Çərpələng şeirlər - Cavanşir YUSİFLİ yazır

Dilin içində, dildə yaşamaq ifadəsi var. İnsan ölənə qədər orda yaşayır, oranı özünə məskən seçir. Varlığın sakral əsaslarını hamıdan çox duyduğuna görə şair üçün bu, qaçılmaz bir şeydir. Bəzən bizə belə gəlir ki, dünyanın mənəvi cəhətdən kasad vaxtlarında şeirə, poeziyaya ehtiyac qalmır, çünki bu qafiyəli-qafiyəsiz nəsnələr adamı bir az da qıcıqlandırar, deyə düşünə bilərik. Diqqət eləmisinizsə, ayrı-ayrı, dünyanın say-seçmə şairlərinin yaradıcılığında birdən bəzi, tək-tük mövzular seçkin hala gətirilir, yəni zamanın həmin kasad vaxtında şair məhz poetik yaradıcılığın mahiyyəti və şairin vəzifəsindən yazır, ən azından buna cəhd edir, yaxud bunu yazmadan, susaraq düşünür. Taleyin həmin kəskin dönəmində poetik istedad zamanlararası hərəkətə başlayır, zamanı dünyanın başqa, bundan çox fərqli bir dönəminə sarı çəkməyə çalışır.

Yaxud başqa bir müşahidəni də bölüşmək istərdim. Milli poeziyaya böyük bir istedad gəlir, ədəbiyyat səmasında görünüb də yox olur, saldığı izlər bütün məkanı tutur, ayaq basıb özün kimi addımlamağa yer qalmır. Belədə varlığın sakral əsaslarını duya bilən isimlər həmin böyük şairin izləriylə gedib yenə də poetik yaradıcılığın mahiyyəti və şairin missiyasından yazırlar. Orijinal yollar həmin böyük, dərin nəfəsdən ayrılır. Milli poeziyada Sabir, Seyid Əzim, Nəsimi, Füzuli, Səməd Vurğun və Rəsul Rzaya həsr edilən mətnlər təkcə ithaf nümunələri deyildir, daha çox dünyanın "boşaldığı", kasadlaşdığı vaxtı "geriyə çəkmək" inadıdır. Əgər şair olmasa, dünya, vaxt, zaman... doğrudan boşalar, tükənər, bitər. Amma şair, əsl şair, təsvir edən yox, yoxdan var edən şair, yaradan...

Həm də, şairin bütün mətnləri dillə qarşılıqlı təmas, dillə söhbətdir. Bir müasir müğənni var, "Elə demə zalım yar" xalq mahnısını özünəməxsus aranjimanda ifa edir, burda, bu ifada bir məqam yetişir (burda deyim, indi söylənəcək müşahidə mənim deyil, çox yaxın bir adam dedi və getdi...), müğənninin səsiylə kamanın səsi anidən birləşib ayrılır və sanki o dərdli, kədərli səs həsrətə toxunub keçir, dərd, qüssə bitməzlik, tükənməzlik effekti doğurur: elə demə zalım yar...

...Elə şeirlər var ki, fərqi yoxdu istər toplu halında, istərsə də tək-tək oxuyanda insanda bir hiss yaranır: tezliklə bu adamın taleyində kəskin dönüşlər baş verəcək, niyə, çünki şeir təkcə keçmişdən xəbər gətirmir, həm də gələcəyi bir an sonra ötəcək keçmiş kimi dəyərləndirir.

...Müəllif olur ki, şeir mətninə digər mətnlərdən oxuduğu sirli şeyləri yerləşdirir, əlavə edir, yəni tutaq ki, çıxılmazlıq ovqatını hansısa anlayışı tərsinə çevirməklə dəyərləndirir. Vəsf etmək, tərif demək pisdi, acınacaqlıdı, ancaq "Nazim demişkən, dörd divar arasında yaşamağı vəsf etmək" də var. Bunu şair Elçin Aslangil deyir, onun şeirlərindən gedir söhbət.

Başqa bir şey də var: müqayisələr, epitet və metaforalar, təşbehlər... elə məqamda işlədilir ki, sanki sən burdaykən, bu təsvirin çərçivəsindəykən həm çox uzaqlardasan, əlində bir kitab, qədim və qıraqları haşiyəli, kitabın qapısını döyürsən, səhifələr çevrilir, vəziyyət, o halın görüntüsü iki mövqedən eyni zamanda vizuallaşır:

Yüz dən,

Yüz barmaq uzağam özümdən,

Sünbül,

Sünbül...

1. Ağzı açıq qalmış yoxsul çöllər.

2. Xaraba şəhərlərdən köçən qara qarğalar.

3. Burdan dərvişlər keçəcək dodaqları cadar-cadar.

4. Sərçələr hərdənbir baş çəkəcək başı daşlı dəyirmanlara.

Sözlər də ikiləşir, mənaları da artıb çoxalır, bir-birlərinə qısılıb hansısa hekayəti danışırlar. Yəni mənaların yaranma mexanizmi həm də sözlər hecalara bölünəndə boy göstərir, qədim əyyamların müasir, ultra-modern biçimdə vizuallaşması qədimlərin o tayındakı qədimliyin də işarələrini vizuallaşdırır:

99 qapıdan birini seç!

Hz. İbrahim,

Gəl indi içimdəki bu oddan keç...

Sünbül,

Sünbül...

Tellərini bir-bir saysam,

Gülsəm, ya ağlasam,

Üşüsəm, isinsəm,

Oxusam bül, bül, bül, bül

Güllərə divanə quşlar kimi,

Səsim eşidilərmi?

Elçin, belə demək mümkünsə, hər bir mətnə öz səsini "yükləyir", həm də özü bunun fərqinə varmadan. Mətnə səsin (təkcə müəllifin yox, həm də uşaqlıqda eşitdiyin anadillərin səsi...) müəyyən dərəcədə təcrid şəraiti yaradır, yəni səslərlə, haçansa eşidib qəlbinin bir küncündə saxladığın mərhəm səslərlə yaradılan "şifahi obrazların" haşiyələdiyi çərçivənin içində məna seqmentlərə (həm də uşaqlıqda eşitdiyin səs keçidlərinə) bölünmüş kimi sehrli kristalın içində hərəkət edir, nəfəslə bir-birlərilə təmas quran səslər ahın, hicrət və fəraqın çıxdığı, onlara yuva olan qəlbi nəfəs verib yaratmaq istəyirlər. Səslərin bu şəkildə danışması, şairin səsinə yiyələnməsi özünəməxsus ritm-intonasiya modeli yaradır, insanın - dərdi barmaqlarının ucunda göynəyən adamın ürəyində özü üçün dedikləri bütün mətnlər boyunca paylanır, ömrü boyu çəkdiklərini bir sözə sığdırmaq istəyir, alınmayacağını bilib getdiyi yolu geri qayıdır, ancaq burda yol işarələri olmadığından qayıtmaq da elə yolun davamı kimidir. Torpağa səpilən toxumlar mətn şırımlarında o adamın ürəyində pıçıldadıqlarını tumurcuqlayır...

Elçinin Mövlud Mövluda həsr etdiyi şeir var. Bunu hardasa yazmaq fikrim olmayıb, bu şeir, onun qəribə havası məni bəzi şeyləri, həm də mistik anımları deməyə məcbur elədi. Özümlə bağlı. Həmin gün səmaya bir çərpələng buraxmışdım. Qayıtmasını gözləyirdim. Əvvəlcə şeirə baxaq:

Çərpələngim şahiddir,

Sənin səmalarında Tanrı yoxdur

məni sevmək üçün...

Dünyanı hər tərk eləyən adam sonuncu adamdı. Bu yeri, bu havanı tərk eləyən adam bunu əvvəlcə ruhunda, fikrində edir, sonra bütün ağrı-acısıyla, yəni həyatın ona yüklədiyi dərdlə o adamı - özünü gözləməyə başlayır. Və bilir ki, gəlib çıxmayacaq. Belədə gözləməyin mənası varmı, var, əlbəttə, belədə onun mənası dərinliyi bilinməyən dərya olur. Əsl gözləmək ümidlərin puça çıxdığı məqamlara tuş gəlir, sən onda yuxarıda misal gətirdiyimiz türküdə olduğu kimi dərdə toxuna bilirsən, həsrətlə danışa, kimsənin eşitmədiyi pıçıltıları duya bilirsən və onda nəfəsin bütün dünyanı, ərzi tutur, bürüyür, sən yalnız bir ulduzun kaydığını, bir quşun uçaq kimi göylərdən üzüaşağı, yerə batdığını görə bilirsən və bu artıq ağrıların ən yüngülü olur. Bu, "Çərpələngim şahiddir" şeirinin semantik yozumudur, şeirin kompozisiyası, ritm-intonasiya sxemi məhz bu semantik çərçivəni dağıtmaqla, dağıdıb yeni lad üstündə qurmaqla qurulur. Necə? Baxın:

...Birlikdə dünyanı dəyişdirə bilərdik,

Başını itirmiş adamlar üçün.

Bəlkə başımızı gülləyə sıxıb,

Anamızı qucaqlayırmış kimi

qucaqlamalıydıq.

Azadlıq meydanında adama bir siqaret

yandırmalıydıq,

Yenə bizim üçün özünü

oda atmalıydı siqaret.

Gülüb keçməliydik,

İnsanların ən uzaq ulduza

ayaq basmaq istəyinə.

Sən sonuncu adam idin,

Getməməliydin...

İki adam səmaya çərpələng buraxır. Sonuncu adam özü çərpələngə dönür. Şeirin struktur-kompozisiya həllində semantik anım və duyumlar (başımızı gülləyə sıxmalıydıq... adama bir siqaret yandırmaq, bizim üçün özünü oda atan siqaret...) mətndə əvvəldən sonadək izlənən metaforanı "tərsinə" çevirir, siqaretin oduyla gülüşün içindəki titrək, əsəbi "dalğaların" təmas qıldığı məqamda elə bir şey baş verir ki, mətndə təsdiqlə deyilənləri inkara və tərsinə çevirir. Getməliydin, çünki sən havaya ümidlərinin çərpələngini buraxmışdın, amma həm də o ümidlər geri gəlməliydi... Gələcəyini bilsən belə, yenə gözləməliydin, çünki gözləməyin mənası başqadır.

Həmin gün o çərpələngin yerə necə düşdüyünü mən gördüm. Yaşadığım binanın həyətə açılan balkonundan. Qaçdım. Bu mənim oğlum idi. Onu oğlum kimi əzizləyir, çağırırdım, əlim saçlarında qalmışdı. Sonra, sonra... ətrafdan tökülüşüb gələn insanların laqeyd davranışları...

Elçinin bəzi şeirlərinin strukturu, ritm-intonasiya trayektoriyası elədir ki, əvvəldən axıra, sanki bir dairə cızılır, özü də mətn-mətləb "bitənə" qədər, o dairələr bir-birini kəsir, bəzən üst-üstə düşür, amma yenə ayrılır, bu dəfə sözün dərinliyini göstərmək üçün araya "cənnətin sükutu" çökür, dairələr qırılır, sökülür ki, ovqatın, əslində, sözə sığmazlığı bilinsin, yazılanlar o hala sadəcə işarə edə bilər:

Gəlməyən adamım,

Dənizlərin sahil yoxluğu,

Yuxularımın Tanrı qorxuluğu,

Sən boyda yalqızlıq oldu

kilsələrin zəngində,

Rahiblərin bakirliyində.

Hər şey, dünənə qədər dinib-danışan, dil boğaza qoymayan nə vardısa sükutda boğuldu, yox oldu, əl çatmayan, ün yetməyən dərinliyə çökdü, o yox olan, ilğıma bürünən şeylərin görünməsi, sözlə ifadəsi mümkün deyil.

Bu necə getməkdir ki,

Biçənəkdə ayaqyalın yüyürən

dərvişlər qaraltını görmədi?

Bu necə getməkdir ki,

Qoca məbədlərin divarları

səni sayıqlamadı?

Bu necə getməkdir ki,

Göylərdə kitablar yazılsa ayə-ayə,

Surə-surə,

Müjdə verməzlər

gəlməyindən peyğəmbərliyimə?

Bu hal belə bir effekt doğurur, bunu vaxtilə Haydegger yazmışdı: Orta əsərlərdən üzü bəri işlənən, mənası dəfələrlə dəyişmiş "təhlükəli cığırlar" ifadəsi... (eyni zamanda həm "işıq zolağı", həm də "təhlükəli cığırlar" anlamında), meşədə, talanın içindən görünən yol, bu yolda meşədə kəsilən ağacların fəryadının izləri var, ayaq bassan, yox olarsan...

Poeziya gerçəkliklə, həyat və mühitlə razılaşanda bənzətmələrin, epitet və təşbehlərin sayı artır, sırası sıxlaşır, açıq gözlə baxsan da heç nə görünmür, saxta can yanğısından başqa, əksinə olanda bənzətmə və epitetlər unudulur, bəlkə söz də gücsüz görünür, amma dərd... dil açıb danışmağa və lal olmağa müntəzirdir...

Elçinin şeirlərində bir keyfiyyəti qeyd etmək lazımdır: bu mətnlərdə səs və rəng duyumu. Bu mətnlərdə sözlər, onların qarşılıqlı münasibət və təmasları sayəsində yaradılan obrazlarla yanaşı, sadəcə harmonik (ahəngdar) səslərin köməyi ilə zühur edən "şifahi obrazlar" da mövcuddur. Bəzi şeirlərin bütöv mətni ilk baxışdan elə görünə bilər ki, səslərin, bir yerə, müvafiq kompleks içində yığışan səslərin yaratdığı obrazların fiziki gözəlliyini qabartmaq üçündür. Elə bir ortam yaranır ki, sanki səslər danışır, mətndə cücərən mətləbi, sanki səslərin diliylə ifadə edir şair. Əslində, mətn səslərə yönəlik elə qurulur ki, "yazmaq" və "müəllif" anlayışları da aradan qalxır. Bu səslər hardansa, kiminsə bağrından, dərdindən qoparaq gəlir, səslərin bu şəkildə bir-birini əvəzləməsi, aşağı-yuxarı reyestr boyunca dinamik hərəkəti bir göz qırpımında gözlərimiz önündə müxtəlif rəngli və çalarlı səs obrazlarını yaradır, onlar əvəzləndikcə, hissiyyatımızda bu obrazlar vizuallaşır, məsələn, aşağıdakı mətni oxuyarkən qış, yaxud payızın sazağında məftil üzərində oturan sərçə obrazı yaranır, qulaqla dərk etdiklərimiz gözlərimizin içində rəngdən-rəngə düşür, qəlbimizdə isə biz bu səslərin sıraladığı "akustik mənaları" seyr edirik. Və susuruq.

Dənizlər gözlərimə ağlayar, gözlərimə,

Mövlanənin kədəri boyda.

Çimdik-çimdik Tibet, Tibet,

Hər gün, məni sənə gətirən ayaq tozum.

Məbədimsən,

Xəlvətimsən,

Qəlb evimsən!

Səni görən bayılar,

Məni görən müjdələnər dərd ilə!

Ha`şa qız, ha`şa,

Tövbə edirəm, tövbə!

Gəlmə yuxularıma,

Ha`şa!

İstənilən şeirin obrazı (image...) heç zaman tam olmur, yəni insanlar oxuduqca bu obraz dəyişir, necə deyərlər, düşən yarpaqlarla açılan yarpaqların nisbəti heç zaman üst-üstə düşmür. Haqqında söz açdığımız mətnlər də həmin obrazların içiylə yol gəlir...