Elmi düşüncənin vüsəti
Yaşar müəllim XX əsr Azərbaycan ədəbi-nəzəri və estetik fikrinin zirvə məqamı olan kitabını "Tarix: yaxından və uzaqdan" adlandırmışdı. Bu kitab haqqında çox yazılıb, mötəbər kürsülərdən ona yüksək dəyər verilib. Yaşar müəllimin yaxın dostu, mənim əziz müəllimim, akademik Tofiq Hacıyevin bir deyimini həmişə xatırlayıram: "Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı XXI əsrə Yaşarın "Tarix: yaxından və uzaqdan" kitabı ilə qədəm qoyur".
Yaşar müəllim XX əsr ədəbiyyatşünaslığı, sənətşünaslığı, ümumən nəzəri fikir tariximizdə yeni mərhələni bərqərar etdi, müasir ədəbiyyatşünas nəsli yetişdirdi. Milli ictimai fikrimizdə, elmi vicdan və əxlaqımızda öz yeri olan, yüksək ziyalı ünsiyyəti, bənzərsiz intellekti ilə dərhal seçilən Yaşar Qarayev fenomeni hələ uzun illər öyrəniləcək, adı özünə layiq əbədiləşdiriləcəkdir. Yaxından ünsiyyətdə olduğum, dostluq etdiyim iki alimin, təvazökarlıq mücəssəməsi olan iki şəxsiyyətin - Yaşar Qarayevin və Mahmud Kərimovun elmi-ictimai mühitdə istənilən kimi "dərk olunmaması" məni həmişə düşündürür, içimi yandırır. Yaşadıqları dövrün əxlaq və vicdan meyarları, "ölçüləri" onların boyuna biçilməmişdi. Onların yüksək mədəniyyəti, təvazökarlığı bəzən "zəiflik" kimi qələmə verilirdi. Onların elm və təşkilatçılıq sahəsindəki demokratizmi, humanizmi indi hava və su kimi çatışmır. Yaşar müəllim ədəbi-ictimai fikri zaman və məkan hüdudlarında dəyərləndirir, tarixin müasir milli ictimai düşüncədə iştirakı və rolunu filosof fəhmi ilə şərh edirdi.
Yaşar müəllimin 80 illiyi ərəfəsində professor Qəzənfər Paşayevin ənənəvi dəstəyi ilə nəşr etdiyim kitabı yenidən nəzərdən keçirdim. Böyük elm və sənət adamlarının ürəkdən yazılmış elmi məqalə və xatirələrindəki dərin səmimiyyət hissi Yaşar müəllimin təlqin etdiyi əxlaq, mənəviyyat dərslərindən gəlir.
Dostum Azər Turan Yaşar müəllimin 85 illiyi ilə bağlı yazı istəyərkən beş ilin necə keçdiyinə inanmadım. Yaşar müəllimin 80 illiyi ərəfəsində nəşr etdiyim beşcildliyi mənə böyük təskinlikdi. Bu ağır işdə mənə yaxından yardımçı olmuş hörmətli tələbəm, dosent Aygün Bağırlı ilə çox çalışdıq ki, Yaşar müəllimin heç bir əsəri kənarda qalmasın. Professor Cəlal Qasımovun bir-birindən dəyərli kitablarını nəzərdən keçirərkən, onun "Repressiyadan deportasiyaya doğru" kitabına Yaşar müəllimin yazdığı müqəddimə bu böyük alimin intellektinin vüsətinə, dərin fəlsəfi tutumuna bir daha heyran oldum. Adətən gözəl bir şeiri dəfələrlə oxumaqdan həzz alırsan, yaşına və ovqatına həmahəng yeni estetik qatlar tapırsan. Poetik sözün bitib-tükənməyən imkanlarının şahidi olursan. Şişirtmədən onu deyə bilərəm ki, Yaşar müəllimin bir çox məqalə və kitablarını hər dəfə oxuduqca estetik düşüncənin yeni məna hüdudları ilə qarşılaşır, elmi ümumiləşdirmələrin obrazlı ifadəsinin bədii fəlsəfi tutumu qarşısında heyrətlənirsən.
Oxuculara təqdim etdiyim bu məqalə Yaşar Qarayev istedadının, elmi təfəkkürünün bitib-tükənməyən imkanlarını bir daha təcəssüm etdirir. Bir kitaba yazılmış müqəddimə 20-30-cu illər ədəbi-ictimai fikrinin mahiyyətini yenidən dərk etməyin nəzəri-metodoloji düsturu səviyyəsində mənalıdır. "Əvvəl sözlər azadlığını itirir, sonra adamlar, lap axırda torpaq. Və mənəviyyat itkiləri həmişə ərazi itkilərini qabaqlayır. Əvvəl yaddaş parçalanır, sonra torpaq".
Bu məqalə ədəbi-fəlsəfi essedir. Ötən əsrin ictimai-siyasi və ədəbi gedişatını yenidən dəyərləndirməyin parlaq nümunəsidir. "Yaradıcılıq meydanına iyirminci və otuzuncu illərdə atılanlar atalarından çox, zamanlarına bənzəməyə başladılar". 20-30-cu illər ədəbi prosesinin ideya-poetik ziddiyyətlərini bundan sərrast ifadə etmək olarmı? Faktın, sənədin obrazlı ümumiləşdirilməsi onun müdrikliyinin, filosofluğunun göstəricisi idi.
Ədəbi mühitdə Yaşar Qarayev sözünə susamışıq. Onun hər yazısına yenidən qayıtmaq, çox mətləblər haqqında yenidən düşünmək məqamıdır.
Şirindil Alışanlı
Filologiya elmləri doktoru, professor
Yaşar Qarayev
Haqq sözün və halal işin təhlükəsizliyi keşiyində
"Repressiya", "Deportasiya", "Genosid" - yadlıq, ögeylik, soyuqluq ifadə edən bu sözlərin heç biri anadilli, türk mənşəli ifadə və sözlər deyil. Dilimizə həm leksik vahid kimi, həm da hüquqi, mənəvi, əxlaqi anlayış kimi yad dildən, yabançı soy-kökdən gəlib daxil olmuşlar. Üstəlik, həm də doğma dil, doğma genofond, doğma etnos əleyhinə bəla, fəlakət ifadə edən sözlər kimi daxil olmuşlar. Onların ideoloqları da, icraçıları da həmişə yadlar, ya da yaddan çox yadlaşan (mankurtlaşan) "doğmalar" olmuşlar.
Zahiri, "sövti" səsləşməyə baxmayaraq, onlar arasında heç bir qrammatik, leksik yaxınlıq və ümumilik də yoxdur. Doğmalıq və məhrəmlik onların hər üçünün xalqın tarixində və taleyində oynadığı eyni rolda və bu rolun eyni miqyasındadır.
Repressiya - adətən fərdə qarşı çevrilir və nəticədə o, dünyasını dəyişir. Deportasiya - tam halda millətə, xalqa qarşı çevrilir, nəticədə o, etnik - coğrafi məkanı, milli-mənəvi ünvanı dəyişir. Nəticə eynidir: hər iki halda repressiyaya yaddaş məruz qalır. Öz sabitliyini, bütövlüyünü və əbədiliyini etnos itirir.
Onların hər ikisi arasında funksional məzmun, vəzifə baxımından da dialektik əlaqə var. Adətən repressiya deportasiyanı hazırlayır, torpaq əvvəl ziyalılardan arıtlanır, öndər və liderdən, etnik, genofonddan təmizlənir, sonra etnosdan. Əvvəl sözlər azadlığını itirir, sonra adamlar, lap axırda torpaq. Və mənəviyyat itkiləri həmişə ərazi itkilərini, qabaqlayır. Əvvəl yaddaş parçalanır, sonra torpaq!
Azərbaycana tətbiq olunanda həm repressiya, həm də deportasiya xüsusi çalar və fərdilik də kəsb edir: hər yerdə repressiya sinfi-siyasi şüar altında, Azərbaycanda isə üstəlik, həm də milli-etnik şüar altında həyata keçirilib: "trotskizm" və "menşevizm", "qolçomaq" və "burjua" sözlərinə üstəlik, "pantürkizm", "panislamizm" sözləri də əlavə olunub. L.P.Beriyanın bir qaba çəkdiyini Mir Cəfər Bağırov üç qaba çəkib, orada dırnaq kəsiləndə, burada baş və barmaq kəsilib.
Növbəti ümumilik isə odur ki, həm repressiyanın, həm də deportasiyanın qatilləri və cəlladları, təşəbbüskarları və ifaçıları da bütün mərhələlərdə və hallarda eyni imzalar olub: Qriqoryan, Markaryan, Avetisyan, Ovanesyan, Qalstyan...
Deportasiyaları ideyaca başlayanlar da yenə eyni, həmqafiyə soyadları ilə tarixə daxil olublar. Təkcə sonuncu dəfə də 88-ci ildə deportasiyanı başlayanlar: Balayan, Ağambekyan, Kaputikyan, Şahnazaryan, İgidyan... və b.
Buraya növbəti, dördüncü tipologiyanı da əlavə etmək istəyirəm: erməni şovinizmi ilə türk unutqanlığı, güzəştkeşliyi və səhlənkarlığı bir-birini tamamlayıb. Bu eksponizm həmişə bu unutqanlığın müstəvisində baş verə bilib.
Tarixin dərslərini unudanda o, təkrar olunur. "Bismillah" eləməyəndə və "lənət şeytana" sözünü hər dəfə təkrar söyləməyəndə iblis təzədən qayıdır. "1905" unudulduğu üçün "1918", o, unudulduğuna görə isə "1948", "1952", "1988" baş verdi və s.
Odur ki, hər iki hadisə haqqında prezident fərmanı təkcə hüquqi sənəd olaraq qalmır, yaddaş hadisəsi kimi daha yüksək məna kəsb edir. Strateji düşüncənin və əsl dövlətçilik təfəkkürünün ifadəsi olan fərmanın müəllifi yalnız hüquqi qiymət vermir, həm də mənəvi, əxlaqi, milli vəzifələri yada salır.
Əsrin əvvəlindən başlayaraq Azərbaycan xalqı əleyhinə çevrilən planlı və sistemli bir deportasiya siyasətinə tam halda, bütövlükdə ilk siyasi qiyməti, məncə, Heydər Əliyevin tarixi fərmanları verir. Onlar bir-birindən doğur, bir-birini tamamlayır və bütöv bir sistem təşkil edir.
Filologiya elmləri namizədi Cəlal Qasımovun oxuculara təqdim olunan "Repressiyadan deportasiyaya doğru" kitabını da bu fərmanda irəli sürülən vəzifələrə ideoloji-elmi cəbhədə verilən ilk miqyaslı cavab hesab etmək olar.
Kitabın xronika-fakt mənzərəsi, strukturu, məzmun və ideyası ondan, "yaddaş itkiləri və repressiya ağrıları barədə həm tarixi-elmi, həm də ədəbi- publisist, sənədli düşüncələr toplusu" kimi danışmağa əsas verir. Tariximizdə və tərcümeyi-halımızda "qara ləkələr" barədə yazılan bu əsər nəinki "ağ ləkələri" elmi-ədəbi təcrübədən, arxivlərin saralmış vərəqləri üzərindən silir, üstəlik, sözün bütün mənalarında "qara ləkələrin" özünü həm də "DTK" ünvanlı binadan, onun əlçatmaz, qranit daşları və divarları üstündən silir.
Müəllif hər üç anlayışla bağlı məzmunu, hər şeydən əvvəl, tarixi bir vəhdət və bütövlük halında, kök və qaynaqları ilə birliklə alır və hüquqi-əxlaqi təhlilə cəlb edir. O, tamamilə təbii olaraq, belə bir doğru, sənədli gerçəyə sadiq qalır ki, "Dağlıq Qarabağ fəsadının" tarixi hələ əsr yarım əvvəldən - "Türkmənçay"dan və "Gülüstan"dan başlayır. Qarabağa şəriksiz sahib olduğumuz dövr 1828-ci ildən qurtarır. Daha doğrusu, həm Qarabağı, həm də Azərbaycanı, əslində, eyni vaxtda parçalayıblar. Son hadisələr (1988-1995) bu iki əsrlik tarixin yalnız son mərhələsini təşkil edir. Bu dövrün tarixi mərhələlərindən hər birini hər iki tayda həmişə xüsusilə narahat, nigaran keçirən aydınlar, ziyalılar olub.
Son bir əsrdə həmin aydınlar barədə də sənədlər daha çox İranda "SAVAK" və keçmiş sovetlər birliyində "KQB"-nin arxivlərindən çıxır.
Müəllif onların ikincisindən bol-bol bəhrələnir və bir çox naməlum sənədləri ilk dəfədir ki, elmi dövriyyəyə daxil edir.
Lakin "yasaqlı sənədlər" buradakı elmi təhlillər uçün yalnız bünövrə rolunu oynayır: hər yerdə, həmişə C.Qasımov bu qovluqlardan Azərbaycanda və SSRİ-də cərəyan etmiş hadisələrin kontekstində danışır.
Soyqırımı, repressiya və deportasiya aktlarında KQB həmişə həlledici rol oynayıb. Milli mənafeyi imperiya mənafeyinə qurban vermək həm rəsmi-siyasi funksiya, həm də inzibati missiya kimi adətən bu quruma həvalə edilib. Bu həqiqətin faktları və sənədləri - kitabın, demək olar ki, ayrı-ayrılıqda hər səhifəsidir! Lakin tam halda, öz mənəvi pafosu və əxlaqi mahiyyəti ilə bütün səhifələr hamısı birlikdə artıq başqa bir həqiqətə də şahidlik və münsiflik edir: "genosid və repressiya" emblemli bir qalaça bu gün artıq təkcə adını yox, təkcə ünvanını və binasını yox,.. həm də əxlaqi mahiyyətini və mənəvi vəzifəsini də dəyişir.
"Soyqırım" ünvanlı, qurbanlı, qadalı mehrabdan repressiya və deportasiya əleyhinə milli-mənəvi etiraz üçün, mütəşəkkil mübarizə üçün ayağa qalxan, həyəcan təbili, təlaş və haray çalan mehraba çevrilir!.. Bu kitabın nümunəsində şəhidlərə və qurbanlara ilk miqyaslı, birbaşa rəsmi səlahiyyətli, dövlətçilik səviyyəli, ixtisaslı əməli bəraət də elə bu ünvanda verilir: "Baş məsləhətçi" - Milli Təhlükəsizlik naziri, general-leytenant Namiq Abbasov, müəllif - həmin idarənin məsul işçisi Cəlal Qasımovdur.
Kitabın üz səhifəsində bu soyad arasında bir imza da vardır - çağdaş ziyalılardan birinin, kitabın redaktorunun adı. Bu özü də simvolikdir və onun ifadəsidir ki, rəsmi bir idarə kimi dövlət təhlükəsizliyi ilə ziyalılıq arasında münasibətlərin kolonial tipi, sosial modeli də dəyişir. Və bu da tamamilə təbiidir. Əslində, müstəqil dövlətdə milli ziyalılıq da, milli MTN də eyni işi görür: milli şüurun və milli dövlətçilik mənafeyinin, ölkə miqyasında vəhdət və bütövlüyün toxunulmazlığı keşiyində durur! Milli şüura sahiblik şüuru tərbiyə etmək ziyalının öhdəsinə, məhz həmin təhlükəsizliyin keşiyində durmaq MTN-in öhdəsinə düşür. Azad, sivil dövlətin isə məhz ali, müqəddəs, monolit dövlətdən, dövlətçilik şüurundan, azad, müstəqil, suveren mentalitetdən uca dəyəri, sərvəti yoxdur.
Bu izahı bir qədər də konkretləşdirmək olar: vaxtilə "İblis"i yazmış və həyatda, cəmiyyətdə iblisləri ittiham etmiş Caviddən İblisin intiqamını KQB almışdı. İndi Cavidin intiqamını KQB-dən MTN alır.
Özu də tarixi intiqam aktı ilə, müqəddəs divan və cəza missiyası ilə "hakimlər" - həm baş məsləhətçi, həm də müəllif kitabda ən miqyaslı mənəvi-əxlaqi kontekstdə, geniş tarixi məkanda məşğul olurlar.
Belə ki, tarixi təshihi, mənəvi-əxlaqi təkzibi Cəlal Qasımov yalnız ittihamlara, rəsmi rəflərdə, qovluqlarda üst-üstə qalanan saxtalıq və təhriflərə yox, həm də... müttəhimlərin etiraflarına (!), bu etiraflar barədə hələ də mövcud stereotipə verir. Bu vaxta qədərki elmi və hüquqi ədəbiyyatda bu etiraflar (milləti sevməkdə, türklüyə, islama sadiq qalmaqda, millətçi, türkçü, islamçı ideya yolunda, bolşevik işğalı və ideologiyası əleyhinə mübarizədə) məhkumun "öz günahını" boynuna alması faktları məhbəslərdə "sınan iradənin", yoxluğa və heçliyə düçar olanın "özünun özünə böhtan atmasının" ifadəsi və təsdiqi kimi qələmə verilirdi. Guya heç bir qəhrəmanlıq, tarixi əməl və iş baş verməmişdir, milli əqidəyə, millətə xidmətdə, milli-tarixi missiyanın, vətəndaşlığın icrasında heç bir şəxsi rol və təşəbbüs olmamışdır. Yaxında qəflətən püskürən vulkan, sahildə xəbərsiz baş verən qasırğa və tufan, ətrafa qəzadan, mübhəmdən yayılan seysmik enerji qarşıya çıxan hər şeyi (canlını, cansızı, mənəvi diriliyi) necə məhv edərsə, guya "37 tufanı" da milləti və ziyalını o cür məhv etmişdir. Məsələnin belə qoyuluşunda subyektiv faktor, şəxsiyyət və "mən" əxlaqi-hüquqi strukturdan kənarda qalır, bir qələm cızığı ilə elliklə hamı (şəhidlər də, qazilər də) bir ucdan "kortəbii zərərdidələr", "təsadüfi qurbanlar" və "günahsız müqəssirlər" elan olunur. Halbuki, "həmin günahlar bugünkü nəslə örnək ola biləsi, fəxr edilə biləsi, qürurlanası günahlardır" və "onların pərdələnməsi tarixi təhrifdən başqa bir şey deyildir" (səh.144).
Nəhayət, bu o deməkdir ki, Şimaldan əsən küləyə, "qırmızı terrora" və bolşevik irticasına Azərbaycanda heç bir yerli müqavimət olmamışdır. "Şuralaşma" vakuumda - axıra qədər boş, dibsiz bir sosial, siyasi, milli məkanda baş vermişdir. "Mədhiyyə şeiri" olmuş, "dissident şeiri" adına isə heç əsər-əlamət, iz olmamışdır. Bu artıq şəhidlərin cisminə yox, ölümündən sonrakı ruhuna, milli qeyrətin və mentalitetin həm yerdə, həm də fırlandığı qapalı dövriyyəyə verilən qiymətdəki təhrifidir. Cəlal Qasımov bu təhrifə də təshih verir.
İlk dəfədir ki, məhz bu kitabda "37" şəhidlərinin "əsl günahı" (hətta bolşevik çekistlərin də nəyi-nəyi, bu günahı qanmamaqda gunahı yox idi) açıqlanır, bu "günah"ların ("gizli fəaliyyətin"!) "arxivi", faktları, sənədləri açılıb ortaya tökülür.
Azərbaycanda həqiqətən olmuş "əksinqilabi ədəbiyyata" xas mətnaltı kodlar və şifrlər, "rəmzlərə və simvollara bələnmiş", "qapalı dissidentçilik" və onun alleqoriyası bu vaxta qədər ancaq çekistlər və çekist ruhlu "tənqidçilər" tərəfindən "deşifrə olunub", böyük tənqid tərəfindən yox. Kitab bu sahədə də ilk təşəbbüsü öz öhdəsinə götürür.
Monoqrafiyada "mütəqabil dialoq" əsas publisist forma, oxucu ilə ünsiyyət üsulu kimi seçilib, burada təzadlı tərəflər, əks qütblər arasında söhbət, adətən müttəhimlə müstəntiq arasında gedir. Əslində, bu kitab özü də "dialoqdur": müəlliflə yaddaş və millət arasında! Zamanla, bizim nəsillə keçmiş şəhid və cəllad arasında! Fərq yalnız ondadır ki, hökmü və ittihamı burada artıq "troyka" və "çekist" yox, yaddaşın və haqqın divanı oxuyur və istintaq qapalı kamerada yox, bütün nəsillərə, sabaha, gələcəyə açıq bir kitabın səhifələrində gedir...
"Kimin, necə, nəyə məruz qalması" sualından daha əvvəl müəllifi "haranın, necə və niyə məruz qalması" problemi düşündürür. Məsələyə məhz belə qlobal miqyasda salınan nəzərin işığında hər şey tam halda - kökü və qaynağı ilə birlikdə görünə bilir.
Və müəllif qərara gəlir ki, "Türkmənçay"dan sonrakı növbəti şəhid, tarixi irticanın və beynəlmiləl zorakılığın növbəti qurbanı - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətidir. Məhz bu aktdan sonra ənənəvi "əcnəbi irtica" həm də mütəşəkkil "milli irtica" kimi formalaşır: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutunun elə səhəri günü (aprelin 29-da!) Az.ÇK və fövqəladə ölüm üçlükləri - "troyka"lar yaradılır. Daxili repressiya islahatları, "soyqırımı"nın "milliləşməsi" ona səbəb olur ki, hakim imperiya ilə milli mənafe və millət alış-verişində (milli tale və namusla ehtikarlığın bazarında!) piştaxta arxasında artıq vətən oğulları özü dayanır.
Sən demə, torpağa, millətə qarşı sui-qəsddə milli ziyalı və "milli öndər" özü də ən yaxından iştirak edibmiş: deportasiyaya ideya hazırlığını Göyçəyə Bakıdan gəlmiş emissarlar icra edib və ... "köçürmə ilə bağlı sənədlərin bir çoxu məhz Azərbaycanda hazırlanıb" (səh.124). Bir də məhz elə bunun nəticəsidir ki, tezliklə çox az möhlət içində Azərbaycanın özündə yerli "milli şəhidlərin", məhv, yaxud sürgün olanların sayı 48 mini keçdi.
Lakin bu da hələ hamısı deyil: "Bu ağrını bütün xalq - (7 milyon özü - Y.Q.) yaşadı" (səh.57), 37-də məhv olan əxlaqi dəyər və sərvətlərin həcmi fiziki ölümlərdən qat-qat çox oldu: qolu-qanadı qırılan, əli-ayağı qıc olan yalnız Sibirdə donanlar deyildi: ən böyük iflic, sosial ətalət fərdi təşəbbüsdə, müstəqil düşüncədə, şəxsiyyətin, "mən"in enerjisində baş vermişdi. Hətta 87-nin, 97-nin inqilabi-milli sərvətlərinə inamsız baxanların da çoxu məhz onlar - "37"-ni görənlər idi: radiasiyanın təsir zolağında bircə dəfə də olsun qalanlar şüalanmadan ömrü boyu əzab çəkməkdə davam edirdilər.
Mənəvi-əxlaqi dəyər və sərvətlərdən təmizlənmə, mentalitetdə, dünyagörüşündə "deportasiya" torpaqda (Göyçədə) deportasiyadan çox-çox əvvəl başladı. Qalib, müzəffər bolşeviklər, hətta tarixi də repressiyaya məruz qoyur, keçmişi "özəlləşdirir", zamanla da istədikləri kimi, "şəxsi mülkiyyət kimi" (səh.117) rəftar edir, daha doğrusu, ondan da "dövlət mülkiyyəti kimi" istifadə edirdilər. Elə bu illərdə torpaq kollektivləşir və "kolxoz" olur, əlifba kirilləşir və "rus-sovet" qrafikası olur, lirik "mən" kütləviləşir və lirik "biz" olur. Ortaq ideya-bədii məxrəcdə, ortaq əlifbada kollektiv poeziya, dram, nəsr yaranır.
Bəs bu təzyiqə qarşı əks-təzyiq - ədəbiyyatda, sənətdə müqavimət necə oldu? Məftilli həbs (ölüm!) düşərgələri, kütləvi qətllər, yoxsulluq, aclıq, torpağa, təbiətə, təsərrüfata, mənəviyyata, dilə, əlifbaya zorakı, vulqar sinfi qəsd, təzyiq - bədii fikir, ədəbi vicdan və əxlaq bu "mədəni inqilabla" müxalifətdə, ya vəhdətdə yaşayıb-yaratdı? Kitabda bu suallara da cavab var. Yox, qlobal qarşıdurma yaranmadı və sinfi sayıqlıqda, proletarlıqda və bolşeviklikdə sənət (tam halda) siyasətdən geridə qalmadı. Əksinə, siyasət sənətdə davam etdi və nəticədə "xalq düşmənləri" iki dəfə güllələndilər: əvvəl sənətdə, sonra da həyatda.... Onlara yas tutan və ağlayan, nəsrdə, şeirdə ağrı, fəryadı və harayı qaldıran, bütünlükdə epoxanın "alt qatı" və sənədi olan böyük əlyazması sonralar heç bir fərdi arxivdən də, sandıqdan da çıxmadı. "Burjua"nın, qolçomağın həyatda məhvi ilə bolşevik KQB, onların realist, müsbət obrazının sənətdə məhvi ilə isə bolşevik ədəbi tənqid məşğul oldu. Partiya qərar verir və tənqid də məşğul olurdu ki, ədəbiyyat bu qərara nə dərəcədə cavab verir...
Hakim rəsmi ideologiyanı, imperiyaçı doktrinanı "Molla Nəsrəddin" və "Füyuzat" qəti rədd etmişdi, dövrün (30-cu illərin) yeni "sosialist realizmi" direktivdən doğulan estetika, şeir və nəsr isə həmin missiyanı könülsüz olaraq öz üzərinə götürməyə məruz qaldı, buna məhkum oldu. Bu isə çox paradoksal nəticələrə gətirib çıxardı.
"Pavka Morozov fenomeni"nin ilk əlamətləri təkcə bədii qəhrəmanlar yox, həm də ədəbi nəsillər arasında münasibətlərdə özünü göstərdi. Belə ki, bütünlükdə ədəbi-bədii fikirdə 20-30-cu illər heç də inqilabdan əvvəlki ənənənin, irsin birbaşa genetik varisi, onun mənəvi nəsildə, şəcərədə təbii və qanunauyğun davamı demək olmadı. Yaradıcılıq meydanına iyirminci və otuzuncu illərdə atılanlar atalarından çox, zamanlarına bənzəməyə başladılar. Doğrudur, həm tənqidi-realist, həm də maarifçi-romantik dəyərləri yaradanların özləri də bu dövrdə hələ yaşayırdılar və yaradırdılar. Lakin yeni ədəbiyyat öz sələfini bu cərəyanlardan heç birində tanımadı. Əksinə, bəlkə ən yeni, modern bir "proletar ədəbiyyatı"nın simasında yeni nəsil onların hər ikisinə "soyuq müharibə" elan elədi - "Cavid-Cavad müharibəsi".
"Ədəbi döyüşlər", "Azərbaycanın ədəbiyyatında müsavatizm", "Burjua ədəbiyyatı ölümə doğru", "Qolçomaq ədəbiyyatı" - bu kitab və məqalələrin təkcə adları nəsillər arasında "sinif mübarizəsi"ni təsəvvür etməyə kömək edir. Yaşlı nəslin hətta "inqilabi tematikaya" böyük güzəşti kimi yaranan "partiyalı" və "sinfi" əsərləri də cavan tənqidin çox ayıq və oyaq ideya mövqeyinin guşə daşından və "dəmirindən" keçməli olur. Bolşevik tənqidçi Mustafa Quliyev "Dəli Knyaz" faciəsində baş verən inqilabı nəinki sinfi, üstəlik həm də... coğrafi mənsubiyyət baxımından partiyalı tənqidin və sərbəst təftişin hədəfi edərək, əsəri olsa-olsa yalnız "Azərbaycandan (və kommunizmə gedən qatardakı əsas vaqonlardan! - Y.Q.) kənarda, bolşevizmin lehinə" olan fakt sayır və müəllifi həm Qafqazda, həm də qatarda öz yerini ("vaqonunu") dəyişməyə çağırırdı: "Hüseyn Cavid... bizim inqilab qatarına oturdu. Hüseyn Cavid qatarın axırıncı vaqonuna oturdu və nədənsə, dayanacaq yeri kimi Tbilisini seçdi" (Oktyabr i tyurkskaya literatura. Bakı, 1930, s.66).
Əhməd Cavadın "Göy göl", "Kür", Hüseyn Cavidin "Topal Teymur", "Peyğəmbər", Mikayıl Müşfiqin "Yenə o bağ olaydı", "Oxu tar" əsərləri yeni nəslin xüsusilə davamlı və kütləvi "siyasi tənqid"inə məruz qalır.
Bolşeviklər "kütləvi savad kursu" kimi "kütləvi ədəbiyyat sexləri" də açdılar. Nə inqilaba, nə də poeziyaya dəxli olmayan kütləvi "inqilab poeziyası" əmələ gəldi:
Təsis olundu şükr ola Şura hökuməti,
Qıldı xilas kəndçini, miskin cəmaəti.
("Həqiqi inqilab", Hacı Səlim Səyyah)
Bu "poeziyanın" təkcə predmeti və qəhrəmanı yox,.. müəllifi də kəndçi, fəhlə, "miskin cəmaət" nümayəndəsi olmalı idi və müəyyən müddət oldu da.
Min illik möhtəşəm poeziyanın yeni mərhələsini quru yerdə, sıfırdan başlayıb yaratmaq istəyən fəhlə, kəndçi və müxbir şairləri və onların sənətlə heç bir əlaqəsi olmayan "komissar" ideya rəhbərlərini görəndə artıq şöhrət zirvəsində olan ustad sənətkarlar şaşırır, əbədi-əzəli dəyərlərin və onlara münasibətin bir andaca pozulan sahmanından lap mat-məəttəl qalır, çıxış yolu tapa bilmir, hətta ilk vaxtlarda şeirdə və həyatda guya naşı, qafil dünyadan bixəbər görünməyə əməlli-başlı ciddi-cəhd də göstərirdilər. Hələ "Şeyx Sənan"da hikmət mərtəbəsinə qalxan və "Şeyda"da inqilab marşı yazan Hüseyn Cavid indi:
Həzz etməm firqədən, cəmiyyətdən,
Zövq almam hərbdən, siyasətdən.
Bir şey duymam fəlsəfədən, hikmətdən,
Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir.
- deyirdi. Cümhuriyyət məfkurəsinin böyük nəğməkarı Əhməd Cavad isə elan edirdi ki:
Mən, doğrusu, bu boşluqda dolanan...
Məfkurəsiz sərsərinin biriyəm.
Əhməd Cavad şeiri göstərir ki, o illərdə yalnız "ələmdən nəşəyə" içində yox, həm də ələmi göz içində görən və təhlil edən poeziya da var idi. Və kitabda "Göy göl" müəllifinin fəaliyyətinin və taleyinin nümunəsində bu detal çox yaxşı açılır.
Göy göl yaddaş rəmzidir və Əhməd Cavad milli rəmz olan Ayı, Ulduzu öz qoynunda, öz çöhrəsində əbədi hifz etməyi məhz yaddaşın rəmzinə etibar edir, tapşırır. Elə ona görə də Süleyman Rüstəmin gördüyü Xəzərin suyunda Oraq və Çəkic, Göy gölün aynasında isə Ay və Ulduz əks olunur. Milli bayrağın üç rənginin üçü də əks olunur... Təsadüfi deyil ki, üstəlik, şeirin bəndlərinin sayı da ulduzdakı guşələrin sayı qədərdir!.. Yox, bolşevik çekist və vulqar tənqidçi şairin qəlbinin başını dəqiq nişan almış və qəti zərbə üçün snayper hədəfini düz tapmışdı: məhz göy gözlü gözəlin cəfasına görə "qana düşdüyünü", "Göy göl"ə görə məhbəsə düşdüyünü şair özü də etiraf etmişdi. (Və təəssüf etmədən etiraf etmişdi):
Borana düşdüm,
Yüz qana düşdüm,
Adını çəkdim,
Zindana düşdüm.
Kitabda yalnız fərdlərin yox, bir bütöv kimi tarixi prosesin, bədii-estetik-mənəvi dəyərlərin repressiya qurbanı, şəhid kimi taleyi də diqqət önündə durur. Müəllifin ilk dəfə açıqladığı hüquqi sənədlərdən aydın olur ki, yeni "ədəbi əxlaq" mütəşəkkil rəsmi-inzibati ünvanda - alt qatda necə hazırlanır.
Əzəli-əbədi sosial qarşıdurma - hökmdar-şair kolliziyası ("Şair, hökmdarın hüzurundasan!") özü də bu dövrdə konkret-fərdi məzmun çaları alır. Kirmani ("Topal Teymur") doğrudan da, hökmdar hüzurunda idi və rütbəsi kökdən, şəcərədən, soydan gələn həqiqi-tarixi tiran onu bəzən başa düşürdü də. Yeni dövrün şairi (Müşfiqi, Cavidi, Cavadı...) isə hökmdar donu geyən gədanın, lümpen proletarın, daşnakın, sosial düdəmənin ("vıskoçka"nın) hüzurunda idi və belə metamorfozadan həmin əbədi dilemma daha prozaik, daha eybəcər forma alırdı.
Faciəsini dərk etmiş Teymurdan bu yeni "Teymur"un (cahilin və nadanın!) əsas fərqi elə buradan irəli gəlirdi. Birinci, Teymur ona görə böyükdür ki, həm özünü dərk etmişdir, həm də dövranın Kirmanini dərk etmədiyini dərk etmişdir. İkincisi isə, nə Cavidin böyüklüyünü, nə də öz komik kiçikliyini anlamaqdan çox uzaqdır. Elə ona görə də XV "əsrin Teymurunun... qiymətləndirdiyi şair Kirmanini XX əsrin Teymuru məhv edirdi" (səh.105).
Müəllif öz kitabında Azərbaycanda repressiya tarixinin üç əsas mərhələsini ayırıb fərqləndirir:
Birinci mərhələdə yazarlar əvvəl hüquq məhkəmələrində, sonra isə ədəbi məhkəmələrdə ittiham olunur ("Şeyx Sənan", "Şeyda", "Aydın", "Ölülər" tamaşalarının "məhkəmə səhnələri", hətta mətbuat səhifələrində işıqlandırılır). Hər şey - qələm də, ilham və rübab da "dövlət mülkiyyəti" hesab olunur.
İkinci mərhələ - 30-40-cı illər - işgəncə və qəsd, "mədh etməyəni məhv etmək" mərhələsidir.
Üçüncü mərhələ - "günahsızlığın təsdiqi" mərhələsidir, əslində isə artıq cismin yox, ruhun sui-qəsdə məruz qaldığı dövrdür. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, müqəddəs qaziyə, şəhidə və qurbana səhvin, təsadüfün, günahsızlığın qurbanı kimi, qəhrəman olmadan, qəhrəmanlığı ehkam, köləlik və alçalmaya bir etiraz kimi qazanmadan baş verən dərk olunmamış "qurbanlıq" kimi izah vermək əslində, onu yüksəltmir, bəlkə yüksəkdən endirir!
Kitabın böyük bir hissəsi "günahkar qurbanların" günahının təsdiq və təsbitinə, məfkurə və ideal naminə asiliyi bir igidlik kimi qazanmağın faktlarına və sənədlərinə həsr olunmuşdur: "Bu, ruhların cəzası və intiqamı deyildi. Bu - imperiyanın özünün özündən intiqamı idi" (səh.120). Yalnız ideya üçün ölümə qəhrəmanın haqqı var. Şəhidi, qurbanı bu haqdan məhrum etmək - onu qurbanlıqdan, şəhidlikdən məhrum etmək kimi bir şeydir.
Bu hökmün və müşahidənin təsbiti üçün müəllifin nəsrdən gətirdiyi örnəklər xüsusilə maraqlıdır.
Nəsrdə də vəziyyət (bütün sahələrdə "köhnə-yeni" qarşıdurması) mahiyyətcə eyni olsa da, formaca fərqli idi. Onun da gördükləri və qəhrəmanı eyni idi: təsərrüfat problemləri, partiya, neft, pambıq, zavod, kolxoz, qurultay, bayram...
Lakin müasirliyə oyaq tənqidi baxışda nəsr daha qabağa gedir, gah yumorla, gah da ürək ağrısı ilə açıq elan edirdi ki, guya "kökündən dəyişmiş" məişətdə bütün islahatlar, əslində, "ayna"da, üst qatda, etiketdə baş verir. Özü də bu zaman mahiyyətlə təsvir arasında təzad tək komik yox, həm də tragik məzmun daşıyırdı. Nəsr göstərməyə başladı ki, maarifçilik ideologiyası və strukturları "kütləvi savad kursları" şəklinə və səviyyəsinə necə enir. Firqə və fabrik-zavod məktəbləri, tarlalarda klub və dərnəklər dəyişən dəyərlər arasında irsiliyi, ilişkini qoruyan ənənəvi irfan və irşad təlimini yeni dövrdə və yeni formada davam etdirən yox,.. sındıran "maarif ocaqları"na necə çevrilir. Arxaik "müsəlman əxlaqını" yeni təbliğ olunan "əcnəbiçiliyin" - sovet əxlaqının əyintiləri necə əvəz etməyə başlayır.
"Həyatda inqilab, məişətdə inqilab, insanların şüurunda inqilab!" - şüarı əvvəlcə "məişətdə inqilab"dan başladı: kişilər papağa, qadınlar çadraya "repressiya" elan elədilər. Və bu yarışda qadınların əldə etdikləri daha böyük oldu: emansipasiyanın ayrı-ayrı hallarda komik "erkəklik" və tragik "erkəkləşmə" təzahürləri aldığı hallar da oldu.
Bu proseslərin bədii ədəbiyyatda əksinə və incələnməsinə həsr olunan səhifələr kitabın xüsusilə maraq doğuran səhifələri hesab oluna bilər. "Erkək Tükəzban"la bağlı epizodu misal çəkə bilərəm. Hekayənin meydana çıxmasını "Pravda" qəzeti (8 mart, 1927) "bu günün sevindirici bir amili" adlandırır, "bəs əsərdə erkək Tükəzban kimdir?", "Necə olur ki, qamçı yeyən Tükəzban qamçı vuran Tükəzbana çevrilir?" - sualına ətraflı cavab verir.
Görünür, "Pravda"nın "Zeynəb Tükəzbanovadan" xəbəri yox imiş. Yoxsa ona bir yox, bir neçə məqalə həsr edərdi. Axı bu ikinci hekayədə "sovetsayağı emansipasiya" kampaniyasında nəsr daha qabağa gedir, həyatda bu yöndə baş verən əyri və ifratları ədəbi-bədii əyrilər və ifratlar kimi sənədləşdirir. Dövr bu məqsəd üçün münbit xammal verir. Hətta "Erkək Tükəzban"ın "Zeynəb Tükəzbanova" (Qantəmir) kimi əcaib nəsli, şəcərəsi də əmələ gəlir. Hekayədə Tükəzbanın "erkəkliyi" barədə "qırmızı kağızın" qarşısında heç kəs və heç nə dayana bilmir. "Erkəkləşmə" bütün qadın və namus kompleksində axıra qədər davam edir və Azərbaycanda ilk dəfə olaraq kişi və ata adı ilə yox,.. qadın adı ilə yaranan soyadına rast gəlirik: Zeynəb Tükəzbanova! Belə ki, əgər birinci hekayədə Erkək Tükəzban kişini "kənd şurasının sədri" vəzifəsində əvəz edirsə, ikincidə - doğma qızının familində, adında və "klub müdiri" vəzifəsində əvəz edir. Bu, artıq təkcə qadının "erkəkləşməsi" yox, həm də... kişinin "qadınlaşması", hətta imzada, soyadında yerini qadına təhvil verməsi prosesinin başlanğıcı idi.
Yaxud T.Ş.Simurğun "Məşədi Qədimin evində bədbəxtlik" hekayəsində Qədimin arvadları - Gülsabah və Gülcahan "qadınlığa məxsus maarifin və mədəniyyətin intibahı" naminə yox, yalnız bəhsə-bəhs və dəb naminə kluba gedirlər. Klassik maarifçilikdəki komizmi yeni komizm əvəz edir: "İki arvadlılıq" da, bu cür "klubçuluq"da, hər ikisi eyni dərəcədə gülüncdür!..
Beləliklə, XIX əsr nəsrinin tənqid etdiyi arxaik "müsəlman qaydaları"nı indi müsəlmansayağı şəkildə əvəz edən hər şeyi yeni nəsr də eyni kəskinlikdə rədd edir.
"Sosialistcəsinə" maarifçiliyin ifratlarına nəsrin elə həmin illərdəki digər nümunələrində daha aşkar və ümumiləşmiş işarələr də vardır. S.S.Axundovun "Bax, mən buna yoxam" hekayəsindəki doktorun sözü vaxtında deyilən müdrik söz və bədii proqnoz idi: "Məncə, küçələrə düşüb "çadra doloy" deməyin heç mənası yoxdur. Belə şeylər öz-özünə məhv olub gedəsidir. Burada inqilab yox, təkamül yolu ilə getmək lazımdır. Yetişməmiş bir meyvəni dərməkdən mənfəət əvəzinə zərər və bəlkə də xəta gələ bilər...".
Eyni tənqidi münasibəti "mətnaltı işarə" şəklində C.Cabbarlının "Firuzə" hekayəsində də gorüruk. Həm qadının, həm də Bakının obrazında meta- morfoza burada ifrat utopik hüdudlarda, romantikanın və utopiyanın "aynasında" baş verir və hekayədə bu aynanın özünün obrazına işarə də (Firuzənin evindəki ayna) var.
Emansipasiya, sosialist nəzakət qaydaları, onun bütün təfərrüatı qadından və məişətdən ailəyə və toya qədər (Mir Cəlal. "Təzə toyun nəzakət qaydaları", S.Rəhman. "Pozğun"...) davam edir.
Bir sıra hekayələrdə isə "emansipasiya", hətta məişətdən keçib mətbəxə və kulinariyaya da daxil olur.
Eyni gerçəkliyin müxtəlif dövrlərdəki təsvirinə, metamorfozaya digər personajların nümunəsində də rast gəlirik. Pristav, məmur və mollaların obrazı S.Rəhimovda, Mir Cəlalda, M.Hüseyndə elə XIX əsrdə olduğu kimidir. Daha çox dəyişən, birdən-birə çevrilib "inqilabçı" olan - kəndli surətləri oldu.
Nəinki müasir mövzulu, heç tarixi mövzulu nəsrdə də kəndli və fəhlə surətləri sənədli, realist bədii əksini tapa bilmədi. Çağdaş dövr çağdaş nəsrdə, tarixi keçmiş isə tarixi nəsrdə təhrif edildi. Mirzə Cəlilin, Ə.Haqverdiyevin, N.Nərimanovun və Y.V.Çəmənzəminlinin təsvir etdiyi köhnə kəndlə S.Rəhimovun, M.Hüseynin, M.İbrahimovun sonrakı dövrdə təsvir etdiyi eyni kəndi müqayisə etmək kifayətdir.
Həm XIX əsrin klassiklərinin təsvir etdiyi, həm də sovet dövrü ədiblərinin sonradan sosial-bədii təhlil verdiyi eyni köhnə kəndi bir-birilə müqayisə etdikdə çox aydın şəkildə görurük ki, Azərbaycanda 20-ci illərdən əvvəlki həyatın nə özündə, nə də o dövrün ədəbiyyatının səhifələrində bolşevikin özü və surəti demək olar ki, heç zaman səciyyəvi, aparıcı hadisə və əlamət olmamışdır. İnqilabdan əvvəlki kənddə bu qədər bolşevik ("Nina" mətbəəsi, Şaumyan, Koba, Sibir Matveyeviç...) surətini inqilabdan sonrakı nəsr yaratdı.
Fərq təkcə bədii tirajda yox, sosial mündəricədə, tendensiyada da özünü göstərdi: bütünlükdə XIX-XX əsrlər arasında keçid dövrünün realist bədii nəsri o dövrdəki geridə qalmış kəndin (Davabanın, Novruzlunun, İtqapanlının, Veyilabadın...) halına dərindən yanmış və ağlamışdı.
Nəsrin təkcə bir "Novruzəli dərdinə" bütöv bir nəsr məktəbi - onlarca "novruzəlinamə" həsr olunmuşdu. Məhəmməd Həsən əminin təkcə "eşşəyinin itməkliyi" isə ona səbəb olmuşdu ki, milli realist nəsrdə ilk sosial roman - "Danabaş kəndinin əhvalatları" (C.Məmmədquluzadə) yaranmışdır. Otuzuncu illərdə isə on minlərlə Novruzəlinin nəinki eşşəyi itmişdi, üstəlik, özü qəflətən, günün günorta çağı, əlli-ayaqlı yox olmuşdu. Vətəndaş müharibəsi kənddə kəndli əleyhinə müharibə ilə, "proletar inqilabı" şəhərdə fəhlə əleyhinə repressiya ilə tamamlanmışdı. Amma nəsr bunların heç birinə reaksiya verməmişdi. Və çox yaxşı ki, bütün bunları bir vəzifə kimi sənətin də, elmin və hüququn da yeni nəsilləri öz öhdəsinə götürüb...
Təkcə mühitin mənzərəsi yox, həm də böyük fərdlərin (F.Köçərli, Ö.Faiq, Ə.Cavad, Ə.Müznib, Səməd Mənsur, Biriya, Ümmügülsüm, Almas İldırım, həmçinin generallar Qambay Vəzirov və Cəmşid Naxçıvanski) obrazı oxucuya təqdim olunan bu kitabda yeni çalar və cizgiləri ilə açılır. Nümunə üçün təkcə bir təfsilatı xatırladıram: sən demə, məhbəslərin tarixi daha qədim imiş, hələ 37-yə qədər Əhməd Cavad iki, C.Cabbarlı bir, Sanılı dörd, Ömər Faiq Nemanzadə iki, Seyid Hüseyn isə bir dəfə həbs edilibmiş!..
Firudin bəy Köçərli, Ömər Faiq, Əliabbas Müznib, Məhəmməd Biriya, Səməd Vurğun kimi ictimai fikir və milli sənət xadimlərinin həyatı və taleyi ilə bağlı dumanlı və sehrli səhifələrin ilk dəfə gün işığına çıxarılmasını isə onlara münasibətdə artıq "hüquqi bəraətin" yox, mənəvi və ədəbi-estetik bəraətin ifadəsi hesab etmək olar.
Bütövlükdə "Repressiyadan deportasiyaya doğru" adlı kitabı çağdaş Azərbaycanda yalnız elmi və ədəbi-ictimai fikrin yox, həm də (bəlkə daha çox) əsl mənada müstəqil, suveren bir milli gerçəkliyin sənədi olan əsər kimi qəbul etmək olar. On illərlə möhürlü, kilidli qapılar arxasında qalan həqiqətləri üzə çıxarmaq və millətə elan etmək üçün müəllif özünün təkcə ziyalılıq, təkcə alimlik səlahiyyətindən yox, həm də rəsmi vətəndaşlıq və rəsmi vəzifə hüquqlarından istifadə etmişdir...
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
