Bəxtiyar Aslanın modern hekayəçiliyinə Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstindən baxış - Tehran Əlişanoğlu yazır

"Bəxtiyar Aslanın hekayəçiliyi" deyəndə, mənim tərəfimdən bir qədər qeyri-təvazökar səslənir. "Üç əqrəb zamanı" (Bakı, aybKitab-"Mütərcim", 2019) - tanınmış türk yazarının ilk tanış olduğum kitabıdır. Bu məsələyə də kitabın yaratdığı imkanlardan baxmağa çalışacağam.

Kitabı bizə tanıdanlara, tərcüməçilərinə, tərcüməni və çapını təşkil edənlərə (Layihənin rəhbəri: Xəyal Rza, tərtib edəni və ön sözün müəllifi: Təranə Vahid, korrektor: Təhminə Vəliyeva), müzakirəyə çıxaran akademik İsa Həbibbəyliyə təşəkkürlərimi bildirirəm. Ki, çağdaş ədəbiyyatımız kontekstindən bu hadisəni dəyərləndirməmizə rəvac verir.

Ən böyük razılığımızı isə, təbii, Bəxtiyar Aslana ifadə etməliyik ki, mətnləri ilə bizim yazıçıları maraqlandıra bilib. Həm də bir deyil, bir neçə yazıçını mətnləri ətrafına yığa bilib: Eyvaz Zeynalov, Təranə Vahid, Aslan Quliyev, Narıngül, İbrahim İlyaslı, Aygün Yaşar, Cavid Qədir - deyim ki, son ikisini çıxmaqla, bizdə tanınmış imzalardır, hər birisinin də öz yazı tərzləri var. Amma maraqlıdır ki, tərcümələrdə elə bir fərqlilik hiss olunmur; kitab Azərbaycan dilində, - necə ki, tələb olunur, - bir ruhun ifadəsi kimi hasilə gələ bilib və güman ki, burada mətnlərin aurası, Bəxtiyar Aslan hekayəçiliyinin yekrəng ahəngi təsirini göstərib, sözünü deyibdir. Həm də diqqət yetirsəz, Bəxtiyar Aslan hekayəsinin poetikası tərcümə üçün heç də rahat deyildir; kitaba Önsöz yazmış Təranə Vahidə güvənsək: "Onun yaradıcılığında romantizm və sürrealizm birləşərək sirli bir aləm yaradır..."

Bu yerdə yəqin ki, artıq "Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstindən baxış"a adlamış oluruq. Adı çəkilən Azərbaycan yazarlarının da hər birinin yazılarında modern problematika, insan içinin növbənöv təzahür və müşkülləri aktualdır, amma bir qayda olaraq yazıçılarımız bu məqamları realizm estetikası zəminində çözməyə və səbəbləri gerçək dünyada aramaqda davam edirlər. Mənə elə gəlir ki, Bəxtiyar Aslanın modern hekayələri onu çevirən yazarları da və bütünlükdə kitab, oxucuları da bu istiqamətdə düşündürəcəkdir: modern insan problematikası ifadəsi və estetikasını da modern istəyir...

Yuxarıda, Təranə xanımdan sitatda "güvənsək" deyə bir şərt məqamını vurğuladım. Şəxsən mən Bəxtiyar Aslan hekayəçiliyində "romantizm və sürrealizm" qatışığı görmürəm; sürrealizm - bəli, mətnlərində gizləməyib bu texnikanı müəllif bəzən özü də oxucuya xəbər verir: "Nə qəribə, nə qorxunc bir sevgilisən sən!". Nə qəribə, nə qorxunc bir yazaram mən... qəlbimin sahibi olmayacağını neçə dəfə söylədim sənə. Hərflər ağzımdan dalbadal, böyük bir sürətlə töküldükcə - haydı sürrealist bir şey olsun - səhranın üstündə duran əqrəb fiqurlu metal küllüyün mənası bir təklif olaraq görünən tək şey olduğunu sənə neçə kərə söylədiyimi xatırlamıram belə. Arıqovan kimi. Ard-arda girib-çıxan arı kəlmələr. Bu qədər çoxmu danışırıq?" ("Üç əqrəb zamanı") Amma "romantizm" ruhu - yox; idealların, romantik sevdaların qurtardığı, romantik qanadların qırıldığı yerlərdə gəzişir, gəzinir, düşünür bu mətnlər... Həmən romantizm qatışığı var, məsələn, adını çəkdiyimiz Aslan Quliyevin nəsrində, gerçəklərlə üzləşəndə məhz romantik qanadlar taxıb sürreal fantaziyalara meydan verir. Romantizm həvəsi və havası var Təranə Vahidin hekayələrində, darıxdrıcı reallıqlardan nəsə uydurub yaxa qurtarmaq cəhdlərində. Bəxtiyar Aslanın təhkiyə zəmini heç də bu duyğu və düşüncələrdən ilham almır...

Hər bir ciddi tərcümə ədəbiyyatının ölkənin çağdaş ədəbi prosesində yeri, təsirləri, təkanları və önəmi var. Müstəqillik illərində dünya ədəbiyyatından geniş tərcümələrə ehtiyacımız var; çoxsaylı nəşriyyatlarımızın bu istiqamətdə çoxsaylı tərcümə məmulatlarının informasiya və maarifçilik niyyətini gözardına almadan, zaman-zaman ciddi nümunələrə dəyər verməyimiz lazım. Bu baxımdan Bəxtiyar Aslanın hekayələr kitabını bizdə modernizm ədəbiyyatı kontekstində dəyərləndirmək gərək. Müstəqilliyin gəlişi ilə bu kontekst ədəbiyyatımızda çox aktuallaşmışdır. Amma o da yadımızdadır ki, Frans Kafka tərzinə maraq bizdə hələ 1970-1980-ci illərdə də var idi; bircə Afaq Məsudun hekayəçiliyini xatırlamaq bəsdir.

Qreqor Zamza - həşərata çevrilən insan obrazı Bəxtiyar Aslanda da var, açıq sitat kimi: "Axşamdan dərmanlamışdıq evi. Səhəri xalçanın üstündə onlarca Qreqor Zamzaları tozsoranla təmizləmək güldürmüşdü bizi. Bəziləri qəribə bir vəziyyətdə yapışıb qaldığı yerdən sanki bizə gülümsəyərək baxırdı. Ayaqlarının tırtılına diqqət yetirmədiyimi indi xatırlayıram. Amma onları təmizləyərkən öldürmənin qəribə nəşəsini yaşayır, şəhvani duyğularımız artır və dayanmadan öpüşürdük..." ("Üç əqrəb zamanı")

Görünür ki, ədəbiyyatda, sənətdə modernizmin tamlıqda oturuşmasına, yəni insanın fərdi varlığının kənar amillər olmadan birbaşa yaşanmasına mühit olmalıdır. Afaq Məsudda Qreqor Zamzalar dünya içrə çırpınışında daim sosial divarlarla üzləşir və səsləri bu maneəyə etirazdan o yana keçmir, sosial dünya içrə boğulub qalırlar. Sonrakı nəsil, 1990-cı illər yazarlarından, məsələn, Pərvizin, Orxan Fikrətoğlunun hekayələrində də fərdin metafizik çabaları sosialçılıqdan qurtula bilmir; son nəticədə tərz-ibarə-ifadə sferasında modernist təhkiyəyə təqlid etsə də, mahiyyətcə, predmet olaraq sosial-mənəvi dünya paradiqmalarında gəzişir. Günün modernist nəfəsinə misal, lap son nəslin cavan nümayəndəsi Nicat Həşimzadə ilk kitabı "İndulgensiya"da bu sosial etirazı, ən nəhayət birbaşa fərdin iç azadlığı, metafizik varlığı tərzində bəyan etməyə cəhdlər edir. Amma nə fayda, görünür ki, "divarlar" hələ də ətalətini saxlayır; gənc yazarın intibaları sənət həqiqətindən çox publisist pafos kəsb edir...

Bəxtiyar Aslanın hekayələrində Kafka zəmini daha möhkəmdir; bütünlükdə fərdin metafizik dünyasını hər hansı fiziksəl durumu üzərində gəlişdirə, düşünə bilir. Sosial-mənəvi, hətta fəlsəfi qatlar mətndə yox kimidir, büsbütün ruhsal məntiq və təhkiyədə həzm olunmuşdur. Yazıda, yazı texnologiyasında təhkiyə az qala hər cümləsində hadisələri-olayları daim sındırıb, altqatdakı metafizik əvəzlənmələrlə sürdürür. Gözlə-sözlə gördüyünü-eşitdiyini deyil, bu "sınmalar"dan süzülüb ruhuna qovuşan mətnin altqatlarını dolaşasan gərək. "Çünki əslində yazmaq obrazlaşdırmaqdır. Və yazılan hər şey bilvasitə obrazdır. Hərf və səs və söz... Hamısı... Beləcə bəlkə də yazdıqlarımızı, yəni obrazları yaşayardıq. Obraz olmaqla obrazı yaşamağın fərqini də ancaq o zaman qavrayardıq. Amma biz isə öz obrazlarımızı təkrarlayıb durmaqdan başqa heç nə edə bilmirik. Yazarkən belə ona daxil olmuruqmu? Yazarkən belə o obrazın özünü təkrarlamasınımı yaşayırıq? Bu səbəbdənmi böyrümüzdəki yara elə hey qanayır?" ("Lacivərd")

Fərdin bu halına və onun ifadəsinə mətndə hər hansı sosial və ya digər maneə yoxdur; görünür ki, türk ədəbiyyatı bu əsnada bizdən çox irəlidə olub, modernist mühitə oturuşmuşdur...

Bəxtiyar Aslanın hekayələri essevari, düşüncə hekayələridir. Yadda qalası əhvalat, olay sanki bu mətnlərdə heç yoxdur da; amma düşünürəm: mütaliəsini başa vurduqda nədən belə bu hekayələr yaddaşından, ruhundan, ən azı yaşam və təəssüratından silinmir?! Çün əslində, hər hekayənin kökündə bir hadisə vardır; yaşadığımız zamanda hadisələrlə kimi təəccübləndirə, idraklandıra, ya ibrətləndirə bilərsən ki?! "Bir dəfə" deyib başlamaq istəyirəm, "bir dəfə...", samanlıq yanğınından danışmaq, hekayələri kül olmuş bir adam üçün nə ifadə eləyə bilər ki? Ona bu cür bir söhbətlə təsəlli vermək mümkünmü? Susum, heç olmasa. Lakin içimdə davam edəcək o söhbət qısa, sıxıcı. Yeni bitirmişik. Günlərlə davam eləmişdi daşımağımız..." ("Yasəmən yanğını") Odur ki, Bəxtiyar Aslanın modern hekayələri hadisəni deyil, onu məhz hadisə edən mətni - həməncə yaddaşımızı, ruhumuzu, yaşam və təəssüratı yazmağı tərcih edir...

Hesab eləmirəm ki, Bəxtiyar Aslanın hekayələrində eləcə "ruhdan süzülən bütün əsərlər"ə xas bir stixiya, kortəbiilik, "şəffaflıq" var (sitat yenə Ön sözdəndir). Elə olsa idi, mətnlər belə can sıxıcı, ruh əzici, nəfəs kəsici atmosferi kəskinliklə qapsayammaz və dayanıb nədəni üzərində düşündürməyi də bacarmazdı. Bəxtiyar Aslan hekayəçiliyinin, şəksiz ki, dolğun həyat yaşamlarından və kitablardan gələn zəngin ədəbiyyat biliklərindən təşəkkül tapmış özünəxas poetikası var; və oxucuların qəlbinə və düşüncələrinə də bu poetika vasitəsilə girir. Yazıçının mətnlərində: insan varlığı təbiət arxe-tipləri ilə (su, qar, yağış, bulud, göylər, ulduz, külək, ağac, yanğın və s.) mədəniyyət atributlarının (ayna, kitab, ev, yol, qorxu, quyu, qüllə və s.) vəhdətində, birgə, üzvi, paralel, bir-birinin içində, biri digərinə keçiddə təzahür edir, bölünməz dünyanın, kainatın hərəki bir parçası təsəvvürünü yaradır. Gözlənilməz təsvirlər, məcazlar, metamorfozlar, əslində, metafizik qatda yerində, gözləniləndir, ruhun axışını təsbit edir. Konkret, dərin, ani, eyni zamanda "kainat dolu" ştrixə diqqət edin: "Orada, bir buludun altında, bir yolun kənarında yarpaqları saralmış bir ağac, oxunub kənara atılmış bir kitab, əşyaları toparlanıb, qopardılıb tərk edilməyə hazırlanmış, daha doğrusu, tərk edilməyə məruz qalmış bir ev kimi otururdun. Evlərin heç zaman tərk edilməyə hazırlaşmadığını, hər zaman tərk edilməyə məruz qaldıqlarını düşünür, bir yandan da öz-özünə: "Pərdələrimi, tüllərimi də çıxarıblar. Axşam günəşi bu tülün arxasından daha gözəl dolurdu içimə" - deyə pıçıldayırdın..." ("Aynadakı yolçuluq")

Bəxtiyar Aslanın bizə təqdim olunan 15 hekayəsinin hər biri, ayrıca və cəmisi, birgə bir mövzu, predmet, qəhrəman, hətta bir konflikt dövrəsindədir; modernizmin sevimli teması: bir-birinin içində olan həyat və ölüm, varlıq və yoxluq... və bu antinomiyanı ləğv edən, onu əbədiyyətə çevirə bilən yeganə qüdrət - eşq əsəri üzərində. Eşq metafizikdir, onu fiziksəl yazmaq çətindir, əbədiyyət duyğusu qədər; Bəxtiyar Aslan bu hünərə girişir, və bəlkə poetikasının ağırlığı, sıxıcılığı, ələgəlməzliyi də bundandır. Mirzənin ölməz sevgi əfsanəsini yaradan da eşqdir ("Mirzənin dərəsi"), əlyazmalar içrə yanan yasəmən ətri də eşqdir ("Yasəmən yanğını"), qar soyuqluğunda ölüm əsəri də eşqdir ("Qar və düyün") , ayna olub da bir-birinə aynada yolçuluq yapan da eşqdir ("Aynadakı yolçuluq"), gözlərin və göylərin lacivərdində başlayıb bitən və heç zaman bitməyən də eşqdir ("Lacivərd"), köpüklənən həyatı dolduran, ona məna verən də eşqdir ("Köpük"), ömrün xoşbəxt ssenarisini cızan da, zamanın əqrəbi tək çalan da eşqdir ("Üç əqrəb zamanı") və s.

Yalnız Qərb modernizminin əlamətlərini deyil; ola bilməz ki, kimsə Bəxtiyar Aslanın hekayələrində həm də Şərq təsəvvüfünü axtarmasın. "Kül rəngində bir qadın... Kimsə zaman boşluğunda sovrulur, dağılır, yerə enmək üçün yağış gözləyir. Sonra qarşıdakı dağa buludlar yığılır, oturub şeir yazıram, o gedir, saçlarını küllə boyadır, nədənsə mənə eskimosları xatırladan bir çantanı yelləyərək qapıdan girir. Sonra çiyinləri açılır, sol qolundakı peyvənd izini barmağımla yoxlayıram, başını arxaya atıb zümzüməyə başlayır, beləcə bir səs, bir ritm, bir nəğmə içində dağılıb yox olur. Hər şey küldür. "Küll" deyirəm, bir hərfi çoxaldaraq. Hər şey külldür, küll hər şeydir..." ("Kül"). Misal üçün verdiyim "Kül" hekayəsində müəllif "kül" (yanmanın sonucu) və "küll" (bütünlük, kainat) mənaları arasında gəzişərək, "bir zaman şair olub" da ölümünə qənşər aşiq-İnsanın dünya-dərki, dünya-duyumunu nasiranə sonuclayır: "Burada ölümü gözləyirəm. Yaxındadır. Ha gəldi, ha gələcək. Oturduğum yerdə , birdən-əsnəyə-əsnəyə , bir xırda toxunuşdan , bir küləkdən, bir damla yağışdan kül olub dağılacam... Bəlkə qovuşarıq. Nə deyirsən? Kül olaraq, küll olaraq..." ("Kül")

Amma təsəvvüfdə zərrənin küllə qovuşmasının bir sevinci, xoşbəxtliyi var; Bəxtiyar Aslanın hekayələrində mən, əksinə, ümumən dekadans ruhu, fiziksəl varlığında kürəsəl böhran yaşayan fərdin-İnsanın özünü, təsvirini, ağrılarını, təkrar-təkrar sıxıntılarını gördüm...

Ötən əsrin əvvəllərində qatı modernləşmək tərəfdarı, böyük türkçü Əlibəy Hüseynzadə deyirdi ki, bir türkün firəngləşməsi heç də onun dönüb firəng olması demək deyildir; əksinə, biliklərinə sahib olub daha da çox türk olması deməkdir. Geniş tanış olmadığımdan , bugün türk ədəbiyyatında nələr baş verir - bunu demək mənimçün çətindir. Amma kitabın annotasiyasında göstərildiyi kimi, "tanınmış türk yazıçısı Bəxtiyar Aslanın dilimizdə ilk kitabı", ən azı öz payımıza, ulu türkçünün həmin tövsiyyəsini yadıma saldı.