Aydın Tağıyevin "İspan çəkməsi" romanını teatral bir auditoriyaya ünvanlanmış mətn-müraciət adlandıra bilərik. "Mətn"də təsvir, tədqiq, təhlil, "müraciət"də kod və işarələr sistemi aktivləşir. Ənənəvi mətnlərin qurulmasında lazım olan qayda və prinsiplər bu əsərdə bəlli janr, təhkiyə və metodikaların, çoxsaylı süjet materiallarının konstruksiyası ilə əvəz olunur. Ona görə romanın mövzu və məzmunu haqqında birmənalı fikir söyləmək mümkün deyil. Mətndənkənar və mətndaxili sinonimiya həm məzmunda, həm nitqin intonasiyasında, həm sintaktik qatda təzahür edir. Sitatların, üslubların kollajı, hər hansı tanış hadisənin, ya bundan əvvəl yazılmış ədəbi mətnin təkrarı və təkrar olunan ədəbi materialın yeni pəncərədə açılması romanın estetik xüsusiyyəti kimi dəyərləndirilə gərək. Romandakı kiçik və geniş təsvirlər, tərənnüm (əsərdəki obrazın durumuna uyğun şeir parçaları nəzərdə tutulur) həyatın nə qədər bəsit, maraqsız olduğunu, eyni zamanda qəmli, kədərli bir dünyada yaşadığımızı göstərir. Mətni müxtəlif rakurslardan bəyənib dəyərləndirmək gərəkir. İnsan həmişə xəyal qurmaq, mif yaratmaqla məşğuldur. İşləyir, yazır-yaradır, şeir-sənət mifi, şair, yazıçı mifi, rəhbər mifi düzəldir. Toplum dərd-qəm içindədir. Bu roman bir növ bu ədəbi-bədii, sosial-psixoloji müşkülləri azaltmağa, işləri yoluna qoymağa "yardım edir". Keçmişdən qalan ağır mirası cəmiyyət kürəyində daşıyır. "İspan çəkməsi" açıq mətnlə qısa və konkret deyir ki, bunlar lazım deyil. Şablon əlaqələrə, siyasi və ədəbi çevrədə kök salmış klişelərə parlaq ironiya bu mətnin verdiyi bir cavab refleksidir. Eyni zamanda bu şeylər gerçək həyatdır, dünən olduğu kimi, bu gün və sabah üçün də aktualdır. Əsərin dili həm klassik (bir az da arxaik) leksika və qrammatikaya, həm də yeni terminologiyaya əsaslanır.
Hər hansı bir yazarın ədəbiyyatda yeri, mövqeyi nə qədər bəlli olsa da, yazdığı hər yeni əsər yeni baxış tələb edir. Zatən, "İspan çəkməsi" Azərbaycan ədəbi mühitində son qırx-əlli ilin texnologiyaları zəminində ərsəyə gələn əsərlərdən biridir. Uzaqdan baxıb da - mətndəki başlıqların "Xronika", "Hadisə", "Azadlıq", "7-ci mərtəbə", "On bir metrlik zərbə", "Fərziyyələr, gümanlar" və bu kimi adlandırılması, sitatçılıq, epiqraf çoxluğu nəzərdə yeni bir mətn təsəvvürü yaradır - mətni oxuyub da - Şərq üçün, elə Qərb üçün də orta çağ və yeni çağ tarixinin ustalıqla bir mətndə montaj edilməsi - əsərin yeni estetik tələblər səviyyəsində yazıldığını göstərir. Roman hadisələr və məlumatlar makinasını xatırladır və o hadisələrin içində biz haçansa yaşamışıq və ya yaşayırıq, hətta o dövrün, epoxanın bir parçasıyıq. Plüralist məzmun və quruluşu, mətndəki səyahət, seyr və təhlil mühiti romanın cazibəsini artırır.
Haqqında danışılan, "Şair" adı ilə təqdim olunan əsas obraz çoxvariantlıdır, paralel mətnlərin personajı kimi çıxış edir. "Şair" şərti sözdür və yazıçı, rəssam, filosof, alim - bir sözlə, sənətçi kimi dərk olunur. Şair, "Yarımçıq əlyazma", "Şairin edamı", "Şairin intiharı", "Şair xatirələrdə" bölümlərindəki və digər epizodlardakı şair - bunlar hamısı eyni semantikanın ayrı-ayrı vahidləridir. "Şair" (musiqiçi, rəssam və s.) cəmiyyətin nəzərində həmişə cəlbedicidir. Cəmiyyət bir yerəcən ona tamaşa etməyi sevir. Ən azı, sənətçi gözündə doğmadır. Bu adla sənət, sənətkar, cəmiyyət, dövlət, dünya barədə xatırladığımız və xəyal etdiyimiz əşyaların və hadisələrin kökü, mahiyyəti, yeri, rolu barədə nəsə söyləmək olur.
Proloq hissəsində ilk cümlələrdə "yükün ağırlığına" çiyin verənin qələm adamı olduğu bildirilir. Əsərdə o, "Şair" kimi təqdim edilir. Proloqdakı iki epiqrafda sıxıntıdan bəhs olunur. Dərd-qəm "kodeksi" əvəzinə (ədəbi yaradıcılığın canında, bətnində kök salmış geniş bir sistemdən - stereotipdən - söz gedir), məsələnin "həlli", ya sualın "cavabı" üçün ayrı bir metoddan istifadə olunur. "İncil"dən "Ey bütün yorğunlar və yükləri ağır olanlar, mənim yanıma gəlin və mən sizə rahatlıq verərəm" və Prienni Buantdan "Bütün yüküm özümlədir" sitatları romanın "şah misrası" kimi götürülə bilər. Əlavə edim ki, "yüklər" təkcə şair və yazıçılara deyil, tamamən icmaya aiddir və hər kəsin bir ağrıyan ürəyi olduğuna görə bu ağrıları birləşdirib bir roman predmeti etmək olar. Mətnin yükü, çəkisi bu kontekstdə dəqiqləşir.
Gələk hadisənin təfərrüatına. Həyat gün-gündən elə dəyişir ki, o, adamı dar ayaqqabı kimi sıxır, əzir, incidir. "İspan çəkməsi" ifadəsi bu mənada romanın ideya dərinliyinə "təsiredici" maye kimi axır. Orta əsrlərdə inkvizisiya tədbirləri zamanı məhkumun ayağına "məxsusi" (A.T.) ayaqqabı keçirməklə cəza veriblər. Romanın əvvəlində bu informasiya ilə tanış oluruq. Son vaxtlar sıxıntı içində olduğunu hiss edən Şair ayağındakı ayaqqabıya baxır və ispan çəkməsi yadına düşür. Əsərin son səhifələrində qəbiristanlıqdan ayrılan qəhrəmanın ayaqyalın olduğu görüntülənir. Deyək ki, bütün bahalı, ucuz ayaqqabılar bu dünyanın "istehsalıdır" və dünyadan bir "nişanədir". Əslində, ayağını atdığın yer yasaq zonadır, qəlibdir. Ayaqyalın gəzmək azad, sərbəst hərəkət etməyin bir şərtidir. Sitat: "Və qəribə idi ki, Şair daş-kəsəkli yolda ayaqyalın çox rahat gəzirdi...". Bu sərbəstlik duyğusu şüuraltıda əsər boyu yanıb-sönür. "Azadlıq" mətn-epizodu "sükut" sözünün təkrarı ilə başlayır. Lal sükutun basqısında müdhiş tənhalıq əzabına son qoymağa bir səs gərəkdir. "Birdən hardasa it hürdü. Səs gah uzaqdan, gah da yaxından gəlirdi. O it elə arxayınca hürürdü ki, görünür, xaltasız, zəncirsiz idi". O lal sükutu pozmağa, yəqin ki, işıq da kara gələ bilərdi. İşıq bir dəfə (bir dəfəmi?) yolu "arzu olunmayan" səmtə aparmışdı, ona görə də ikinci variantı, it hürən tərəfi seçmək məqbul görünür. Sıxıntıdan azadlığa, arxayınlığa çıxaran tərəfi...
Müasir kütləvi informasiya şəbəkəsi elə qurulub ki, hər hansı bir yazılı mətndə fakt, hadisə, mətnin çoxluğu eyni ədəbi materialın və əlaqələrin tutuşdurulması üçün əlavə dəlil rolunu oynaya bilər və nəyinsə mahiyyətini dəyişməz. Bədii əsər də belədir. Aydın Tağıyevin bu romanında KİV-ə xas informasiyaçılıq ölkədə və dünyada baş verən intiharların çeşidləndiyi hissələrdə daha çox hiss olunur. Hərçənd bütün bu cür aralıq təfərrüatlar mətnin gövdəsindən şaxələnərək qol-budaq atır və bədii tamlığa ucalır. Əsərdə yer alan fərqli dünyagörüşlü insan qrupları fonunda Şair obrazı iri planda görünürsə də, bayaq qeyd etdiyimiz informasiya çoxluğu oxucunun diqqətini paralel olaraq bir neçə yerə paylayır. Bu paralellər əsərin struktur əlaməti kimi əvvəldən axıracan davam edir. Oxucuda ta müsbət və mənfi obrazların, pis və yaxşı adam surətlərinin peşinə düşmək həvəsi qalmır, o, bir neçə romanın predmeti ola biləcək həcmdə hadisələrin xronologiyasına diqqət kəsilir. Mətnin formatı elədir ki, onu kiçik internet şəbəkəsinə bənzədə bilərik. Müəllif iç-içə bir neçə "şair mətni" qurur. Məsələn, birinci (əsas) mətn və oradakı şair və həmin şairin yazıb yarımçıq qoyduğu mətndəki (əlyazmadakı) şair - bu çür iç-içəlik, mətnlərarası arakəsmələr bədii detal rolunu oynayır, obraz, hadisə və şərhlər bir-birinə süjet xətti ilə deyil, əsasən, məzmun və ideyaca bağlanır.
Həyat sürətlə dəyişir, oxucu kütləsinin maraq və düşüncə dairəsi də dəyişir. Detektiv üslub kütlənin marağını çəkdiyinə görə "İspan çəkməsi"ndə kriminal hadisələrdən istifadə olunur. Məsələn, əsərin "Hadisə" bölümündə qətl olayı təsvir olunur və bu, ayrıca bir hekayə təsiri bağışlayır. "Xronika"da İntihar olayları sadalanır və səbəbləri, qətllərin motivi təhlil olunur. Təsvir olunan ölüm xəbərləri əsasən həyatdan, KİV-dən bildiklərimizdir. Məsələn, adam özünü 7-ci mərtəbədən atır, ya filosof həb qəbul edir. Həmin 7-ci mərtəbə, topluma, tutaq ki, məlum 17-ci mərtəbə olayından (gənc şair özünü binanın on yeddinci mərtəbəsindən ataraq intihar edir), həb içib, ya özünü asıb intihar etmək sovet imperiyası zamanından məlumdur. Bax belə yaşamaq və ölmək, siyasi, ədəbi aləmdə baş verənlər təkrar olunduqca ikrah doğurur. İnsan özünü yeni bir dünyaya transfer edə bilmir. Ölümlərin, qanunların, xasiyyətlərin, xəbər başlıqlarının, ədəbi mövzu və süjetlərin oxşarlığı, bir-birini təkrar etməsi buna görədir.
Mətnə əsasən deyə bilərik ki, ölüm epizodları mahiyyətcə iki yerə bölünür. Kriminal ölümlər və öz əcəli ilə baş verən ölümlər. Birinci hal cəmiyyətdə sensasiya yaradır, toplumun marağına səbəb olur. İkinci ölüm faktı yalnız kədər doğurur. Dağdan ağır kədər. "Kədərdən daşa dönmüşdü". Əsərin "Epiloq" hissəsində müdriklərdən gətirilən sitat belədir. İntihardan əvvəl şair yadında olanları xatırlayır, doğmalarını itirdiyi vaxt keçirdiyi hissləri dilə gətirir. Düşdüyü sıxıntıdan çıxmaq üçün ya qələmə əl atmalı, yarımçıq əlyazmanı başa çatdırmalıdır, ya da... "İspan çəkməsi"nin müəllifi də qələmi bu məqamda "kənara qoyub" başqa əhvalatın təsvirinə keçir. Şairin yarımçıq əlyazmanı bitirib-bitirmədiyi bəlli olmur. Çünki həmin bilgidən sonra intihardan əvvəl şairin başına gələnlər nəql edilir. Belə çıxır ki, "İspan çəkməsi" də həmin yarımçıq əlyazmalardan biri kimi yadda qalmalıdır.
Bu əsərdə məşhur italyan yazıçı U.Ekonun "Gülün adı" romanı ilə səsləşən məqamlar var. Orada bir rahibin əlinə keçən qədim əlyazmada cərəyan edən hadisələr yeddi gün ərzində başa gəlir. Ekonun əsərindəki labirintdən çıxma cəhdi ilə sıxıntıdan qurtulma çabası mahiyyətcə eynidir. Yaxud "İspan çəkməsi"nin epiloqu ilə Ekonun romanının "qeydlər" hissəsi oxşarlıq təşkil edir. Mətnlərarası bu cür əlaqələri başqa müəlliflərlə, əsərlərlə də müəyyən etmək olar. Yazıçı Sadıq Elcanlı "İspan çəkməsi"nə yazdığı ön sözdə əsəri postmodernist estetikaya yaxınlaşan əsər adlandırır.
Romandakı Şair - hökmdar əlaqələri də tanış motivdir. Bir hadisədə hökmdar Şairi edam etdirir, digərində Şairin ölümü dövlət səviyyəsində qarşılanır, rəsmi qəzetlərdə haqqında nekroloq dərc olunur, adı əbədiləşdirilir və s. Ancaq hər iki halda tərəflər arasında fikir ayrılığının olmağı labüddür, çünki bu konflikt, əkslik sənətlə iqtidarın, elmlə gücün (bürokratiyanın) arasında mövcud olan mübarizənin təzahürüdür. Qeyri-xətti süjetin əsasında tez-tez yönünü dəyişən təhkiyə əhvalatın "başdan söylənilməsinə" deyil, süjetin parçalanıb çoxaldılmasına sərf olunur və mətndaxili məlumat şəbəkəsi yaradılır. Hər yeni epizodik hadisə, mətn parçası açılan panoramanın daha çox işıqlandırılmasına səbəb olur. Bu, "işıqda" oxucuya istədiyini seçib götürmək fürsəti verilir. Bu, mətn-oxucu tandemində bir demokratik yanaşma nümunəsidir. Bütövlükdə demokratik dəyərlərə əsaslanan mətnin epiloq fəslində realist metodikadan, "Şair xatirələrdə" bölümündə oçerk dilindən, "Qəfəsdəki qartal"da romantik üslubdan oxucu həzz duya bilər. Bu tendensiya mətn boyu davam edir. Üslub dəyişkənliyi mətnin postmodernist xarakterini təsdiq edir. Əsərin hər bir fəsli tarixin obrazını yaratmaq vasitəsidir.
Romanın əvvəlində arsızlıq sıxıntıdan qurtulmağın yolu kimi göstərilir. Bu, mümkün olmadıqda başqa yollar axtarılır və müxtəlif əhvalat-rəvayətlərə rəvac verilir. Nəhayət, intihar cəhdləri. Axı bütün intiharların baş verməsi "həyatdan bezmək"lə bağlıdır. Yəni sıxıntı ilə. Şair mətbuatda dərc olunan intihar olaylarının xronikasına nəzər salır. Səbəblər nə qədər müxtəlif olsa da, əsas səbəb insanın yaşamaq istəməməsidir. İntihar dar ayaqqabını çıxarıb atmaq istəyi ilə bağlıdır. Məsələn, qartalı (Qəfəsdəki qartal) qəfəsdən buraxırlar, ancaq onun indiki halı daha dözülməzdir. Adamlar onunla əylənirlər, necə deyərlər, məğrur quşu ələ dadandırırlar. Qəfəsdən buraxılsa da, azadlığına qayıda bilmir. Əhvalat eynən cəmiyyətdəki kimidir. Quşu yenidən qəfəsə salırlar. Qəfəs daha gözəldir. İndi dünyanın daha çox qəfəsi andırması reallıqdır. Qartal, bülbül, insan qəfəsdə rahatlıq tapmaz. "Sürünmək üçün yarananlar uça bilməz..., bəs uçmaq üçün yarananlar sürünə bilərmi?". Sitat əsərdəndir. İbarənin birinci hissəsi tanış frazadır. İkinci hissə yenidir və eyni mənanı gücləndirir. Hər halda yazıçı təkcə şairin başına gələnlərin yox, baş verən bütün olayların bir səbəbi olduğunun fərqindədir. Bu mənada romandakı intiharların xronikası bir növ yaşanmış, keçilmiş ömrün, həyat tarixçəsinin anamnezini ehtiva edir.
Romanda lirik ricətlər, təkcə oradakı şeir parçalarında deyil, nəsrin özündə də boy göstərir. Bu lirika daha çox kədər notları üzərində qurulub. Doğmaların qəbrini ziyarət etmə səhnəsi həmin kədəri daha təsirli formada ifadə edir. Lirik-psixoloji ovqat əsərin "Durun gedək evimizə" adlanan fəslində güclənir. Bu abzaslardakı təsvirlər, fikrimcə, avtobioqrafik səciyyə daşıyır. Çünki insan başına gələnləri belə təsvir edə bilər. Bir epizodda müəllif hadisəni belə təqdim edir: "O il payız tez gəlmişdi. Birdən-birə qəfil leysan başlamışdı. O yağışlı payız günlərinin birində ilk dəfə qəbiristanlığa baş çəkib nənəsinin tanış qəbrinin ayaqları altında başdaşı əvəzi əl boyda taxtanı görəndə başa düşmüşdü ki, oğlunun qəbridir. Doluxsuna-doluxsuna ələm kimi torpaqdan qalxan o yaş taxtanı oğlunu oxşayırmış kimi sığallaya-sığallaya öz-özünə pıçıldamışdı". Bu təsvirlər Şairin fərdi kədərini ifadə etsə də, bədii kontekstdə ümumiləşir, kütləvi məzmun qazanır. Atasını, anasını, bacısını itirəndə də şairin keçirdiyi hisslər, yaşadığı anlar ən incə məqamları ilə poetikləşdirilir. Bu təsvirlər insanlığın sözlə rəsm edilən dolğun və orijinal tablosudur. Məsələn, bacının ölümü barədə seçilən prozaik detal bir yerdə "ay Allah, oxumuş, savadlı bacısı nə qədər sadəlövh, avam idi..." şəklində təqdim edilir. Yaxud ikicə yaşlı körpə oğlunun ölümü belə xatırlanır: "Yadında idi. Hələ neçə illər bundan qabaq körpə oğlu dimdiyi sarı quş kimi əllərindən uçub gedəndə ahıl qohumlarından biri ağ mələfəyə bükülmüş körpənin cəsədini iki qolları arsında qabağa uzadıb elə bil torpağa bir pay aparırmış kimi evlərindən, qapıdan çıxmışdı". Tanış mənzərədir (körpələri bu şəkildə dəfn etmək bir adətdir) və ağı əvəzinə, bu sətirləri təkrar etmək olar. Hadisənin bu cür canlandırılması sızıltı kimi oxucunun iliyinəcən işləyir. Misalların sayını artıra bilərik.
Aydın Tağıyevin ədəbi dəst-xətti insan psixologiyasının ən mürəkkəb tərəflərini açıb göstərməyə yetərlidir. Romanın "Şairin gündəliyindən" hissəsində sanki roman içində ayrıca bir romanla tanış oluruq. Bacılarının tək qardaşı olan Şair anasının söylədiklərini xatırlayır. Bu əhvalatlar bir-birindən təsirli, yanıqlıdır. Eyni zamanda buradakı qəm, kədər həm fərdi, həm ictimai məzmunludur. Ananın oğluna danışdıqları görün necə təsirlidir: "... Yay idi. Bacılarının, sənin alt pal-paltarlarını yuyub zirədən asmışdım. Zirədəki şalvarların birinə gözüm birdən sataşdı və o oğlan şalvarına baxa-baxa özüm də bilmədim ki, birdən-birə məni nədən hıçqırıb ağlamaq tutdu... Kiçik bacım sənin zirədən asılmış gödək şalvarına baxa-baxa necə haldan-hala düşdüyümü görüb təlaşlanaraq "uşağa nə olub, niyə dinmirsən?" - deyə məni silkələdi".
"İspan çəkməsi" süjetdaxili və süjetətrafı sitatlarla zəngindir, söz tarixinin qədim və müasir nümunələrindən yığılmış çox qütblü, çoxkültürlü saysız-hesabsız mətnləri vahid, bütöv paradiqma halında birləşdirir. Proloq və epiloq əsərin təkcə klassik aurası ilə bağlı deyil, dünya ədəbiyyatına nəzərən bir postmodern estetikadan bəhrələnmə faktıdır. Şifahi və yazılı ədəbiyyatda dəfələrlə oxuduğumuz, yazılmış mətnlərin təkrarən xatırlanması xoş təsir bağışlayır və maraq çəkir. Çünki bu "üst-üstə düşən" situasiyalar, epizodlar yeni bir konstruksiyanın vacib komponentləridir. Bu "təkrarın" ədəbi-bədii variantı Aydın müəllimin dəst-xəttində keçmişin improvizasiyası şəklində üzə çıxır. Keçid dövrünün mətni kimi (ədəbiyyatda keçid dövrü daimi prosesin əlaməti sayılır) romanın ayrı-ayrı hissələri - öncə yazmışam - vahid süjet materialı deyil, dağılmış, səpələnmiş fakt və bilgilərin bir neçə müstəvidə paylanması şəklində üzə çıxır. Əsəri "Dədə Qorqud" mətninə də, Füzulinin "Leyli və Məcnun", "Şikayətnamə", nağıl və dastan mətnlərinə də bənzətmək mümkündür. Bu kontekstdə mifdən və yazıdan gəlmə motivasiyanın postmodern düşüncədə ümumiləşdirilməsi keçmişə və gələcəyə bir quşbaxışı effekti yaradır. Romanda xatırladılır, operada Məcnunun atasının dilindən götürülmüş "durun gedək evimizə" nidası Şairin dilində təkrar olunur. Bu sözlər şairin atasının dilindən şairin yadında qalan sözlərdir. Atası kefinin yaxşı vaxtlarında "şərab doldurun" ("Leyli və Məcnun" operasından) ifadələrini təkrar edərmiş. "Durun gedək evimizə" nidaları da ona məxsusdur. Ancaq Şair özü də başa düşür ki, torpaq altında yatanların durub evə getmək şansı yoxdur və onlar üçün ən rahat yer elə torpağın qoynudur.
Əsərin sonuncu abzasını nəzərə çatdıraraq bir daha romanın çoxplanlı struktura malik olduğunu göstərmək istəyirəm. Sitat: "Aradan az keçdi, çox keçdi. Sinədolusu nəfəs alıb qəti addımlarla yataq otağına keçdi. Nə vaxtdan bəri onu üzən fikirlərdən, həm də yuxusuzluqdan axır ki, yorulmuşdu. Usanıb bezmişdi, dərman qəbul etmək, hər şeyə son qoymaq qərarına gəldi. Həb qutularını açdı...". Roman bu sözlərlə bitir. Birinci cümlə nağıl dilini, sonrakı cümlələr realist, romantik mətnə xas təhkiyəni, son iki cümlə detektiv janrı xatırladır.
Bunu da müəllifin ayrıca bir qeydi kimi başa düşmək olar.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
