Salam, Uşaq! Məşhur uşaq yazıçısı, "Çippolino", "Telefonla danışılan nağıllar" kimi sevilən əsərlərin müəllifi Canni Rodari belə deyib: "Uşaqlara düşünməyi öyrətmək üçün, ilk növbədə, düşünüb tapmağı öyrətmək lazımdır". Bir vaxtlar mən sənin üçün sahiblərinə üz çevirib gedən ev heyvanları haqqında nağıl yazmışdım. Nağıl belə adlanırdı "Qəribə kəndin nağılı". Oxumusansa, onların saldığı kənd yadında olar. Bu heyvanlar saldıqları yeni kənddə bacaları içinə açılan, eyvanları başıaşağı, pilləkənləri yuxarıdan aşağı aparan, damları döşəməsində olan evlər tikmişdi. Tərsi göstərib, düzü anlatmaq istəmişdim sənə. Düşünmək üçün düşünüb tapmağı öyrətmək istəmişdim. Sonralar gördüm ki, təkcə mən yox, başqaları da tərs göstərib, düz əldə etmək həvəsində olub. Folklordan tutmuş, ta bu günümüzə kimi.
Çoxlarının üslubunu bəyənmədiyi bir şair də var rus uşaq ədəbiyyatında - Qriqori Oster. O da düşünüb-daşınıb belə qərara gəlib ki, bu dünyanın ağlı, sarılı, qaralı uşaqları arasında sözə qulaq asmayanlar var. Onlar hər şeyi tərsinə edir. Onlara xeyirli məsləhət verib deyirlər: "Səhər yerindən duranda əl-üzünü yu", onlar yuyunmur, onlara deyirlər: "Özündən balacaları incitmə", onlar incidir. Qriqori Oster də belə qərara gəlib ki, məhz bu uşaqlar üçün xeyirli yox, zərərli məsləhətlər versin. Axı onlar hər şeyi tərsinə edirlər. Kitabın adı da belə olub "Zərərli məsləhətlər". Üstünə də yekə-yekə hərflərlə yazılıb: "Sözəbaxan uşaqların oxuması qadağandır". Bu kitabdan bir-neçə şeiri tərcümə edib sözəbaxmayanlara vermək üçün əməlli-başlı çalışdım. Və nəticəsi bu oldu:
Götürməyə tələsmə
Başqasının olanı.
Hər tərəfdən baxan var
Dostu-düşməni tanı.
Onlar çıxan kimi tez
Götür, nəyi istəsən.
Atan-anan bilir ki,
Sən də belə xəstəsən.
Özgənin olanını
Götürməyi sevirsən.
Onlar heç kimə deməz
Burda nələr çevirsən.
***
Əynində təzə palto
Başında təzə papaq,
Həyətə çıxdın, qoçaq.
Nəyinə lazım sənin
Gölməçədə sürünmək.
Kimsə gözün açınca
Hasar üstə görünmək.
Təzə palto geyənə
Göstərim təptəzə yol.
Elə et ki, paltoda
Qalmasın salamat qol.
Hasardan sürüşəndə
Mismarlara iliş, keç.
Gölməçəni şappıldat
Torpaq üstə sürüş, keç.
Aş, dırmaş, qalx, bir də aş
Toza-torpağa bulaş.
Təzə palto və papaq
Olsun cırıq, sökük, yaş.
***
Teatrın bufeti
Olsun görüş yeriniz.
Yeyin, için, şənlənin
Bufetdə hər biriniz.
Qazlı suyu ləzzətlə
Başınıza çəkin siz.
Pirojnadan, kökədən
Yeyin vəhşi təki siz.
Bileti neynəyirsiz
Bir-ikinci sıraya.
Bufetdə dadlı-dadlı
Yığışın bir araya.
Ən maraqlı, ən rahat
Yer - teatr bufeti.
Teatrda ən böyük
Sirr - teatr bufeti.
Qarnın dolu şirnilər,
Pirojnalar kökələr.
Həm evdə, həm bufetdə
Yeyənlər tez yekələr.
***
Kötəkləyin qurbağanı
Əlinizdə dəyənək.
Qanadlarını qopardın
Piyada gəzsin milçək.
Məşq edin dayanmadan.
Çıxardın hər yerdə ad.
Unutmayın, çıxacaq
Sizdən əla bir cəllad.
***
Əli, üzü, boyunu
Yumaq nəyinə gərək.
Elə çirkli əllərlə
Götür ye, pendir-çörək.
Hər səhər yuyunmaqla
Vaxtı hədər etmə sən.
Yerindən duran kimi
Yuyunmağa getmə sən.
Qoy saçların uzansın
Qırxdırma, gəz, dolan gəl.
Onsuz da qocalanda
Başın olacaq keçəl.
***
Heç kəsi dinləmə sən
Çağırsalar nahara.
Gir divanın altına
Nahar hara, sən hara?
Dinməzcə uzan orda
Qoy gəzsinlər hər yanı.
Çıxartmaq istəsələr
Tez qucaqla divanı.
Qışqır, bağır, sal haray
Əllərini dişlə sən.
Çıxartsalar, məşğul ol
Ən zərərli işlə, sən.
Şorba qabını aşırt
Masa boyu süzülsün.
Kotletləri bir-bir at,
Tavan boyu düzülsün.
Olacaqsan çöp kimi
Cəmi bir ay keçincə.
Xasiyyətin sərt, özün
Napnazik, incə-mincə.
"Açarlar bağlanıb, qapılar cibimdə" - tərs-avandlar, yalan-palanlar, cəfəng və uydurmalar. Hətta bəzən uşaqların öz dilində də düşünməyə, düşünüb tapmağa çalışdıran ifadələr var. "Papağım üşüyür", "Şalvarım qaşınır", - deyən balaca qızcığaz tanıyıram ki, o da böyükləri düşünüb tapmağa məcbur edir. Əşyalara haqsızlıq etməyən qız, başından öncə papağının üşüdüyünü elə inandırıcı deyir ki, əsl həqiqəti tapmaq üçün azca da olsa düşünmək lazım gəlir.
Bu ədəbi janrdır desəm. Cəfəng şeirlərin bəzən söylədiyi o qədər həqiqət var ki...
Bizim folklorda da var həyat dolu sevimli, dillər əzbəri şeirlər var:
Hamam hamam içində,
Xəlbir saman içində,
Dəvə dəlləklik eylər
Köhnə hamam içində,
Hamamçının tası yox,
Baltaçının baltası yox,
Orda bir tazı gördüm,
Onun da xaltası yox.
Nağıl-mağıl bilmərəm,
Bilsəm də söyləmərəm,
Xandan gəlmiş nökərəm,
Dinmə böyrünü sökərəm.
Sevimlim, Uşaq! Sənin təxəyyülün o qədər genişdir ki. Bu geniş təxəyyülün dolaylarında düzünə və tərsinə dolaşanlar var. Sənə öz sözünü birbaşa və dolayısı ilə çatdıranlar da. Tərtəmiz həqiqət də, yüngül ironiya da var sənin üçün yazılanlarda. Amma onu deyim ki, sənin üçün ən çox başdöndərən, nəfəstutan, daha nə bilim nə hisslər yaradan maraqlı tərsavand şeirləri Korney Çukovski yazıb. Onun yumor, təxəyyül, hərəkət dolu şeirlərini zövqsüz, quru, ciddi və mühafizəkar böyüklər oxusa, yəqin ki, dodaq büzüb, onların uşaqlara heç nə verməyəcəyindən gileylənər, amma sən - əzizim, Uşaq, əminəm ki, bu şeirlərdən zövq alırsan. Onun hər sətrindəki alt mənanı asanlıqla anlaya bilirsən.
Korney Çukovski
Telefon
Din dirin, din dirin
Telefonum zənğ çaldı.
- Kimdir?
- Fil.
- Haradan?
- Dəvədən.
- Nə lazımdır?
- Şokolad.
- Kiminçün?
- Oğluma. Şəkərimə, noğuluma.
- Çox göndərək, yoxsa az?
- Beş pud, ya da ki, altı.
Oğlum körpədir, çəkməz
Bundan artığın xətri.
Sonra çəkdim ah
Bir də din, dirin...
Zəng etdi timsah.
Gözlərində yaş
Dedi: - Ay qardaş,
Arvadımla mən
Bir də ki, Tatoş
Hərəyə lazım
Düz bir cüt qaloş.
- Göndərmişəm mən
Lap elə dünən.
Nə dolu, nə boş
İki cüt qaloş.
- Düz deyirsən, onları
Dünən axşam yedik biz.
Yeni qaloş, görəsən
Nə vaxt gələr? - dedik biz.
Şamda ləzzətli qaloş
Süfrəmizi bəzəyər.
Bir axşama altı cüt
Qaloş yeməyə dəyər.
- Din, dirin...
Dovşanlardır.
Kələkbaz şeytanlardır.
Hər biri dedi tək-tək
Göndərin bizə əlcək.
- Biz isə meymunlarıq
Nə desəniz anlarıq.
Kitab göndərin bizə
Dayanmışıq göz-gözə.
Nərildəyən ayıdır
Dəcəllərin tayıdır.
Anlamadım nə deyir.
Nə bəli var, nə xeyir.
Zəng etdilər cücələr
Dedilər ki: - Gecələr,
Bərk ağrıyır qarnımız
Qurbağa yemişik biz.
Qurtarıb dərmanımız.
Sonra yenə din, dirin
Donuzdu zəng eyləyən.
Xoruldayıb hamını
Hər kəsi dəng eyləyən.
Deyir bülbül göndərin.
Birgə nəğmə oxuyaq
Dedim: - Bülbül oxumaz.
Donuzlarla bir xorda
Yəqin ki, sənə qarğa
Lazım olacaq orda.
- Mu, Mu...
Kimdir görəsən?
Aman, yenə ayıdır
Daha bilmirəm kimin
İndi ayı tayıdır.
Narahatdır, deyir morj
Udub dəniz kirpisi,
Başım-qulağım gedib
Aləmi basıb səsi.
Bütün günü din-dirin
Gah suiti zəng etdi,
Gah maral, gah bildirçin.
Bir beş-altı gün qabaq
Ceyranlar soruşdular:
- Karusellər yanıbdır?
Bizim xəbərimiz yox
Hamı bunu danıbdır.
Niyə danışırsınız
Ceyranlar, cəfəngiyat?
Karusellər yerində
Dayanıb sağ-salamat.
İnanmayanlar sabah
Gəlib yellənə bilər.
Yoxsa ki, boş-boşuna
De, kim dillənə bilər?
Ceyranlar dediklərin
Kim deyər ki, dandılar
Hamısı bir ağızdan:
- Karusellər yandılar,
Karusellər yandılar.
Küyçü ceyranlar dedi,
Axmaqlar inandılar.
Dünən səhər erkəndən
Din, dirin, din, din, din, din
- Moydadırdı bu?!
- Bəli, kimdir?
- Kenquru.
- Başqa yerə düşmüsüz.
- Bəs Moydadır...
- Zəng edin 125
Üç gecədir yatmıram
Yorulmuşam mən yaman.
Gözümə yuxu gedib
Açılana yaxın dan.
Yenə dirin, din, dirin
- Kimdir?
- Kərgədan!
- Söylə, nə baş veribdir?
- Fəlakət!
- Nə olub?
- Xilas edin!
- Kim dardadır?
- Begemot.
- Söyləyin, nə gətirim
- Yaşıl yarpaq, yoxsa ot.
- Yox ey, düz bataqlığa
Yıxılacaq begemot.
Gəlməsəniz, ordaca.
Boğulacaq begemot
Tez gəlin, tez...
- Yaxşı, gəldim köməyə
Can, begemot, deməyə.
İlk vazkeçilməz "cəfəng" şeirlər toplusu isə, ingilislərin təbirincə desəm, "uca kitab" "Ana qazın nəğmələri"dır ("The Mother Goose"). Bu kitab bir neçə nəsil ingilis uşağının sevimli şeir və nəğmələr toplusuna çevrilməmişdən öncə min illərlə ələkdən keçib. Yəqin ki, milyonlarla uşaq "Ana Qazın nəğmələri"ndəki Şaltay-Boltayı, Robin-Bobini, əlcəklərini itirmiş Bala pişikləri, ev tikən Ceki və digərlərini sevə-sevə oxuyublar. İngilisdilli ölkələrin ən şöhrətli və ən çox oxunan kitabı. Niyə görəsən, Ana Qazın şeirləri, yanıltmac və başsındırmaları əsrlərdir uşaqlar tərəfindən bu qədər sevilir? Çünki körpə oxucu və dinləyicinin qarşısında zarafat və fantastika dolu gülməli, qəribə, real və qeyri-real obrazlarla zəngin bir dünya açılır. Elə bir dünya ki, bu dünyada inəklər Aya uçur, səyahətçilər bapbalaca ləyəndə dünya okeanında səyahətə çıxır... Uşaq hadisələrin və qəhrəmanların bəzən axmaqlığına, bəzən cəld və məzəliliyinə gülür, sevinir və bu azart bütün dəhşətlərdən qorxu hissini üstələyir.
Barabas Robin-Bobin
Barabas Robin-Bobin
Əjdahadır, yoxsa cin?!
40 adam həzm eyləyib,
İnək, Öküz, At yeyib.
Əyriqıç qəssabı da
Su yığılan qabı da.
Arabanı, dudkeşi
Dəftər, qələm, xətkeşi.
Yeyib evi, sarayı.
İndi gəlir harayı:
"Ay qarnım, qarnım", - deyir
Yenə nə gəldi yeyir.
Şaltay-Boltay
De, hardadır, Şaltay-Boltay
Divardadır, Şaltay-Boltay.
Yuxuladı Şaltay-Boltay
Ay haray, haray, haray.
Divardan töküldü yerə
Görə-görə, bilə-bilə.
Kral ordusu axışdı
Kral ordusu yığışdı.
Hara getdi Şaltay-Boltay
İtdi, İtdi, Şaltay-Boltay.
Dəmirçi
Ay dəmirçi, afərin
Necə rahatdır, yerin?!
Kəhər atım axsadı
Bu at kimə oxşadı?!
Al, yenə nalla onu
Bir az sanballa onu.
Bax, bu nal, bu da ki, at
Nalla onu bu saat.
Cek və Cill
Əllərində vedrə var
Cek və Cill.
Onlar dağa dırmanar
Cek və Cill.
Cek nə yaman sürüşdü
Vedrəsi yerə düşdü.
Düz alnı üstə dəydi
Kaş düz yolla gedəydi.
Ay alnım, ay alnım
Cill nə yaman ağladı.
Dob xala tez yüyürüb
Cillin alnın bağladı.
Min bir qəribə və məzəli əhvalatla qəlbləri fəth edən Ana qaz kim idi axı?! Bu sevimli cəfəng şeirlər xalqdan gəlmişdi, yoxsa Ana Qaz təxəllüsü altında onları kimsə yazmışdı?
İngiltərədə belə hesab edilir ki, Ana Qaz Oksford küçələrində çiçək satan qoca qadındır. Fransada isə düşünürlər ki, kitabın müəllifi şahzadə Bertadır. O öz qohumu Robertlə qaçmış, sonra təsadüf nəticəsində bilmişdir ki, Robert ailəlidir. Və şahzadə Berta əməlinin cəzası olaraq qaza çevrilmişdir. Elə buradan da onun adı yaranmışdır: Ana Qaz.
Amma günü bu gün köhnə Boston məzarlığında Goos soyadı altında bir necə qadın məzarı var. Hansılar ki, zaman-zaman Ana Qazın şeirlərinin müəllifi kimi görünüb yox olmuşlar.
Müəllifi kim olur-olsun, körpə qəlbləri fəth edən şeirlər hələ də öz xeyirxah missiyalarını davam etdirir. Güldürür, əyləndirir, düşünməyə məcbur edir.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
