Elnarə AKİMOVA
Qəşəm İsabəyli bu gün barmaqla sayılacaq qədər yazarları olan uşaq ədəbiyyatının peşəkarlarındandır. Amma düşünəndə ki, uşaq ədəbiyyatına ayrıca bir qol, sahə kimi yanaşılmamalıdır, o ümumən ədəbiyyatımızın əsas hissəsidir, o zaman daha böyük miqyasda düşünməli və mətnə o miqyasın ölçüləri daxilində yanaşmalı, dəyər verməli olursan. Qəşəm İsabəylinin bu il çap olunan "Seçilmiş əsərləri"nin birinci cildi (Bakı, "Şirvannəşr, 2022) ilə tanış olarkən istər-istəməz miqyas sözünün ifadə etdiyi məna incəliklərinə vardım. Müəllifin tək poeziyaya dair nümunələrinin məcmusu olan bu kitabı onun uşaq və yeniyetmələr üçün uzun illər apardığı poetik axtarışlarının və düşüncələrini yekunu, həmçinin nailiyyəti olan bədii uğur kimi qiymətləndirmək olar.
Kitabdakı şeirlərin ideya-bədii məzmunu müxtəlifdir: burada kiçik yaşlı uşaqların dünyasını gözəlləşdirən nümunələrdən tutmuş nisbətən böyük yaşlı oxucuların düşüncə və təfəkkürünə xitab edən şeirlər, poemalar da yer alır, fərdi inkişafın ali məqamları ilə bərabər, mənəvi varlığını ümummilli yaddaşla bağlayan əbədi bağlara maraq hissi də öndədir, qanadlı romantika və onunla uyuşan zərif yumorla bərabər həyat həqiqətlərini hədəfə alan sərt rakurs da özünü qaçılmaz edir.
Predmeti canlandırmaq, onlar arasındakı əlaqələri mənalandırmaq müəllifin əksər şeirlərində istifadə etdiyi bədii üslullardan biridir. Qəşəm İsabəyli şeirlərində həm müsbət, həm də mənfi keyfiyyətləri konkret davranışlarda, əşya və hadisələrin konkret əlaqələrində, hər şeydən əvvəl psixoloji inandırıcılıqla əks etdirməyi bacarır. Şairin "Arzu" şeirinə diqqət edək:
- Ay çinarın kökləri,
Hara gedirsiz, hara?
- Buz bulaqla,
Qap-qara
Dərin-dərin laylara
- Ora zülmətdir axı,
Orda nə var?!
- Ömür-gün!
- Sonra?
- Sonra torpağa
Qarışmaq var - büsbütün!..
Köklər endikcə endi,
Yox oldu birdən-birə...
- Sən hara ucalırsan,
Ay çinarın gövdəsi?
- Göylərə!
- Orda nə var?
- Buludlar!
- Sonra?
- Hava!
- Sonra?
- Su!
Bir də Günəşə çatmaq,
Ulduz olmaq arzusu!
Çinarın təmsil etdiyi gözəllik bu şeirdə fəlsəfi mahiyyət almaqla gərəkli insan həyatını, ləyaqətli ömür idealını əks etdirir. Həmçinin poetik əlvanlıq, köklə zirvəni birləşdirmək arzusunun bir şeirdə cəm olması ilə yaradılan bütövlük, torpağa və kökə bağlılıq, ənginliyə ucalmaq istəyi yüksək bədiiliklə təcəssümünü tapır. Burada hər söz, hər fikir mətnin ümumi ruhu, ideyası ilə uzlaşır, adi dil vahidliyindən çıxıb poetik bütövlüyün bədii-estetik vasitəsinə çevrilir.
Bu şeirlərdə uşaqlığımıza dair hər nüans var. Balaca qəhrəmanın nənə və babası ilə səmimi münasibəti, məktublaşması, xəfif yumor və zarafatı, ailə bağı, dost sevgisi, dünya və təbiətlə ilk təması, yeni tanışlıqlardan yaranan heyranlıq önündə heyrət nidaları və s. Qəşəm İsabəyli yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan məqamlardan ən əsası, onun söz israfçılığına yol verməməsidir. Bu fikrə əyani nümunəni şairin "birlər"ini hesab edə bilərik. Təəssüratın ifadə və təsvirini iki misranın hüdudlarına yerləşdirmək cəhdi, üstəlik bunu yumorla, uşaq dünyasına rəng qatacaq bir səviyyədə hasilə gətirmək o qədər də asan məsələ deyil və şairdən ümumiləşdirmək gücü ilə bərabər, orijinal assossiasiya yaratmaq səriştəsi, fərqli poetik məqamları ortaq müstəvilərə gətirib onlar arasında bağlantı qurmaq istedadı tələb edir. Məsələn:
Qapını küləkdə döyən,
Çöldə qalıb - təkdi, deyən?!
***
Sərçənin gözü cütdü -
Elə bil ki, küncütdü.
***
Al Günəş batdı getdi,
Ayı oyatdı getdi.
***
Payıza bax, payıza, -
Bir bax ağlağan qıza.
***
Batdı günəş, yağdı qar -
Üşüyəcək ağaclar.
***
Əsmə külək, əsmə, dur,
Çiçəklərim bar tutur.
***
Atam deyir ki, bərəkətdi qar,
Kimin qarı var - bağça-barı var!
Bu iki misralıq dialoqlar vasitəsilə fikrin mahiyyəti açılır, poetik mənzərənin şəkli iki misranın modelində əyaniləşir. Məsələn, yuxarıdakı misrada uşaq anlayır ki, qarın yağması yayda bolluq və bərəkətin olması anlamına gəlir. Bu maarifləndirmə cəhdi müəllifin əksər nümunələrinə xas əlamətdir. Qəşəm İsabəylinin şeirlərində hər hansı predmet forma xatirinə şeirə gətirilmir, daha çox mahiyyət, önəm, xarakterik xüsusiyyət açılıb meydana qoyulur. Uşaqlara bununla həm məlumat verilir, həm də bəhs edilən predmetlə bağlı obraz yaradılır. Məsələn, "Gilavar" şeirində küləyin bu növünün xarakterik xüsusiyyəti sadə, anlamlı formada nəzərə çatdırılmaqla bütöv bir bədii lövhə hasilə gətirilir:
Çox da yer üstə,
Yel var, axın var,
İsti küləkdir
Axı Gilavar!
Keçib İraqdan,
Aşıb İrandan,
Əsir Afrika
Torpaqlarından.
Bəzi şeirlərində müəllif sanki etnoqrafik xəritə yaradır. Hansısa elin, obanın, kənd və şəhərin yerləşdiyi areal, özünəməxsus etnoqrafik cizgilər həmin şeirlərdə vizual kamera effekti daşıyırlar. "Sığırlı", "Xəlsə kəndi", "Səngəçal", "Xaçmaz", "Kürdəmir", "Abşeron" şeirləri bu qəbildəndir. Şair bu şeirləri kitabda "Coğrafiya dərsi" adı altında təqdim edib.
- Bura nədir?
- Səngəçal, -
Bir şəhərdir Səngəçal.
Nefti var - "qara qızıl",
"Mavi qızıl"dır qazı.
Bəs bu adın mənası,
Ata, nədir mənası?
- Özün düşün, fikrə dal,
Nə deməkdir "Səngəçal"? -
"Səng - əcəl",
Ya "Sən gəl, çal"?
Bu şeirlərdə əlbəttə ki, aydın bir öyrədici, maarifləndirici missiya var. Bu, bizim uşaq ədəbiyyatının xarakterik çalarlarından biridir və bəlkə də qəribə mahiyyət daşımır. Qəribə və qeyri-adi olan digər məsələdir. Şairin minor motivləri də şeirə gətirmək cəhdləri. Həm də həyatın daha dərin məna qatlarına enərək. Bu mənada, Qəşəm İsabəylinin şeirlərini tam mənada uşaq ədəbiyyatı adlandırıb məhdudlaşdırmaq da olmur. Uşaqlıqla yeniyetməliyin, ağılla hissin, nəşəylə kədərin çulğaşdığı bu mətnlər uşağı həm də böyütmək, düşündürmək, həyatın sevinci ilə bərabər, acılarına da kökləmək məqsədi daşıyır. Əsas məram obrazlı təxəyyülü dərinləşdirməklə şeir fərdiyyətini poeziyanın aparıcı amilinə çevirməkdir. "Kişilər" şeirinə baxaq:
- Kişilər uşaq olur, baba?
- Olur da sözdü?!
- Necə?
- Anası yadına düşəndə.
Bu meditativ düşüncə Qəşəm İsabəylinin əksər şeirlərinə xasdır. Bəzən adi əşyada, yaxud hansıda detalda daxili bir hissin varlığı hiss olunur və bu hiss sayəsində şeirdə doğulan əlavə asossiasiyaları görmək çətin olmur. "Daş" şeirində olduğu kimi:
Bir maşın daş gətirdilər
Həyətimizə.
Yerə töküldükcə
Bağırışdılar:
- Hasar olmaq istəmirik!
Bütün bunlar ona görə baş tutur ki, Qəşəm İsabəyli uşaq ədəbiyyatına böyük ölçülərdən yanaşır. Və bu böyük ölçülərdə uşaq dünyasının əyləncəsi, yumor qatı, şən və şaqraq gülüşü ehtiva olunduğu kimi, tarixin Azərbaycan məkanı üçün görk etdiyi hadisələrin dramı da yer alır. İkiyə bölünmüş Azərbaycan, yaralı vətən obrazı, erməni düşmənçiliyi, ona illərlə havadarlıq etmiş rus, iran ölkələri. Qəşəm İsabəyli bu qədər taleyüklü məsələləri uşaq və yeniyetmələr üçün yaratdığı şeiriyyətin içinə hər şeydən əvvəl vətəndaş yanğısı, milli ziyalı təəssübkeşliyi olaraq daxil edir, işıqlandırır. Ən qlobal sosial-tarixi, milli-psixoloji hüdudlarda fərdi "mən"lə vətən, yaddaş arasındakı mənəvi vəhdəti ifadə edən məqamları aramaq ehtirası bu şeirlərin əsas səciyyəvi əlamətidir:
Uzanır çay boyunca,
Gah da çayı bölür tən.
Bu iki parça olan
Sənin köksündür, Vətən!
Niyə ikidir adın,
Ay sənə qurban canım -
Şimal Azərbaycanım,
Cənub Azərbaycanım!
Atdöşü qovulanda,
Qanı damanda daşa -
Neçə min erməniyə
Sığınacaq verdik:
- Yaşa...
Bəs bu gün?!
Silah çəkib,
Düşmən çağırır məni.
Deyir: "Torpaq mənimdi,
Bölməliyik Vətəni!.."
- Çörəkdisə, gəl bölək!
Axı bölünməz Ana!
Sənə öz döşlərindən
Süd verməyib bəs ana?!
Uzanır çay boyunca,
Gah da çayı bölür tən.
Bu iki parça olan
Sənin köksündür, Vətən!
Kitabdakı əksər şeirlərin predmetini bilavasitə çağdaş Azərbaycanın taleyi üzərində düşüncələr təşkil edir. Bəzi şeirlərində nəzərə çarpan dalğınlıq, gərginlik öz materialını birbaşa gerçəklərdən alır. Gerçəklər isə Azərbaycanın az qala 200 il yaşı olan bəlalarının yeni epoxada köhnə biçimdə təkrarlanmasıdır: erməni, rus, iran düşmənçiliyi. Şeirlərdəki dövrün-zamanın nəfəsini müəllifin yaratdığı obrazlar verir: nəvə ilə babanın dialoqundan tutmuş əksər şeirlərində vətənlə bağlı nigaranlığın hüdudları görünür. Şair içində daşıdığı bu nigaranlığı müxtəlif rakurslardan - bəzən tragizmini, bəzən dramatizmini verərək, bəzən də satira, yumor qarışıq ironiya ilə incələyib təqdim edir. "Cavabsız sual" şeirində olduğu kimi:
- Erməni də müsəlmandı
ay baba?!
- Nə pis sözlər deyirsən,
Ağlın azıbdır, nədir?!
- Tutaq ki, ağlım azıb,
Sözlərim də pisdi lap.
Mənə başa sal barı,
Niyə bəs Qarabağa
Silah daşıyan rusu
Sərhədindən buraxır
İran müsəlmanları?!
Amma təbii ki, kitabdakı ən böyük təntənə zəfər notlarının yer almasıdır. Müharibə, şəhidlik ağrısı, müharibədən ən çox zərbə alan uşaq taleləri ilə bağlı kitabda saysız şeir nümunələri var. Bu da təbiidir. Ədəbiyyat otuz ilə yaxındır ki, bu mövzudan qəlb yanğısı ilə bəhs edirdi. Amma gerçəklikdə olduğu kimi, kitabın içində də bütün yazılanların hamısı, "Aldıq Şuşanı..." adlı şeirindəki zəfər notları önündə qisasımızın alındığı tarixin, qan yaddaşımızın səlnaməsinə çevrilirlər:
Biz aldıq Şuşanı da,
Ağrımızı unutduq.
Silahları baş-başa
Çatıb,
Bir dəstə tutduq.
Ey bu günü görməyən -
Günəşi batan əsgər!
Toyu yarımçıq qalıb,
Ey şəhid yatan əsgər!
Qurtulduq,
Gözün aydın,
Yağının yadlığından!
Vətən dinclik qazandı
Sənin rahatlığından!
***
Qəşəm İsabəylinin "Seçilmiş əsərləri"ndə poemalar da yer alır: "Şamaxı - Şam nağılı", "Əkil-Bəkil", "Nənəm təkdi". Qədim xalq şeirinin, nağıl, əfsanə və rəvayətlərin təhkiyə tonunda yazan bu poemalarda müasir insanın ümumi əhvalındakı qorxu və ümid dolu münasibətləri sezməmək mümkün deyil. Bəzən forma yeniliyi, bəzən orijinal obrazlar tapıntısı, bəzən də müəyyən fəlsəfi fikir yaratmaq istəyi şairin başlıca məqsədinə çevrilir. Poemalardakı bütün epik təsvirlərdə, nəql edilən situasiyalarda poetik mexanizm bütün gücüylə işləyir. Və bu yalnız şairin qurduğu süjet poetikasının zənginliyi, yazı mexanizminin mükəmməlliyi ilə bağlı deyil, alt qatda, şair təfəkküründə sıxılıb bərkimiş mifoloji, etnoqrafik zənginlik, folklor motivlərinə əsaslanma koloriti ilə bağlıdır. Müəllif bu qatdan nəşət tapan qafiyələr, obrazlar, təşbehlər polifonizmi ilə fərqli bir nağıl dünyası yaradır. Bu fərqliliyi görmək üçün Qəşəm İsabəylinin "Şamaxı-Şam nağılı" poeması zəngin material verir.
"Şamaxı-Şam nağılı" poemasında Şam adlı igid oğlanın və atının düşmən tərəfindən baltalanıb öldürülməsindən, bu dərdə dözməyən ananın həyata vida etməsindən bəhs edilir. Əsərdə tez-tez təkrarlanan "Şaaam...mm! Aaa...xxx...U...u...u..." - Şamaxı adının yaranma tarixi ilə bağlı maraqlı interpretasiya olsa da, dərdin, ağrının təsirindən sonsuzluğa üz tutub ulayan oğul itirmiş anaların obrazının təqdimi baxımından gözəl tapıntıdır. Bu ifadədəki nisgil oğul intizarının, həsrətinin, onu itirmək duyğusunun özü qədər dərindir. " Analar anar ağlar,/Saçların yolar ağlar/Dönər ağ göyərçinə,/Yollara qonar ağlar", - Qəşəm İsabəyli bu el bayatısındakı ana obrazını yeni ədəbi-tarixi müstəvidə, amma eyni duyğu qatında mətnə gətirir.
Burada insan yalnız təbiətin, torpağın bir parçası yox, həm də tarixin bir parçası kimi təsvir edilir. Bu isə mətnə bütünlükdə bəşərə məxsus tarixi-əxlaqi təcrübənin məktəbindən, onun qəhrəmanlıq və igidlik dərslərindən qida alan informativlik və fəlsəfilik gətirir. "Şamaxı-Şam nağılı" poemasının fəlsəfi-tragik tutumu həm də ondadır ki, burada üz-üzə gələn igidlik və qanlı xəyanət məhz, tarix boyu ad çıxarmış igidlərin sonda ürcah olub aradan götürüldüyü acı aqibət şəklində ümumiləşir.
***
Eyni bir bədii priyom ətrafında ənənəçilik yaratmaq, təkrar ifadələrlə oxucunu yormaq, bir şeirdəki bədii tapıntını, obrazlı ifadə vasitələrini digər şeirlərdə dəfələrlə istismar etmək kimi cəhətlər Qəşəm İsabəylinin şeirlərində nəzərə çarpmır. Bu mətnlərdə təkrar görünən yalnız uşaq obrazlarıdır ki, bu obrazları Qəşəm İsabəyli özü yaradıb. Hətta Qəşəmşəm adlanan bir obrazı müəllif hekayələrinə də daşıyır. Böyümüş, ətə-qana dolmuş, ömür pillələrini adlayıb müəyyən dərk məqamlarına yetmiş bu obraz müəllifə zamanla dialoq qurmaq, ona xitab etmək, dövrlə bağlı düşüncələrinin tərcümanı olmaq üçün gərəkdir.
***
Qəşəm İsabəyli modernləşən dünyada sürüşüb əzəli dəyərlərini itirən hər şeydən ironiya, kinayə, məsxərə, istehza ilə yazır, onları hər cür mənəvi-əxlaqi naqisliyə qarşı mübarizədə bədii-ideoloji silah səviyyəsinə qaldırır. Amma bütün bu sadalananların alt qatında vətəndaş, ziyalı narahatlığını sezməmək mümkün deyil. Bu nigaranlıq müəllifin yaxınlarda çapdan çıxan, içərisində hekayələr, novellalar, əfsanələr və nağıl-povestin yer aldığı "Beş hərflik faciə" (Bakı, "Şirvannəşr", 2022) adlanan kitabında diqqəti daha qabarıq cəlb edir. Sosial problemlər məngənəsində çırpınan insanlar, ehtiyac üzündən pis yola düşməyə vadar olan qadınlar ("Beş hərflik faciə), narkotikə qurşanıb ömrünü puç edən gənclər ("3-ə bölünməyən), qəbir əzabı ilə yaşayanlar ("Məni dəfn edin"), ölümlə bağlı düşüncələrə dalan tələbə yoldaşları ("Bayquş), patriarxallığın öz gücünü itirməsi ilə qadın hegemonluğunun fəsadlarına mübtəla olanlar ("Onda 5 yaşım vardı", "Göz yaşları"), müharibə yaşantıları içrə ömür sürənlər ("Snayperçi əsir", "Ukraynalı qızlar və rus tankı"), ailə dəyərlərini itirənlər ("Namus", "İtki"), ultramodern dəbin əsirinə çevrilib mental səciyyəsindən uzaqlaşan ("Dar şalvarlar və gözəlçələrimizin monqol ayaqları"), intihara meyil edən yeni nəsil ("Özünü öldürən tələbənin anasına etirafı"), nəfsinə qul olub pul üçün bütün insanlığını itirən meşşan tiplər ("Allah rüşvət götürmür") - kitabdakı hekayələrin əsas qəhrəmanları bunlardır. Hər biri real həyatdan götürülmüş bu qəhrəmanlarla çevrəmizdə, ətrafımızda az rastlaşmırıq. Bəlkə buna görə Qəşəm İsabəylinin üslubunda nəzərə çarpan digər çalar çağın labüdlüyü kimi görünür - boyalar tündləşir və qatılaşır, qrotesk və hiperbola gücü kəsb edir. Belə bir üslub müəllifə həqiqəti naturada göstərmək, içi, daxili üzə çıxarmaq üçün gərək olur.
Kitabdakı bütün mətnlər zamanın gətirdiyi mənəvi aşınmalara qarşı mənəvi-əxlaqi dəyər mövqeyindən yazılıb. Bu cəhət xüsusilə "Cənab Eşşək Eşşəkoğlu" nağıl-povesti üçün daha xarakterikdir. Meşşanlığın zahirən ağıllı, intellektual görünən kəsimdə təzahürü bu nağıl-povestdə romantik və şairanə bir alleqoriya ilə təqdim olunur. İroniya və poeziya - Qəşəm İsabəylinin üslub polifonizmi bu mətndə də hiss olunur və vəhdətdə mühitdəki kəsaləti, xalqın, eləcə də nəşriyyatların kitaba münasibətini hədəfə çevirməklə müasir dövrün gerçəklərinə ayna tutur.
Qəşəm İsabəyli günün kosmik sürət, ritm və temp ölçüləri qarşısında çıxış yolunu onda görür ki, bizi mənəvi mənşəyə - dəyərlərin ehtiva olunduğu əraziyə yaxınlaşdıran hərəkətin yeni göstəricilərini tapsın, işığı keçməyə, odu sönməyə qoymasın. Bunun adı elə ziyalılıqdır və bu ziyalılıq deyilən anlayışın sərhədləri burdan başlanır və burda da bitir. Fərqi yoxdur, şeir, yaxud hekayə yazırsan. Uşaqlar, yoxsa böyük yaş senzinə malik oxucular üçün qələm işlədirsən. Əsas odur ki, yazılan mətndə müəllif məramı, dürüst yazıçı mövqeyi olsun. Sabaha, sağlam gələcəyə yönəlik bu məramda həm də ədəbiyyatın özünün ədəbi üfüqləri görünür.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
