Bədii mətnin möhtəşəm tənhalığı - Cavanşir YUSİFLİ yazır

II yazı

Ədəbi prosesin gedişində elə böhranlı məqamlar yetişir ki, o anlardan etibarən bədii mətn - şeir, hekayə, roman - poeziya və proza anlayışı dəyişir, amma olsun ki, insanlar hələ də köhnə anlayışlarla keçinir, onların ülgülərinə uyğun mətnlər axtarır, yaxud yenilərini köhnə çərçivə içindən oxumağa davam edirlər, alınmayanda isə təzəni rədd edir, illər boyunca onları susqunluğa məhkum edirlər, beləcə tənhalıqdan necə deyək, gün işığına çıxan bədii mətn həmişə, ömrünün bütün böhranlı dönəmlərində yenidən, bir daha doğulur. Həmin böhranlı, son dərəcə kritik məqamlar dərk edilib dərindən qavranılmadıqca milli ədəbi prosesin dünya prosesinə inteqrasiyası müşkülə çevrilir. Belədə o dəyişən məqamlardan doğan əsərlərin dilimizə çevrilməsi də baş tutmur, çevrilsə də sən onu köhnə qəliblər içində oxuyur və rədd edirsən, yeni bir nəsnə sənin gözündə adi bir şeyə dönüşür. Yuxarıdakı fikrin davamı kimi deyək, susqunluğa məhkum edilmiş mətnlər tənhalaşır; bizim hər birimizin bədii mətnlərlə ünsiyyəti onlara aşiq olmaqdan başlayır, bu da heç şübhəsiz ki, insanı tənhalığa sürükləyir, çünki aşiq olanda özünə qədər yığılır, dünyanı ovcunun içinə aldığını güman edərkən gözlərini açdıqda özünü səhrada tək görürsən. Burda nə bir ayaq izi, nə bir ləpir var. Hər şey səndən başlayıb səninlə bitir. Bir yol tapmalısan, o yolla sənə qədər deyilən sözlərin hecalarına qoşulmaq üçün. Bədii mətnə aşiqlik tənhalığın ən ifrat formasıdır, çünki bu halda sən onu özünün hisslərinə çəkir, tabe tutur, məhz bununla dəyərləndirirsən. Zaman nələrəsə ilişib qalır, axdığını, varıb keçdiyini güman eləsən də dayanır. Mətnlərə aşiqlik daha sonralar peşəkarlıqla əvəzlənir. Özünü hamının olduğu, hərəkət etdiyi, yazıb-pozduğu bir məkanda görürsən. Amma tənhalıq bitmir.

Yaxınlarda "Yapon sevgili" romanı çapdan çıxmış çilili nasir İzabel Alyendenin "İki kəlmə söz" hekayəsi var. Ümumən bu yazıçı proza mətnlərinin süjeti ilə insanları, oxucuların daha çox qadın kütləsini oxumağa məcbur edən ən güclü nasirlərdən biridir. Hekayədən danışmazdan öncə, onun müsahibəsindəki bir məqama diqqət edək. Sual verilir: "sizin həyatınızın hərəkətverici qüvvəsi doğrudanmı sevgidir?". İzabel Alyendenin cavabı: "Sevgi, həqiqətən, bütün dünyanın hərəkətverici qüvvəsidir. Bu elə bir məsələdir ki, hələ də bizdə maraq oyadır, baxmayaraq ki, biz onu amansızcasına istismar edirik. Kitablarım bir çox dilə tərcümə edilib və istənilən dildə oxucu bəhs etdiyim sevgini anlayır, çünki hisslər universaldır. Şüur isə həmişə belə deyil. Bu, o demək deyil ki, mən tamamən irrasional insanam. Bəzən, düşünməli oluram...". Diqqəti nəsr əsərində süjetin qurulma texnologiyalarına çəkmək istəyirik. Təcrübə göstərir: bəzən çox maraqlı əhvalat məhz yazıçı qələmi ilə dəyişir, kiçilir, mənasını itirir, daha doğrusu, qurulan süjet xətti həmin əhvalatın mənasını ya kiçildir, aradan çıxarır, ya da onu dəyişdirərək böyük bir epoxanın sarsıntılı hadisələrinin məğzini açmaqda istifadə edilir. Əhvalat, şübhəsiz ki, süjet boyunca dəyişməli, necə deyək, əriyib getməlidir, əsərin toxuma və hüceyrələrinə qarışmayınca, çevrilməyincə, o zamanla (yəni süjet zamanı boyunca) reklam posterindən də maraqsız olacaq. "İki kəlmə söz" hekayəsinin qəhrəmanı söz satmaqla, söz alveriylə məşğuldur. Vaxtilə bu hekayədən biz bir başqa təsadüfdə yazmışdıq. Qadın dünyanın böyük-böyük şəhərlərində çadır qurub müştərilərin yolunu gözləyir. Onun təklif etdiyi kəlmələr adi deyil, sehrlidir, bu kəlmələr insanların ürəyinə işıq gətirir, onlara xoşbəxtliyin tamını dadızdırır. Amma hər kəs layiq olduğu payı alır, - nə az, nə çox... Bu sehrli kəlmələrdən alıb evinə götürən hər kəs həm də aldanır, çünki işıq, xoşbəxtlik haləsi həm də yalanla, aldanışla qoşadır, canbir qəlbdədir. Bu yalan insanları həyatın faciələrindən, dəhşətli sıxıntılarından itkisiz keçirmək naminə edilir. Hekayədə başqa bir qəhrəman da var: polkovnik, o, döyüşçülərinə tapşırıq verir, söz satan qadını yanıma gətirin, gətirirlər. Polkovnik kimdir? Döyüşlərdə, qızmar günün, amansız soyuq-çovğunun altında bərkimiş, həyatın bütün cilvə və kədərini görmüş bir insan. Elə bərkiyib ki, üstünə uçan gülləni də havada barmaqları arasına alıb tutmaq şansı da olmamış deyildir. Polkovnik hərbiçi ömrünü başa vurub, çöllərdən bezib, yorulub, onun üçün ömür artıq elə içindən çıxa bilmədiyi yorğunluq anlamına gəlir. İndi o, Prezident olmaq istəyir. Prezident olmaq üçün onun kifayət qədər gücü və təcrübəsi var. Ancaq o, insanlarla ünsiyyətdə olmalıdır. Adamlarsa onu görən kimi, həyatın bərkidib sərtləşdirdiyi üzündən qorxur, qaçıb gedirlər. Polkovnik elə kəlmələr tapmalıdır ki, səslənən kimi insanların ürəyini ovlaya bilsin. Məsələ, problem budur! Çöllərdə ən güclü düşmənin belə dizini qatlayan polkovnik özü iki kəlmə sözün əsirinə çevrilir. Bu çevik, güclü döyüşçünün poladdan tökülmüş bədəni o iki kəlmənin önündə əriyib muma dönür. Burda məsələ təkcə sözün sehrində deyil, çevrilmə məqamındadır. Dünyaya ikinci dəfə gəlmək şansı olmayan insan bütün daxili aləmiylə bir anda necə dəyişir? Başqalaşma hansı anlama gəlir? Bir istiqamətdə getdikcə bərkiyən, gücün, cəsarətin, qəhrəmanlığın ən pik məqamına çatınca çevrilmə, metamarfoza qaçılmaz olur. Süjet quruculuğu həm də yazı tərzi, üslubuyla bağlıdır. Zaman-zaman insanın hissləri dəyişir və bu baş verdikcə yazıya, mətnin qurulma tərzinə münasibət də dəyişir. Alyende deyir ki, "Yapon sevgili" romanını yaradıcılığımın ilkin dövründə yaza bilməzdim. Yaxud digər əsərləri indi qələmə ala bilmərəm. Üslub yazıçının bütün hallarda önəm verdiyi sabit şeylərlə dəyişən (və dəyişdikcə dəyişən-!) nəsnələrin qovuşağı, bəlkə də bu qovuşaq dağıldıqdan sonra yerdə qalan "xarabalıqdır". Tarkovskinin gündəliyindən: "Dostoyevski şam işığında kitab oxuyurmuş. Lampa işığını sevmirmiş. İşləyərkən çox siqaret çəkər, arada dəmli çay içərmiş. Karamazovun yaşadığı Staraya Rusiya kəndindən başlayan və monoton davam edən bir həyat. Ən çox sevdiyi rəng dəniz dalğaları rəngidir. Bütün qadın qəhrəmanları bu rəngdə paltar geyinir". Hekayənin fabulasından da göründüyü kimi, təhkiyə prosesində hər şey, baş verən hadisələrin daxili dinamikası bir nöqtədə "sərtləşir", bu məqam gerçəklik və həyatın ən kritik məqamlarını ifadə edir. Bundan sonra uçurumdur. Son pillə hiss edilən, dərindən duyulan anda çevrilmə məsələsi də gündəmə gəlir. Gərginliyin ən "uçurum" məqamının təsvir edildiyi, "sərtləşdiyi" anda əsərdə modeli verilən həyat dırnaq arasına alınır. Bədii mətndəki gerçəklik, həyat fraqmenti ikiqat dırnaq arasına alınır. İki şey - gerçəkliklə mətn gerçəkliyi arasında sərhəd şəffaflaşır, ancaq nə qədər şəffaflaşsa da keçid alınmır. Onlar birləşdikcə ayrılır, ayrıldıqca yenidən birləşmə şövqü baş qaldırır. Buna görə də, əslində, yazının özü aldanışdır, qovuşmayan nəsnələri qovuşdurmaq cəhdidir. Nemət Mətinin "Mənim Tanrım" hekayəsində təhkiyə elə gərginliyin (hisslərin çalpaşıq düşüb gərginləşdiyi an-!) daxilində cərəyan edir. Bu hekayədə bir detal var - əsirlərdən kimsə öz adını ağaca yazıb. Başqa bir əsir təsadüfən bunu görür. O ana qədər Tayqa meşəsinə girən hər kəs qulağına çatan səsləri ayırd edir: bu, quş səsi, bu, yırtıcı heyvan səsi, bu isə balta ağzında yıxılan ağacların uzaqdan gələn səsidir. İnsanlar necə gəldi yaşayır, ölümdən, təsadüfi qəzadan qoruna bilməyəcəklərini duyub var qüvvələrini səfərbər edirlər. Xəstəliyi yaşamaq şansı kimi dəyərləndirirlər. Hər şey axıb gedir, bu şaxtada süzüldüyü anda buza çevrilən su belə qalmır, çiliklənir, yada düşən hər şey anidən parçalanır, darmadağın olur, dünya "qurulduğu məqamda dağılacaq bir model" kimi qavranılır, yəni bu ortamda gerçəkliyi qavrama tərzi başqalaşır, ölüm, həyat, eşq... qavramı radikal şəkildə çevrilmə fəlakətinə tuş gəlir. Bu şəraitdə insan belə bir böcək kimi ayaq altında qalıb çürüyüb gedir. Tayqa meşəsi ərazicə çox böyük, ancaq heç yerə çıxışı olmayan, heç hara aparmayan, əvvəl-axır ayaq götürüb qaçdığın yerə gətirən bir məkandır. Yuxarıda dediyimiz kimi, zaman bu cəngəlliyin içində "ayağından ilişib" (asılıb-!), hər bir əsirin dəqiq həbs müddəti olsa da, bu çox şərtidir, müddət dəyişə, irəli gedib geri qayıda, səni o cəngəlliyin içində əsir edə bilər. Ancaq bir gün əsir başqa bir əsirin adını ağacda qazılmış, yazılmış görür. Adını ağaca yazmış insan şairdir, gecələr şeirlərini bir kağız parçasından oxuyur, sonra onları sobaya atır. Nişanə qalmasın deyə. Bu təkcə qadağa ilə əlaqəli deyildir. İnsan, mətn yaradan müəllif artıq dünyanı, gerçəkliyi elə bir dəyişmiş, çevrilmiş bucaqdan dərk edir, qavrayır ki, yazdığının qalması onu qətiyyən maraqlandırmır. Bədii mətnlərə aşiqlik küskünlüyə çevrilir. Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü" romanında itən roman əlyazmasının tapılma ehtimalını yada salın. Və bu hekayədəki özünü uçurumdan atan insanlar...

İzabel Alyendenin "İki kəlmə söz" hekayəsində sözün sehrinə tapınma hissi digər mətnlərində dəyişir, peşəkarlığa çevrilir, amma yazıçının içindəki daşa belə toxunanda onu dəyişdirən dünyanı dəyişdirmək arzusu necə var, elə qalır. Məhz bu nöqtədə aşiqliklə peşəkarlıq qovuşur, birləşir. Yazmaq, eyni zamanda həm tənhalıqdan qaçış, həm də o Tayqa meşəsində olduğu kimi mütləq şəkildə ona aparan yoldur.

Yəni bədii mətnlərdən yazan insanın onlara sözsüz, qeyd-şərtsiz aşiqliyi tənhalığa, çevrilmə döngələrinin sərtliyinə dirənir.

İndiyə qədər qələmə aldığı roman və hekayələrində (Elə "İki kəlmə söz" hekayəsində də) İzabel Alyende qadın (insan) gözəlliyinin möcüzəsini füsunkar şəkildə üzə çıxarmağa çalışır. Onun təsvir, süjet qurma üsulu bütöv bir fantastikadır. Bu, hardasa, Latın Amerikası nəsrinnin poetik sistemindən irəli gəlsə də, həm də yazıçının özünün dünyanın reallığını kəsib-doğrayan baxışlarıyla sıx şəkildə bağlıdır. O, daha çox gerçəklikdə basqı altında əzilib sıradan çıxmış, həyatın adi gözlə sezilməyən cəhətlərindən yazır. İzabel Alyendenin həyatın, gerçəkliyin bəzi detallarına, məqam və "gözdən düşmüş" qırıntılarına son dərəcə həssas münasibəti ölkəsindəki qarışıqlıq dövründə insanların ruhunu oyatmağa xidmət edib. Bu arada Tarkovskinin gündəliyindən bir çıxarış: "Bizim qavraya biləcəyimizdən də o tərəfdə olan sonsuz sayda qanunlara və ya sonsuzluq qanunlarına görə Tanrı var. Arxasında nə olduğunu bilməyən insan üçün bilinməyən şey Tanrıdır. Əxlaq baxımından götürdükdə Tanrı sevgidir".