrixidir, məhz bu element həmin obraza qeyri-adi orijinallıq bəxş edir.

Əlimə bu şlyapanın necə düşdüyünü xatırlamıram. Hətta o da yadımda deyil ki, onu kim mənə bağışlaya bilərdi. Ola bilsin ki, bunu mənə anam almışdı və çox ola bilər ki, elə mən özüm xahiş etmişdim. Bir şeyə qəti şəkildə əminəm ki, onu biz ucuz mallar dükanından ala bilərdik. Görəsən biz onu niyə almışdıq? O zamanlar koloniyalarda nə qızlar, nə də qadınlar kişi şlyapası qoyardı. Elə yerli qadınlar da. Belə ki, mənim qərarım budur: mən, sadəcə gülüş xətrinə şlyapanı götürüb başıma qoydum, piştaxtadan asılan güzgüyə tərəf boylandım və orada arıq sifətimin və ümumiyyətlə boy-buxunumun dəyişdiyini, təbii qüsurların yoxa çıxdığının, əksinə möcüzəli, inanılmaz cizgilərin, şübhəsiz ki, təbiətin bəxş etdiyi qeyri-adiliklərin şahidi oldum. Birdən-birə anladım ki, hər şey beləcə dəyişə bilər. Sanki özümə kənardan baxırdım, tanımadığım, şəhərdə, yollarda, yol kəsişmələrində bütün baxışların tutduğu, hamının diqqət mərkəzində olduğu və arzuladığı bir kəsi gördüm. Bu şlyapa mənimdir, onu heç zaman başımdan çıxarmıram, mənim əvvəlki obrazımı dağıdıb yenisini yaradan bu əşya məndən başqa bir kəsə məxsus deyildir. Elə buna görə də, onu özümdən ayırmağa qıymıram. Görünür, elə ayaqqabılarla da buna oxşar bir hadisə baş vermişdi, ancaq yəqin ki, bu hadisə şlyapadan sonra yaranmışdı. Ayaqqabılar şlyapa ilə uyğunluq təşkil etmirdi, axı şlyapanın özü də uşaq qamətinə yaraşan deyil, necə olmasa da, onlar mənim üçün əzizdir. İndən belə mən onlardan ayrılmağı düşünmürəm, hara getsəm ayağımda həmin ayaqqabılar, başımda bu şlyapa olur - havaya çıxmağı çox sevirəm, istədiyim zaman onları geyinib şəhərə çıxıram.

Oğlumun şəklini tapdım, onun iyirmi yaşı var, şəkil Kaliforniyada dostları Erik və Elizabet Lennardla çəkilib. O, dəhşətli dərəcədə kökdür, necə ki, mən indi bu vəziyyətdəyəm. Sifətində qəribə təbəssüm var, görünür, bu dünyada gördüyü şeylərin üzünə gülməkdən hələ bezməyib. İstəyir ki, dünyanı əldən-ayaqdan salsın. Bu rolu - arıq, həmişə yollarda vaxt keçirən oğlan olmağı xoşlayır. Bu cavan daha çox həmin o bərədəki qıza bənzəyir, qüssə ilə dayansa da, heç kəs gəlib onun şəklini çəkmirdi.

Bax bu da o. Mənə uzun xətləri və uzun qara lenti olan şəkildən baxan qadın mənim anamdır. Köhnə şəkilləri ilə müqayisədə bu şəkildə daha çox özünə bənzəyir. Budur, Hanoyun yaxınlığındakı gölün sahilində yerləşən evimizin həyəti. Biz hamımız bir yerdəyik - anam və biz, uşaqlar. Mənim dörd yaşım var. Anamız şəkildə ortada dayanıb. Baxıb nə görürəm: anamız çox gərgindir, gülümsəmir, gözləyir ki, tezliklə fotoaparatın düyməsi basılsın. Qayğılı sifəti, əyninə nə gəldi geyinməsi və bir az da yuxulu olması şəklə diqqətlə baxdıqda dərhal sezilir, görünür, çox yorulub və nəyinsə dərdini çəkir. Bizim əynimizdəkilərə gəlincə, yazıq görünüşümüzdən özüm dəhşətə gəlirəm: anamın növbəti dəfə vəziyyətinin pisləşməsini xatırlayıram. Bu hadisə ara-sıra baş verərdi, biz uşaqlarsa onu əvvəlcədən duyar, hiss edərdik: elə bil, birdən bütün gücünü itirər, bizi yuyundurmağa, geyindirməyə, hətta yedizdirməyə də bir damcı gücü qalmazdı. Günlər keçdikcə, ruhdan düşərdi. Doğrudur, bəzən gecələr onun bu halından qısa müddət olsa da, əsər-əlamət qalmazdı. Nə yaxşı ki, bu hal əbədi davam etməzdi - bizim çox kədərli anamız vardı. Onun qüssəsi elə dərin olardı ki, həyatın bütün gözəlliyi və sevinci bu qüssəni qova bilməzdi. Bilmirəm, hansı səbəblərə görə hər gün o, dərdin girdabına batar və bizi də özü ilə çəkib aparardı. Ola bilsin, məsələ bundaydı ki, o, belə bir səfehliyə yol vermişdi - ev almışdı. Bax, şəkildəki ev indi bizim nəyimizə gərəkdir ki: halbuki atamız ağır xəstə idi, bir neçə aydan sonra öləcəkdi. Ola bilsin onun özünə də demişdilər ki, atanızı çərlədən xəstəliyə mübtəla olub. Tarixləri tutuşduranda hər şey uyğun gəlir. Bilmirəm, bəlkə onun özü də ürəyini əsir alan bu dəhşətli qüssənin və ümidsizliyin səbəbini bilmirdi. Bu səbəb bəlkə atamızın ölümünün yaxınlaşması, yaxud bu qadın üçün həyatının çırağının sozalıb sönməsi idi. Bəlkə nikahından narazı idi? Uşaqlarından bəxti gətirməmişdi? Ərinə görə qüssəli idi? Bəlkə də həyatda gördüyü hər şeyə görə?

Fransız dilindən tərcümə edən:
Cavanşir YUSİFLİ

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!