Dil varlığın üstürlabıdır*.
Dil varlığın dərin əsrarını anlamaq üçün əlimizdəki yeganə instrumentdir.
Dil bəşəri təcrübələrin toplandığı anbardır.
Maddi və mənəvi, yaxud dünyəvi və mistik eləcə də, metafizik təcrübələrimizin yığıldığı anbar. Ruhumuzda qopan fırtınalar da, qəlbimizdə yaranan dərinliklər də ancaq dillə bir məna qazanır. Dil varlığın üzərindəki heçlik pərdəsini qaldırır, onu heçliyin qaranlıqlarından xilas edir. Dilin mərifətiylə insan varlığı aşkarlayır, anlayır və təhlil edir. Demək ki, dil insana verilmiş ən böyük mülkdür. Ancaq mülklərin ən təhlükəlisi...
Şeirə gəlincə, o bir tərənnümdür,
ipək səsdən olan atlazdır.
Şeir "iç"in, dərin təcrübənin təcəssümüdür,
Şeir qəlbin dilidir, aşiqanə tərənnümdür.
Hölderlinin təbiri ilə "şairanə" də deyə bilərik: "Çox şairanə oturur yerüzündə insanlar". Şeir qəlbin dərinliklərindən gələn tərənnümdür. Yunusun aşiqanə tərənnümü kimi:
Eşidin, ey yarənlər, eşq bir günəşə bənzər,
Eşqi olmayan könül misal-ı daşa bənzər.
Şair bütün acıları, təzadları və dərinliklərilə yaşadığı həyatı, mövcudluğu və dünyanı əvvəl daxilən qəbul edir, qəlbinin daxili məkanlarına daşıyır, görünməz edir. Ancaq bu bir itki deyil, əksinə, şüurun arınması, sağlamlaşması, şəffaflaşması, daha da dəqiqləşdirsək və fenomenoloji terminlə desək, "saf transandental Eqo" halını almasıdır. Belə bir daxili təcrübədən sonra hər şey yenidən üzə çıxmağa, yeni şəkil almağa başlayır. Və dərin bir sükutdan sonra şair bu dərin təcrübəni tərənnüm etməyə başlayır. Bu daxili təcrübəni Rilke "Orfeyə sonetler" adlı şeirlərindən birində "tərənnüm mövcudluqdur". (Gesang ist desain) şəklində dilə gətirir. Rilke burada "Dasein" məfhumunu "sein" yəni, varlıq mənasında işlədir. Ekzistensial duyum baxımından Rilkenin ustadı sayılabiləcək Yunus bu dərin təcrübəni, bu varlıq dramını çox qeyri-adi və daha çox aşiqanə şəkildə tərənnüm edir. İnsanı dərdli, sızıldayan dolab metaforası ilə tərif və təsvir etmək hansı ekzistensiyalist filosofun və ya şairin ağlına gələrdi?
Mənim adım dərdli dolab,
Suyum axar yalab-yalab.
Belə əmr eləmiş Çalab**
Dərdim vardır, inildərəm.
Dağdan kəsdilər xəzənim,
Pozuldu bütün düzənim.
Mən usanmayan ozanam,
Dərdim vardır, inildərəm.
Yunus bir "Usanmaz ozan" olaraq dövrünü belə tərənnüm edir. Amma sadəcə, dövrünü deyil, insanlığın bütün iztirablarını, həyat, ölüm, qorxu, qayğı və tərəddüd kimi mövcudluq hallarını bir ekzistensiyalist duyumla hiss edir və nümayişdən uzaq, sadə, səmimi, aşiqanə şəkildə tərənnüm edirdi. Həqiqətən, bu şəkildə olan tərənnüm bir mövcudluqdur, mövcudluq dastanıdır. Bu cəhətdən Rilke yuxarıda bəhs olunan sonetinin son misralarında belə deyir:
Həqiqətdə tərənnüm başqa bir nəfəsdir;
Boş bir əsinti, Tanrıda bir nəfəs, bir rüzgar.
***
Yunus Əmrə və alman dilinin ən çətin şairlərindən olan Rayner Mariya Rilke fərqli dövrlərdə yaşamışlar. Rilke Yunus Əmrənin ölümündən 554 il sonra dünyaya gəlmişdir. Buna baxmayaraq, sanki hər iki şairi birləşdirən oxşar taleləri var. Hər ikisi tənəzzül dövrünün, yəni acının ən çox yaşandığı əsrlərin şairləridir. Yunus Əmrə Anadolunun monqol istilası və müharibələrlə dəhşət yerinə çevrildiyi, qıtlıq və səfalət günlərində sözü bal dadında təqdim etmişdir. Rilkeyə gəlincə, o da XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində Avropa inqilab və müharibələrlə qovrularkən, insanlar qorxudan ağızlarını aça bilmədiyi bir zamanda onların ağılarını fərqli fəlsəfi dərinliklə yeni tərzdə tərənnüm etmişdir. Hölderlin, şairlərin çətin zamanda köməyə yetişdiyini söyləyir. Həqiqətən, bu iki şair də çətin zamanda insanlığın yardımına çatmışdır. Demək olar ki, hər iki şair də yaşadıqları çətin və ağır əsrlərin ən həssas, ən cəsarətli və insani dilini istifadə ediblər. Miskin Yunus, "Yunus Əmrə sənin sözün aləmlərə dastan ola!" deyərək əsrlər sonra da şeirinin güclü və təsirli olmasını istədiyi halda, Rilke hər zaman arzulanan sözü deməyə çalışmışdır.
Qanım dəryadan səsli coşmalı,
Sözüm arzulanan, xoş olmalı,
Lakin şərab kimi zehni bulandırmamalı.
Bir çox baxımdan Yunus Əmrənin həyatı dumanlar içində olmuşdur. Çox yaxşı təhsil aldığı dəqiqdir, lakin təhsilini harada tamamladığı bilinmir. Tapdıq Əmrənin tədrisindən keçdiyi və burada çilə doldurduğu məlumdur. Belə bir rəvayət vardır. Yunusu, Tapdıq Əmrənin yanına gətirirlər. Tapdıq Əmrə də onu bir qazanda qırx gün qırx gecə qaynadır. Qazandan çıxardıqdan sonra qoxlayır və "Get, səndən hələ də dünya iyi gəlir" - deyir. Bu rəvayət çox önəmli bir düşüncə tərzini ifadə edir. Bu rəvayət doğru ifadələrlə düşünmək yerinə qissələri, nağıl və əfsanələri, hətta bir məcazlar dili olan şeiri üstün tutur. Yunusun seçimi də bu istiqamətdədir və "Bir mürşid-i kamilə varmayınca olmaz" deyir.
Rilkenin həyatı da təxminən Yunusun həyatına oxşayır. O da bir "mürşid-i kamilə" ehtiyac duymuşdur. Qırx il olmasa da, Rilke de altı il ərzində heykəltəraş Rodinin yanında "çilə" doldurmuş, ondan əşyanın üzərinə nüfuz etməyi, həqiqi anlamda görməyi öyrənmişdir. Rilke bu təcrübələrini "Rodin" adıyla qələmə almışdır. Rilke Rodindən bəhs edərkən əslində, özünün işləmə tərzini, sənətkarlıq baxımından yaradıcı düsturlarını yazmışdır:
"Əslində, Rodində, onun adını unutduran qaranlıq səbir, düşüncəli bir qərarlılıq var. Onda heçlikdən başlayıb bərəkətə gedən uzun bir yolu susaraq, ciddi-ciddi yeriyən təbiətin böyük səbrindən və yaxşılığından var. Rodin ağaclar düzəltməyə tələsmədi. O, torpağın altından -toxumdan başladı. O toxum ki, aşağıya doğru inkişaf etdi. Kök diblərinə qədər getdi. Yuxarıya doğru boy verməzdən əvvəl özünü dəmir atmışcasına dibə bərkitdi. Bu işin zamana, çox zamana ehtiyacı var idi. Ətrafındakı dostları Rodini hansısa işi görməyə məcbur edəndə, o, "tələsməməliyik" - deyirdi".
Rilke, səbri, işləməyi, inzivanı, görməyi, müşahidə etməyi və mistik bir duyumla "Torpağın altındakı toxumdan başlamağı" Rodindən öyrənmişdi. Onun üçün səbir içindəki dərinliklərin açılmağını gözləmək demək idi. Bu inziva halını xatırladan gözləmə əsnasında şair ağlıyla, zehniylə, fikriylə yox, əksinə qəlbiylə faniliyin ən dərin nöqtələrinə qədər nüfuz edib, orada - ən iç məkanlarda dəyişilmənin sirrini tapmışdır. Rilke acıya meydan oxuyan şair idi. Qan xərçənginə tutulduqdan sonra ağrılarını azaltmaq üçün verilən morfi müalicəsini qəbul etməmiş və ölümün gəlişini şüurunun bütün aydınlığı ilə yaşamaq istəmişdi. Onun ağrını qarşılaması, yaşayışı və mistik bir vəcd ilə acıya dözümü miskin Yunusun rəftarına çox bənzəyir. Yunus deyir:
Öd ağacı kimi yanır vücudum
Tütünüm göylərə səhər yelidir.
Bəs görəsən, bu gün Yunus Əmrəyə bu qədər heyranlıq və sevgi bəsləməyimizin səbəbi nədir? Şübhəsiz ki, dünən nə idisə, bu gün də odur. Yunus insan taleyinə sahib çıxmışdı. Hər şeyə rəğmən insanın saflığını qorumuşdur. Ekzistensializmin çox sonralar fərqinə vardığı və insanlığın gündəminə gətirdiyi mövcudluq məsələlərini Yunus əsrlər əvvəl görmüş və bu vəziyyətin çarələrini təklif etmişdir. Könüllər almağa gələn könüllər sultanı ölüm, qorxu, qayğı, yoxluq, heçlik, həyəcan və sıxıntı kimi əsas mövcudluq məsələləri haqqında əzab çəkərcəsinə düşünmüşdür. Haydeqqerin qayğı, həyəcan və sıxıntı olaraq təhlil etdiyi mövcudluq məsələsini Yunus "könül darlığı" olaraq ifadə edir.
Şair olaraq Rilkenin bəlkə də ən orijinal tərəfi XX əsrin əvvəllərində ekzistensializmi məlum filosoflardan əvvəl və daha dərindən hiss etməsidir. Bu cəhətdən onu təqdir edən Haydeqqer Rilkenin şeirlərində gerçəkləşdirdiyi işi fəlsəfədə həyat keçirmək istəyini etiraf edir. Həqiqətən Rilke eşq, ölüm, qorxu, sıxıntı kimi ekzistensializmin əsas mövzularını inanılmaz bir daxili təcrübəylə yaşayıb özünü həlak edərcəsinə bu məsələlərlə məşğul olmuşdur. "Duino ağıları" bu fəlsəfi mövzuların necə bir daxili təcrübəylə yaşandığını və şeirdə əksolunduğunu göstərmək baxımından əhəmiyyət daşıyır. Demək olar ki, Rilke burada Yunus kimi ölüm düşüncəsinə diqqət kəsilmiş və ölüm mövzusundakı fikirlərini özünəməxsus fəlsəfi dərinliklə ifadə etmişdir.
***
Həyatın ən ağır, ən son və ən əsas mesajı ölümdür. Ölüm bildiklərimizə bağlı olan yeganə qaranlıq məkandır. Ən qorxusuz ürəklərə belə şübhə salır. Yunus belə bu qorxunu, həyəcanı hiss edir və çarəsizliyini etiraf edirdi:
Bir qorxu düşüb canıma,
Görən nola mənim halım?
Dərman olmaz isə mənə,
Görən nola mənim halım?
Yunusun yuxarıdakı misralarda dilə gətirdiyi qorxunu Rilke, fərqli tərəfdən dəyərləndirir və ölümü həyatın önündəki ən böyük maneə olaraq görürdü. Ölüm acgözlüklə bizi içimizdən yeyərkən və zaman qar topası kimi üzərimizə yumalanmağa davam edərkən hərəkət etmək mümkündürmü?
Ən xırda bir şey necə baş verir
Bütün gələcək, bütün zaman
bizə qarşı hərəkət halındaykən?
Bununla yanaşı, Haydeger və Rilke kimi ekzistensialist filosoflar ölümün yaxşı və pis cəhətlərindən başqa bir funksiyasının da olduğunun fərqinə varmışdılar. Həyatın hay-küyü içində özünü itirən insan ilk dəfə ölüm düşüncəsi sayəsində özünə gəlir, özünü tapır. Ölüm faniliyin ən ağır təzahürüdür. Aşılması imkansız bir zirvə və ya bilinməyən dərinlikdir. Rilke həyatda ən əsas məsələnin ölüm olduğunu və ölümü hər kəsin içində bir meyvə kimi daşıdığını vurğulayır:
Hər kəsin içində daşıdığı böyük ölüm,
Hər kəsin ətrafında cərəyan etdiyi meyvədir.
Rilkenin, həyata, sənətə və ölümə baxışı demək olar ki, eyni prinsiplər əsasında formalaşmışdır. O, sənəti də, həyatı da, ölümü də ürəyinin dərinliklərinə ötürür, görünməz edir, əridir, saflaşdırırdı. Beləliklə, nəsnələr - dünya, həyat və ölüm müstəqil məsələ olmaqdan çıxırdı. Şair həyatı ölümə, ölümü həyatın mərkəzinə gətirirdi. Rilke yazır:
"Ağılarda həyat və ölümün qəbulu özünü eyni hal kimi göstərir. Təcrübə göstərir ki, biri olmadan digərini qəbul etmək mümkün deyil. Onlar arasında bütün sonsuzluğu kənarda qoyan bir sərhəd olur. Ölüm həyatın tərs üzüdür, həyatın bizə görünməyən tərəfidir. Biz hər iki sərhədsiz məkanda yad olmayan və onlardan bitməz qidalar alan varlığımızın ən yüksək şüuruna çatmağa çalışmalıyıq. Gerçək həyat hər iki dünyaya uzanır, ən güclü qan dövranı hər ikisindən keçir. Nə bu dünya, nə də o biri dünya vardır. Əksinə, böyük bir birlik mövcuddur ki, burada varlıqlarıyla bizdən mükəmməl olan "mələklər" yaşayırlar".
Bu sətirlərdən anlamaq olar ki, Rilkenin məsələsi həyat və ölüm arasındakı kəskin sərhədi aradan qaldırmaq və həyatla ölümü bir bütün olaraq yaşamaqdır. Yalnız bu şəkildə ölümə qalib gələcəyini düşünən Rilke bir dəfə dünyaya gəlmənin əbədi movcudluğa bəs etdiyini müdafiə edir. Bu necə mümkündür? Rilke bunun bütün zahiri aləmi görünməyən bir varlıq anbarına boşaltmaqla mümkün olduğunu deyir. Platon görünən aləmi görünməyən ideyalar aləminin əksi olaraq görürdü. Rilke isə bunun tam əksi iddiasında idi. Görünən aləmi - fani varlıqları görünməyən bir ələkdən keçirir və saf ideyalar aləmini əldə edirdi. Bir dəfə, yalnız bir dəfə mövcud olan fani varlıqlar hər şeyi əhatələyən külli "görünməyən" bir məkanda - qeybdə yenə "görünməyən" olaraq davam edirlər:
Bir dəfəyə məxsusdur hər şey,
Yalnız bir dəfəyə. Və daha çox deyil.
Və biz də bir dəfə,
Bir də heç vaxt.
Lakin ümidsiz görüntünün arxa üzü də var. Hər şey yox olub getsə də, bir dəfəyə məxsus olsa da, bu bir dəfəlik varolmadan əbədi olaraq bir şeylər qalır...
Üstürlab* - bucaqların ölçülməsi üçün istifadə olunan cihaz
Çalab** - Allahın adlarından biri
Türkcədən uyğunlaşdırdı: Cahanxanım Seyidzadə
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
