Sözümüzün suqovuşanı - Əsəd Cahangir

Sona Vəliyevanın şeirlərində söz, səs və rəngin metafizikası

Səsin şikayəti

Şairənin ikinci şeirlər kitabı - "Arazbarı" onun poeziyasının səs məqamıdır. S.Vəliyeva İncəsənət Universitetini bitirib, yəni sənətə, özəlliklə də musiqiyə professional səviyyədə bağlı söz adamıdır. Amma məncə, onun "Arazbarı" muğamına, "Yallı" rəqsinə, "Qaragilə" mahnısına, "Karvan" süitasına həsr etdiyi şeirlər səsə professional maraqdan daha çox, fitri doğmalıqdan yaranıb. Məsələ auditoriya otaqları yox, içdən gələn səsdə, müəllimin öyrətdikləri yox, ruhdan doğan musiqidə, bir sözlə, tanrısal tədrisdədir.

Platon deyirdi ki, musiqi Tanrının varlığını görk edən ən ciddi dəlildir. Nitsşeyə görə isə musiqi faciənin dəfi deməkdir. Antik dahi ilə alman filosofunun fikrini sintez etsək, musiqi faciəni dəf etmək üçün Tanrıya minacatdır. Səs bizə təkcə bir-birimizlə danışmaq yox, ilk öncə Tanrıya dua etmək üçün verilib.

S.Vəliyeva səsə məhz bu cür yanaşır. Onun şeirlərində tərənnüm olunan rəqs, muğam, mahnı və simfonik lövhələr özünün ilkin məzmun və janr özəlliyindən çıxıb, mistik-tanrısal, bədii-fəlsəfi, sosial-siyasi anlam qazanır, hansısa ideyanın rəmzi işarəsinə çevrilir.

Ünlü xalq rəqsimizin ən uğurlu bədii mənalandırmalarından olan "Yallı" şeiri səsin tanrısal mənşəyindən, musiqinin dini inancımızla bağlı yönündən başlayır. Sənətin bütün növləri Allahla dialoq kimi yaranıb. Dua bütün sənətlərin anasıdır. Şeir sözlə, mahnı səslə, rəsm rənglə, rəqs isə hərəkətlə edilən duadır:

Məhrəm əllər,

dost əllər

düşüncələr, beyinlər

birləşib təvaf edir

Yurd Kəbədi

ətrafında

sevgi niyyət tutulur,

oğullar təvaf edir.

"Yallı"

S.Vəliyeva bu şeirini də, Platonun təbiri ilə desək, xatırlama poetikası üstündə düzüb-qoşub. Lakin şairə burda ruhun yox, qanın analizini edir, sözün yox, səsin tarixini vərəqləyir, "Ol"dan öncəkiləri yox, sonrakıları xatırlayır. Dünya Tanrının sözündən yaranıb, insanın səsiylə davam edir. Odur ki, söz şairənin daha çox dini inancıyla bağlıdırsa, səs daha çox milli inamı ilə ilgilidir. Amma səs sözdən, vətən sevgisi Tanrı eşqindən ayrılmazdır. Peyğəmbər əfəndimizin dediyi kimi, "Hübbül vətəni min əl iməni" - "Vətənə məhəbbət imandandr." Odur ki, milli kimliyimiz dini mənsubiyyətimizi, dini mənsubiyyətimiz milli kimliyimizi nəinki inkar etmir, əksinə, tarixən də, bu gün də təsdiq edir:

Qobustan qayasından

babaların duası

"Yallı"m "Ya Allah" - deyir.

...Oğuz eli qorunur,

Oğuz eli birləşir.

Əl-ələ, çiyin-çiyinə

çinar olur oğullar.

"Yallı"m göyə ucaldıqca

sərhədim genişlənir.

Pərən torpağım birləşir,

gedənim geri dönür.

"Ya Allah"lar ucalır,

"Yallı"m duaya dönür.

"Yallı"m Tanrı duası,

"Yallı"m sərhəd qalası.

"Yallı"

S.Vəliyevanın poeziyası bütün mistisizmi ilə birlikdə həm də yüksək vətəndaşlıq idealları ilə aşılanmış, realist məzmuna malikdir. Bizim bir çox şairlərdə bunların biri olanda adətən o biri olmur. Çünki onların önəmli bir qismi vətəndaşlıq poeziyasını hələ də kommunist rejiminə yarınmaq kimi qavrayır və bu yanaşma onların fikrən sovetlər dönəmində qaldığını göstərir. Bu şairlər fərqində deyillər ki, sovetlər dönəmi çoxdan tarixə qovuşub, iyirmi beş ildən çoxdur ki, özgürük və bu amil vətəndaşlıq poeziyasına yanaşmada da qaçılmaz dəyişkənlik istəyir. Ötə yandan bu şairlər gerçəkliyi bütöv görmür və bu yarımçıqlıq çağdaş şeirin ciddi problemlərindən birinə çevrilib.

İnsanın üzündə Allahın təcəllasını görən Nəsimi, Məcnunu ilahi eşqin, Leylini tanrısal gözəlliyin rəmzi sayan Füzuli gerçəkliyin hər iki - həm real, həm də metareal tərəfini vəhdətdə qavrayır, realizm anlayışına geniş, konseptual yanaşırdılar. Onlar üçün sözün təkcə bəri yox, o biri üzü də gerçək idi.

Yüzillər keçdikcə insanın gerçəklik anlayışı daralmağa başladı. İyirminci əsr filosofu Haydegger bütün fəlsəfə tarixi boyu altından xətt çəkilən metafizikanın üstündən xətt çəkməyə çağırdı, anlayışı alt-üst etdi. Amerikan filosofu Bodriyarın diliylə desək, hər şeyə simulyakr, yəni yalan kimi baxan postmodernizmdə bu proses özünün aşırı sınırlarına vardı. Bu gün gerçəklik anlayışının kəndiri o qədər dartılıb ki, sözün havası çatmır. Qurtuluş üçün o, təmiz havaya - Nizami, Nəsimi, Xətai, Füzuli, Cavid fəzasının sonsuz genişliyinə çıxmalıdır.

S.Vəliyevanın reallıq anlayışı məhz bu klassik ənənə üzərində gəlişir. Bu üzdən o, reallıq və metareallığın sintezinə vara bilir. "Yallı" sözün həm bəri, həm də o biri, həm real, həm də metareal üzünü özündə əks etdirir. Şeirin müəllifi milləti türkçülərə və islamçılara bölən siyasi radikallar və dini fanatiklərə ümummilli birlik mesajı göndərir və bununla da C.Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı" pyesinin qəhrəmanı Gülbaharın real təcəssümü kimi görünür. Amma o, bunu hər cür tribun pafos, prokuror sanksiyası və hakim ədasından uzaq tonda, bədiilik qanunlarını pozmadan, şeirin sərhədləri və şairin görəvləri dışına çıxmadan eləyir. Yəni danışmır, göstərir və hansı sonuclara varmağı oxucunun öhdəsinə buraxır. Bu, şeirin siyasi-ideoloji yönü, yəni realizmidir.

İkinci məsələ "Yallı"nın sadəcə rəqs olmayıb, kütləvi dua səciyyəsiylə bağlıdır. Şairəyə görə, məsələ təkcə silah tutmaqda deyil, əllərimiz ilk öncə Tanrıya açılmalıdır. Erməni kimdir ki, Qarabağı ala, beynəlxalaq güclər nədir ki, erməniyə havadar ola?! Hər şeyin - xeyirin də, şərin də kökü Tanrıdadır. Əgər doqquz milyon insanın əli eyni vaxtda göylərə açılsa, bu tanrısal proqrama təsir edəcək qədər güclü energetik təsirə çevrilər və möcüzə baş verər - Tanrı öz qərarını bizim xeyrimizə dəyişə bilər. Odur ki, göylə barışmalı, yerlə döyüşməli və qələbəni almalıyıq - dualarımızla dostumuz, silahımızla düşmənlərimizdən. Bu isə şeirin metareal yönüdür.

"Yallı"nın istər real, istərsə də metareal orbiti bir ana ideya - azərbaycançılığın başına dolanır. Şairə birinci orbitdə bizi bir-birimizlə, ikincidə isə Tanrı ilə birliyə çağırır. Qələbəyə və ümummilli rifaha gedən yol bu birlikdən keçir. Son dönəm vətəndaşlıq lirikamızın orijinal, yaddaqalan örnəklərindən olan şeirin başlıca ideyası belədir. İndi bizim iki "Yallı"mız var. "Yallı" şeiri "Yallı" rəqsinin söz qardaşı, qız qardaşıdır.

* * *

İyirminci əsrin ünlü mistiki Maks Gendel səsi sözdən və rəngdən ucada tutur. "Hər şeydən ucadır sözün məqamı" deyən Nizami isə bu üçlükdə üstünlüyü sözə verir. İnsanla Tanrı arasındakı pilləkənin ən yüksək pilləsində söz, ən aşağıda rəng dayanır. Səs bu ikisinin arasındadır. O, aralıq, körpü, keçiddir.

"Yallı" şeirində səs yerlə göy, fəzanın o üzü ilə bəri üzü, insanla Tanrı arasında, "Arazbarı"da isə Arazın o tayı ilə bu tayı, güneylə quzey, Təbrizlə Bakı arasında körpüdür. Bu üzdən "Arazbarı" təkcə şeir hadisəsi yox, həm də ictimai-siyasi olay, onun müəllifi sadəcə şair yox, həm də bir ideoloqdur. Təsadüfi deyil ki, Biləsuvar sərhəd məntəqəsində İran sərhədçiləri yeni çapdan çıxmış "Arazbarı"nı, - "Kitab nə üçün "Arazbarı" adlanır? Üz qabığında nəyə görə Xudafərin körpüsünün şəkli var? - deyə müsadirə etmişdilər. Sərhədçilərin bu suallarının cavabı S.Vəliyevanın bütün sərhədlərin fövqündə duran torpaqlarımızın bütövlüyü arzusundadır:

Ahım yandıracaq daşı,

Daşa dönən yar-yoldaşı,

Mən fələyin qarğanmışı

Dərdim bütöv, torpaq yarı-

"Arazbarı".

"Arazbarı"

"Yallı"da səsin istiqaməti aşağıdan yuxarı - vertikaldır. "Arazbarı"da isə quzeydən güneyədir - horizontaldır. Riyazi dillə desək, birincisi səsin x, ikincisi y oxudur. Bu iki oxun kəsişmə nöqtəsi şairin Tanrı və vətən sevdası ilə döyünən qəlbidir. S.Vəliyevanın bədii düşüncə koordinatları bütövdür.

Birinci şeirdə millətin mənəvi, ikincidə çoğrafi bütövlüyü ideyası irəli sürülür. Hər iki xətt şairənin istər publisisit, istər elmi, istərsə də bədii yaradıcılığından qırmızı xətlə keçən azərbaycançılıq ideyasının poetik ifadəsi kimi səslənir.

"Yallı" tanrısaldan milliyə keçidi, "Arazbarı" millini əks etdirir. Özünün ünlü "Ay Qaragilə" şeiriylə isə şairə millidən fərdiyə körpü salır:

Bu əzab ruhuma doğma, müqəddəs,

Ayrılıq günahsa, necə yuyaq bəs?

Tökmə göz yaşını sel kimi əbəs,

Günah səndə oldu, ay Qaragilə.

"Ay Qaragilə"

Bu üç şeir S.Vəliyevaya məxsus vətəndaşlıq poeziyasının üçrəngli bayrağı, "Yallı" onun yaşıl, "Arazbarı" göy, "Ay Qaragilə" isə qırmızı rəngidir. Birincidə biz iman sahibini, ikincidə azərbaycanlını, üçüncüdə isə insanı, konkret desək, bir qadını, xanımı görürük. Amma bu xanımın qadınlığı onun vətəndaşlığı, vətəndaşlığı isə imanından qətiyyən ayrı deyil.

Sözün əbədiyyəti

S.Vəliyevanın sonuncu - "Dünya Tanrı biçimdədir" kitabı onun poetik düşüncəsinin söz məqamıdır. Söz ölməzdir və ölməzlik sirrinə bütün vaqiflər kimi S.Vəliyevanın da düşüncəsi düz xətt yox, çevrə quruluşundadır:

Qalacaq ruhumun yükü sözümdə,

O məndən doymadı, doymadım ondan.

Mən "Ol"la gəlmişdim, "Öl"lə gedirəm,

Yaşamaq ümidim başlayır sondan.

"Sözüm"

"Ol" əvvəl, "Öl" axırdır və bunların birləşməsi əvvəl-axırın qovuşub, eyni bir şeyə çevrilməsi, yəni var ola-ola həm də yox, yox ola-ola həm də var olmasıdır. Əvvəl də, axır da zamanla bağlıdır və onların birləşməsi zamanın aradan qalxması, zamansızlığa keçid deməkdir. Çevrə əvvəl-axırı olmayan həndəsi fiqurdur. Odur ki, rümuzat elmində o, bütövlüyü, sonsuzluğu və əbədiyyəti işarələyir. Düşüncəsi çevrə quruluşunda olduğu üçün S.Vəliyevanın həm özü ölməzliyi duyur, həm sözü də əbədiyyətlə nəfəs alır:

İçimdə söz, söz də mənəm,

"Ol"dan əvvəlki sözdənəm.

Söz ölməsə, mən ölmərəm,

Gəldim sözlə sağ qalmağa.

"Ol"dan əvvəlki sözdənəm

Tanrı ömürlərinin hansısa məqamında öz nurlu camalını sevdiyi kəslərə göstərir, onları ilahi vüsala qovuşdurur. Seyri-şühud edən insan Tanrının varlığına əmin olur. O, tanrısal gözəllik önündə heyrətdən lal olur və bütün ömrü boyu bu görüşün sərməstliyini yaşayır. Amma ruzi-vüsalı şəbi-hicran əvəzləyir və insanın bütün ömrü bu tanrısal görüşün bir daha təkrarlanması həsrətiylə keçir. Bütün klassik Şərq poeziyasının metafizik-psixoloji özülündə bu Tanrı-insan metadramı, bu metadramın fabulasında isə S.Vəliyevanın aşağıda təsvir etdiyi olay durur. Leyli-Məcnun olayı bu metadramın sadəcə melodramatik yönüdür:

Şeytan

min hiylə qurdu

bu ayrılığa

İlahi, tək bir bəhanə göndər

təzədən rastlaşmağa,

təzədən qovuşmağa.

Amma burda vurğulanası bir nüans var. Şeytanın hiylə ilə ayırdığı kimlərdir - Tanrı ilə insan, yoxsa sadəcə iki insan? Yəni S.Vəliyeva tanrısal eşqdən danışır, yoxsa insani sevgidən? Klassik Şərq şairləri kimi çağdaş şairə də bu sualın qəti, birmənalı cavabını vermir. Yəqin ki, ən doğrusu tanrısalla insaninin vəhdəti, paralel dərkindədir. Axı bütün yaratdıqları, o sıradan insan da Tanrının surətidir. Bu üzdən Tanrını sevmək həm də insanı, insanı sevmək həm də Tanrını sevməkdir. Bu üzdən tanrısal sevgi həm də insani, insani sevgi həm də tanrısaldır.

Lakin istər tanrısal, istərsə də insani olsun, vüsal anlarında səs susur, nitq lal olur, dialoq batini qatda - ürəkdə gedir. Ötə yandan, səsdən fərqli olaraq, sözdə ikilik yox, vəhdət var. Yəni burda danışan da, dinləyən də eyni şəxsdir və odur ki səsə ehtiyac yoxdur. Söz insanın daxili məni, alter-eqosu, vicdanı, ruhu, özüylə söhbətidir. Söz insanın öz daxili mahiyyətinə, batini həqiqətinə varmasıdır. Söz insanın Tanrı ilə dialoqudur. Söz Tanrıdır.

Rəng və səsdən fərqli söz üçün hərəkət və inkişaf səciyyəvi deyil. Hərəkət inkişaf naminə, inkişaf qeyri-kamillər üçündür. Söz Tanrıdırsa, kamildir və kamildirsə, nə hərəkət, nə də inkişafa ehtiyacı var. O hər cür dialektikanın dışındadır.

Lakin sözün şəkilləri çoxdur və yuxarıdakı fikir onun xalis, kristal, qeyri-maddi formasına aiddir. Səs sözün maddəyə keçidi, rəng isə artıq onun maddi halıdır. Bütün varlıq sözün metafizik özülü və dünyadakı əkslərindən ibarətdir. Bunlardan birincisi Tanrının ismi, sonrakılar isə sifətləridir. Birincisi ölümsüz, sonrakılar ölümlüdür. Birincisi baqi, sonrakılar fanidir.

Söz hər dəfə dürlü ölüm formalardan keçərək özünün ölməzliyinə dönür. Varlıq sözün sonsuz ölüb-dirilmə prosesidir. Varlıq tanrısal yazıdan insana, insandan torpağa enən, torpaqdan gah tikan, gah da gül şəklində baş qaldıran sözdür:

Taleyim Tanrı əliylə

Yazılıbdır məndən öncə.

Hər adam bir sətir imiş,

Əcəl torpağa gömüncə.

Qarışınca torpaqlara,

Sətir-sətir göyərəcək.

Kimi qara tikanlara,

Kimi laləyə dönəcək.

"Alın yazım - 1"

S.Vəliyevanın bədii-fəlsəfi dünyaduyumu üçün səviyyəvi olan pantekstualizm sözün haldan-hala, məqamdan-məqama düşməsi ilə bağlıdır. Yəni hər şey ilahi sözün, tanrılsal mətnin dürlü şəkillər almasından başqa bir şey deyil. Hər şey ya sözdən gəlir, ya da sözə gedir. Hər şey sözə yaxınlaşdıqca ölümsüzlüyü, sözdən də uzaqlaşdıqca ölümünü tapır.

* * *

Tanrısal yaradılış söz, səs, rəng ardıcıllığı ilə baş verib. Tanrı öncə dünyanı yaratmaq haqda düşünüb - bu sözdür. Sonra bu düşüncəsini gerçəkləşdirmək üçün "Ol" deyib - bu səsdir. Sonra ilahi səs maddiləşərək fəza boşluğunda əriyib və hər şeyə çevrilib - bu, rəngdir. Klassik alman filosofu Fixtenin təbiri ilə desək, dünya Allahın maddiləşmiş düşüncəsi, donmuş səsidir.

S.Vəliyevanın bədii fikrinin gəlişməsi ilk baxışdan tanrısal yaradılış aktının əksinədir - rəng, səs və söz. "Çəhrayı rəngli dünyam" kitabı şairənin bədii düşüncəsində rəng, "Arazbarı" səs, "Dünya Tanrı biçimdədir" söz məqamıdır.

Sözümüzün başlanğıcına, Platonun, - "Şair Tanrının təqlidçisidir", - fikrinə qayıdaq. Əgər şair Tanrını yamsılayırsa, dünya Tanrı biçimdədirsə, bəs, onda şairənin bədii düşüncəsinin inkişaf yolu niyə tanrısal yaradılış aktının əksinədir? Bu qarşıdurmanın səbəbi kimdədir - antik dahidə, yoxsa çağdaş şairədə? Səbəb onların heç birində deyil. Səbəb Tanrının dünyaya verdiyi düzəndə, daim dəyişən və yeniləşən varlığın ilahi dialektikasındadır.

Zaman saat əqrəbləri kimi çevrə boyunca durmadan fırlanır. Antik filosof bu çevrənin birinci yarımçevrəsini - sözdən rəngə enişi, çağdaş şair isə ikinci yarımçevrəni - rəngdən sözə dönüşü görür. Bu üzdən çağdaşımız tanrısal yaradılış aktının "əksinə" gedir. O, Tanrının başladığı yox, dayandığı, estafeti insana verdiyi yerdən start götürür. O, Tanrını təkrarlamır, davam etdirir. Və yaradıcılıq aktını tamamlayır.

Vadiyi-vəhdət

Azərbaycançılığa dair kitablarından publisitikasına, elmi-filoloji əsərlərindən "İşığa gedən yol" romanına və poeziyasına qədər S.Vəliyevanın çoxcəhətli yaradıcılığının bir genəl yönü var - bütün zidd qütblərin birləşməsi, bir ümumi tonu var - sözün bütövləşməsi.

Ənənəvi maarifçi düşüncənin bir-birinə qarşı qoyduğu metafizika və gerçəklik, tanrısallıq və vətəndaşlıq, irfan və maarif kimi "zidd" qütblər onun əsərlərində sintez olunur, sözün real və metareal, ilahi və milli, irrasional və rasional yönləri bir-birinə qovuşur. Bütün bunlar S.Vəliyevanın yaradıcılığını maarifçiliyin yeni dönəmi - neomaarifçilik örnəkləri kimi dəyərləndirməyə əsas verir.

Bizim suqovuşanımız var - əli-qolu sərhəd dirəkləriylə bağlanmış Xan Arazın məcrasına sığmayan Dəli Kürlə qovuşduğu yer. Bu, çoğrafi vadiyi-vəhdətimizdir. Amma bədii-estetik, mənəvi-etik, fəlsəfi-ideoloji, sosial-siyasi qovuşana ehtiyacımız var. Bu, mənəvi vadiyi-vəhdətimiz olacaq.

Bütün danılmaz bədii-estetik yönləri ilə yanaşı S.Vəliyevanın yaradcılığının ən önəmli tərəfi bu qovuşmanı özündə əks etdirməsidir. Bizcə, tanrısal, milli və insani arzularımızın gerçəkləşəcəyi ünvana - mənəvi Xəzərimizə yol yalnız və yalnız bu düşüncə qovuşanından keçib gedir.