Hekayə diskurs kimi: "Təhminənin son sirri" - Tənqidçilər Xalq yazıçısı Anarın yeni hekayəsini təhlil edirlər

Elnarə AKİMOVA

Əvvəlcə, bunu deyim. Əsərdəki istənilən sirrin müəllif tərəfindən açılmasını təqdir etmirəm. Mətn daha çox reseptiv oxunuşa açıq olmalıdır. Yəni, kim necə qavrayırsa, o cür. Çünki bədii əsərin varlığını, mənasını məhz müəlliflə oxucu arasında həmin o münasibət - sirr, məchulluq təyin edir. Bir halda ki, müəllif sirri açıb, o zaman hekayəni də bu sirrin kontekstindən dəyərləndirmək gərək.

Anarın yeni hekayəsini müəllifin qəzavü-qədər düşüncələri, fanilik duyğusu, aqibət yaşantıları içrə oxudum. Bir də bu yaşantılar içrə ömür urasını yaşayan obrazın illərlə qəlbində gəzdirdiyi sirrdən qurtulma anının yaratdığı psixoloji effekt, poetik təəssürat. Bu mənada, hekayədəki intonasiya, ritm nizamı nəsr əsərlərinə gərəkən şəkildə monolit və simmetrikdir. Müəyyən yaşdan sonra həyat və ölüm haqqında narahat duyğularla yaşayan insanın bir ömür içində yığılıb qalan suallara cavab axtarışı, suxurlanan nigaranlıqdan, məhculluq və təlatümdən xilas olub yüngülləşmək istəyi.

İstənilən mətnin öz daxili zamanı var və yazıçı öz mətnində zamanı istədiyi kimi qurmaqda sərbəstdir. "Təhminənin son sirri" hekayəsindəki zamanın semantik yükü özündən əvvəlki keçmişlə - romanın zamanı ilə əlaqə yarada bilməsidir. Amma qəribədir ki, oxucu bu zaman fərqini çox da hiss etmir. Əlbəttə, dövr çox dəyişib, lap çağımızın koronavirus bəlasının mövcudluğunu ehtiva edəcək qədər. Buna baxmayaraq, Anar romanın yazıldığı zaman, məkan, şəxs-personaj heyətini çərçivələnmiş nəql strukturunda birləşdirib yeni mətnə ötürməyə nail olur. Və bu çərçivələnmiş nəqlin daxilində zaman sıçrayışları, retrospeksiya çalarları hər addımda öz fərqli modusları ilə görünür. Obrazların xarakterinə, səsinə, danışıq tərzlərinə, həyat platformalarına qədər hər nüans, situasiyaların təsvirinə, rəqəmlərin simvolikasına (altıncı mərtəbə) qədər hər detal yenidən xatırlanıb səhifələnir. Hətta Anar dilinin aparıcı xətti olan daxili səs qüdrəti, bu səsin addımbaşı obrazın ruhunda işlək olması da nəzərə çarpan poetik amillər sırasındadır.

Baş verənlər yalnız roman, yaxud hekayənin yazılma zamanını əhatələmir əslində. İki mətnin yazılma mərhələsi aralığındakı vaqeələrə körpü salınır. Nə dəyişib? Məlum olur ki, heç nə. Yeni olan bir koronavirus bəlasıdır. Bir tanımadığımız yeni obraz - Spartakın üçüncü həyat yoldaşı Qızbəs. Bir də Firəngizin xasiyyəti: "Uzaq gəncliklərində, təzə evlənəndə Firəngizin səsi çıxmazdı, kimsə onu dindirəndə qıpqırmızı qızarar, sanki danışmağa söz tapmazdı. İndi maşallah elə bil dilotu yeyib".

Vəssəlam. Qalan hər şey adidən adidir. Hamı öz gününü qazanıb ömrü uduzmaqla məşğuldur: Məmməd Nəsir, Spartak, Firəngiz, Zaur. Həyatın axarına qarışıb günlərini keçirirlər. Kənardan belə görünür hər halda. Amma dəyişməyənlər arasında dünənli duyğulara da yer var deyəsən. Necə ki, ani bir məqam gəlir və dincə qoyulmuş çarpışmalar, düyünlər açılır. Zaur sirri çözür, sualına cavab tapır, amma tapdığı anda da nəsə itirir. Bu dəfə görünür ki, əbədilik. Bu əbədiliyin ağırlığı onu artıq əvvəlki həyata qayıda bilməmək mənasında geri dartır. Sonluq bu mənada düşündürür və ardınca sual işarələri gətirir. Belə çıxır ki, yazıçı bir sirri qapayarkən yenisinə qapı açır. Məsələn, qəhrəman hansı mənzilə doğru can atır? "Altı mərtəbə yuxarıda onu ömrünün son sığnağı, son təsəllisi, son hayanı gözləyir" deyərkən son duracaq kimi hara tələsir? Evinəmi? Yox, "son sınaq və borcun" yaratdığı təlaş ev üçün ola bilməz. Keçmişəmi? Yox, ürəkdəki yanğı qəhrəmana nəfəsini toparlayıb altıncı mərtəbəyə yetmək üçün imkan verməz daha. Keçmişə dönüş qarşısında hamı gücsüzdür. Zaur da. Bu gücsüzlük də ona pilləkənləri sonadək - (ünvana!) qalxmağa imkan vermir, yuxarıya doğru atdığı hər addımla əslində geriyə, əbədiyyətə yön alır. Burdan o yana gedilən yeganə ünvan inanmadığı "o biri dünya" ola bilər. Məmməd Nəsirlə bağlı səhər gördüyü yuxunu xatırlayırıq və dairə qapanır.

Cavanşir YUSİFLİ

Bu hekayəni məlum romana şərh kimi anlamaq olarmı? Bilmirəm, ancaq bir məsələ aydındı: bir yazıçı kimi Anarın üslubuna sinxronluq xasdır, dünyada bir sıra proza ustaları kimi o, yazını bir mənbədən alıb davam etdirir (bütün əsərlərini diqqətlə oxusaq bunun şahidi ola bilərik, qəhrəmandan qəhrəmana, obrazdan obraza və hadisədən hadisəyə keçidlər onları bir tama, həm də açıq kitaba çevirir...), ancaq bu həmin əhvalat və mətləbin tam fəth edilməsi anlamına gəlmir, buna görə ayrı-ayrı əsərlərində hadisələr və personajlar arası keçidlər həm də dönüş nöqtələridir, bu hekayədə Zaur, fikir vermisinizsə təkcə yaş baxımından dəyişməyib, müəllifə yaxınlaşıb, yəni, bədii əsərdə həmin doğma keçidlər personaj və düşüncənin daxilən başqalaşmasını da şərtləndirir.

Romanda onu mükəmməl bədii mətn kimi şərtləndirən cəhətlərdən ikisini nümunə gətirək, beşmərtəbənin altıncı mərtəbəsi (metafora) və Təhminənin sirri... Bu ikisindən birini götürsək, aradan qaldırsaq roman başqa bir formatda oxunardı.

Hekayədə 6-cı mərtəbə yoxdur (əslində var, ancaq... Zaur sirri öyrənəndən sonra lift işləmir, ora tövşüyə-tövşüyə, ölərək qalxmalıdır...), insanlar yaşlaşıb, qocalıblar (əvvəllər söz deyəndə qıpqırmızı qızaran Firəngiz indi elə bil dilotu yeyib, Spartak yaddaşını itirmək qorxusunu yaşayır, Zaur o mərtəbəyə qalxan pilləkənlərə ayağını basdımı tövşüyür, ürək dözmür, gəncliklə bərabər o arzular və onlara yaraşan metaforalar da əriyib gedib...), təkcə o sirr qalıb, hamıdan, hər şeydən cavan və ən çox yaşamaq haqqı olan sirr.

Hekayədə iki yuxu var, biri mətnin əvvəlində, xəbərdarlıq işarəsi kimi, ikincisi müəllifin yuxusu. Hekayədə sirab kimi əriyib gedən görüntülər yuxu metaforasının içindən süzüb gedir. Məmməd Nəsirlə bağlı Zaurun dediyi "Dünyada qoca içkibazlar qoca həkimlərdən çoxdur" sözlərinə Firəngizin reaksiyası:

"Firəngiz güldü:

- Onun sözü deyil ki. Yadındadır, Parisdə bir kafeyə getmişdik. Orda divarda yazılmışdı bu sözlər. Bizə tərcümə etdilər. Xeyli güldük - Firəngiz köksünü ötürdü: - Eh, nə gözəl günlər idi... Elə bil yuxuda görmüşəm bütün bunları."

Ayağını hara atsan yuxu məkanıdı, əriyib gedən və yenidən səni içinə alan yuxu.

Hələlik bu qədər.

Tehran ƏLİŞANOĞLU

Anarın "Təhminənin son sirri" hekayəsi haqqında rəyimi soruşdular, bu qeydləri yazdım:

Yazıçı Anar heyrətləndirməkdə davam edir; özünə, Sözünə, yaradıcılığına, qəhrəmanlarına, oxucularına sədaqəti, səbatı ilə...

Mənə görə, hekayə yazıçının sonda zəruri bildiyi "Müəllifdən" qeydindəki "Təhminənin sirri"nə aşırı oxucu marağından başlanır. Bugün Oxucu yazıçıdan daha vacib, öndə, hakim, diktə edən Səsdir. Deyim ki, təəccübümə rəğmən, günün oxucuları Təhminənin sirrini zaman-zaman təkcə yazıçıdan yox ki, bəzən tənqidçilərdən də sorub, bilmək istəyir. Təhminənin Anardan sonra neçə-neçə dekonstruksiyası oldusa da, suallar bitmədi ki, bitmədi...

Bəlkə də hekayə Anar dünyasının lokomotivi - yenə də ekzistensial düşüncə məqamından başlanır. O yerdən ki, "günlərin bir günü sadədən sadə bir fikir gəldi başına və bütün gümanlarını alt-üst elədi. Yaxşı, sən dünyaya gələnə qədər hardaydın? Başqa bir dünyada? Əlbəttə, yox. Heçsizlikdə, yoxluqda idin də..." Və elə bu həngdə, ahəngdə də davam edir...

Ölümlər, ölümlər, ölümlər... Nə ölümdən qorxmaq ayıb, nə də düşünmək ölümü. Ölümlər o qədər rahatlaşıb ki. Hər yan maskadır, maskadadır, cərimədir, cəriməlilərdir. Vida dəminin özü maraqlı olubdur, sakit olubdur, soyuq olubdur. Qəhrəmanlarınla ayrılığın belə ustadcasına, fəlsəfi, müdrik üsulunu düşünmək hər yazıçıya nəsib olmur. Axı biz oxucular bu qəhrəmanların hamısını tanıyırıq; amma ölümlərinə də hazır olmaqlıq heç ağlımıza gəlməyibdir...

Bəlkə də başlanğıc, müqəddimə hekayənin sonluğunda qəhrəmanın, Zaurun pilləkənləri ağır-ağır, səbr və gözlənti ilə qalxdığı uzun intizar situasiyasından ayaq alıb yeriyir. Biz, artıq neçə nəsil Anarsevər oxucular Anarın qəhrəmanlarının altıncı mərtəbədə, ya da həndəvərində yaşadıqlarını bilirik.(Şəxsən öz oxucu yaddaşıma sığınsam, mənimçün Anar təxminən qırx-əlli il əvvəl bir hekayəsindən (gərək ki, adı "O gecə" idi), 37-ci il qorxularının bir binanın sakinlərinin qəlbində, pillə-pillə, hər mərtəbədə doğurduğu vəlvələ, xof, ölüm və əlbət ki,tükənməz həyat duyğularından başlamış və sonra dayanmadan hər əsərində içimə yerimişdi) ...Murtuz Balayeviç, Dadaş, Səfdər, Məmməd Nəsir, Firəngiz, Spartak... - yaxşı tanıdığımız bu həyat personajları barəsində, hekayədə, demək olar ki, əlavə nəsə deyilmir; başdan-başa sitatlardır, inter-mətndir. Bir anlığa təzə nəsil, hələ ki, Anar dünyasından xəbərsiz oxucunu düşünsək. Dekonstruksiyalar dövrü oxucusunu. Hekayənin finalında qabağına çıxan pilləkənləri, sizcə və Zaurun ardıyca, qayıdıb-qalxmaq istəməyəcəkmi? Anar dünyasına. Altıncı mətəbəyə. Təhminənin sirlərinə. Mənimcə, istəyəcək. Bəlkə sonra həm də elə ölümsüzlüyün sirlərinə.