Cəlil Məmmədquluzadə və milli dil məsələsi... - Elçin İBRAHİMOV yazır

...Türk kütlələri üçün ədəbi dilə və ümumi imlaya çox böyük ehtiyac vardır.

Və etiqadımız da bundadır ki,

bir belə dil gec-tez vücuda gələcəkdir...".

Cəlil Məmmədquluzadə

Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı ilə Azərbaycan mədəniyyəti və ictimai fikir tarixində əbədiyaşarlıq qazanmış görkəmli və böyük şəxsiyyətlərdən biridir. Əlbəttə o, bu zirvəyə əbədiyaşarlığın təminatçısı, novatorluğun ən bariz nümunəsi kimi meydana çıxan yaradıcılığında - istər ədəbi, istərsə də ictimai fəaliyyətində bir çox ilklərə imza atması ilə ucalmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi-realist nəsrin və ilk satirik mətbu orqanın ("Molla Nəsrəddin") əsasının qoyulması, milli dramaturgiyamızda tragikomediyanın, ilk alleqorik mənzum dramın yaradılması və s. yeniliklər bu böyük sənətkarın adı ilə bağlıdır. Ədibin ədəbi-ictimai fəaliyyətinə nəzər yetirdikdə bir daha əmin olursan ki, bu çoxşaxəli fəaliyyətin arxasında vətən, millət sevgisi, xalqına, onun milli dilinə böyük məhəbbət və sədaqət dayanır.

Qeyd etmək lazımdır ki, ədib yaradıcılığının bütün sahələrində ana dili (milli dil - E.İ.) məsələsinə xüsusi diqqət ayırmışdır. Görkəmli alim Mir Cəlal Paşayev bu barədə belə yazır: "Cəlil Məmmədquluzadə cəsarətlə danışıq dilini, canlı dili, azərbaycanlıların şirin, əlvan, ahəngdar, məzəli, səlis, sərbəst danışığını yazıya, kitaba, hətta bədii əsərə gətirmişdir".

Azərbaycanda XIX əsrin II yarısında ana dilimizin saflığı uğrunda və əlifba məsələsi ilə bağlı Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi, Firidun bəy Köçərli və Ömər Faiq Nemanzadə tərəfindən aparılan mübarizəni XX əsrin əvvəllərində Cəlil Məmmədquluzadə və naşiri olduğu "Molla Nəsrəddin" jurnalı davam etdirmişdir.

Cəlil Məmmədquluzadə öz müsəlman-türk qardaş və bacılarını ana dilində danışmağa dəvət etmiş, qulağını bağlayanların qulağına həqiqəti söyləmiş, gözünü yumanların gözünü açmaq istəmişdir.

"Molla Nəsrəddin" jurnalına gülənləri şaqraq gülüşləri ilə ayıltmış, sözün həqiqi mənasında tərbiyə etmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə müsəlman-türk dünyasına "Molla Nəsrəddin" jurnalı vasitəsilə "Sizi deyib gəlmişəm" deyirdi və bunun açıqlamasını da belə bəyan edirdi: "Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Əgər bilmək istəsəniz ki, kimin üstünə gülürsünüz, o vaxt qoyunuz qabağınıza aynanı və diqqətlə baxınız camalınıza. Sözümü tamam etdim, ancaq bircə üzrüm var: məni gərək bağışlayasınız, ey mənim türk qardaşlarım ki, mən sizlə türkün açıq ana dili ilə danışıram. Mən onu bilirəm ki, türk dili danışmaq eyibdir və şəxsin elminin azlığına dəlalət edir. Amma hərdənbir keçmiş günləri yad etmək lazımdır: salınız yadınıza o günləri ki, ananız sizi beşikdə yırğalaya-yırğalaya sizə türk dilində layla deyirdi və siz qulaq ağrısı səbəbinə sakit olmurdunuz". Hərdənbir ana dilini danışmaqda keçmişdəki gözəl günləri yad etməyin nə eybi var?!".

Məhz müsəlman-türk dünyasının ağrı və acısını C.Məmmədquluzadə daha dərindən duyur və dərk edirdi. O, türk-müsəlman dünyasının nə ilə nəfəs aldığını da çoxlarından qat-qat artıq bilirdi və görürdü. Axı o, müsəlman-türk dünyasını yazdığı "Lisan bəlası" ilə ayıltmaq istəyirdi: "Ey dil, dəxi dinmə və sükut et, səni tarı, Lal ol və danışma! Sal başını aşağa və heç baxma yuxarı, Mal ol danışma!". Axı o, müsəlman-türk xalqlarının problemlərinə biganə qalmırdı. Müsəlman-türk xalqlarının hər birini düşündürmək istəyirdi. Onların hər birinə bir ziyalı kimi canı yanırdı. O, "Ana dili" felyetonunda dediyindən artıq nə deməliydi?! "Ana dili" felyetonunda yazırdı: "Tatarlar ana dilində yazdığı qəzetləri oxuyanda Qafqaz cavanlarının ana dili danışmaqları yada düşür".

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və bütün türk dünyasında əlifba hərəkatı (əlifbanın islah edilməsi) geniş vüsət almışdı. Məhz bu məqsədlə qurulan "Yeni Əlifba Komitəsi"nin 1924-cü ildə yaratdığı heyətdə C.Məmmədquluzadə də vardı. Əlbəttə, böyük ədibin burada olması heç də təsadüfi deyildi. 1924-cü il sentyabr ayının 7-də bu heyət Bakıdan Krım-Türküstan (Krıma, türk ellərinə) ellərinə səfər edir. Bu səfər haqqında Xalid Səid Xocayev "Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım" kitabında geniş yazmışdı. Bəli, C.Məmmədquluzadə bu heyətə təsadüfi düşməmişdi. O, ərəb əlifbasının qarışıqlığını (çətinliyini) görən və qəbul edən yazıçı-publisist, ədib və böyük bir mətbu orqanın redaktoru idi. Eyni zamanda bu səfərə qədər 25 illik redaktorluq təcrübəsi olmaqla dil, əlifba, yazı, mədəniyyət və s. məsələlərlə müntəzəm məşğul olmuş, millətin tərəqqisi üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Əlbəttə, belə bir ədibin "Yeni Əlifba Komitəsi"nin yaratdığı heyətin tərkibində Krım-Türküstan ellərinə səfər etməsini "Komitə"nin müsəlman-türk dünyasının problemlərini bilən bir ədibə, publisistə, redaktora, ziyalıya olan ehtiyacı kimi dəyərləndirməliyik. Həqiqətən də, "Yeni Əlifba Komitəsi"nin Krım-Türküstan ellərində həll edəcəyi məsələləri (xüsusilə latın qrafikalı yeni əlifba məsələsini) C.Məmmədquluzadə qədər dərindən bilən və onun praktik həlli istiqamətində iş görə bilən, fəallıq göstərən şəxslər çox az idi. Təkcə Azərbaycanda deyil, digər türk ellərində də Cəlil Məmmədquluzadə kimi ədiblər barmaqla sayılacaq qədər idi.

Mirzə Cəlil xalqın maariflənməsi uğrunda illərlə apardığı mübarizə ilə elmə, təhsilə, mədəniyyətə və tərəqqiyə böyük dəyər verməsi ilə tanınmışdı. "Yeni Əlifba Komitəsi"nin də məhz C.Məmmədquluzadə kimi təhsilli, bilikli, dünyagörüşlü və uzaqgörən, xalqın dərdini anlayan, problemin kökünü dərk edən bir xalq ziyalısına ehtiyacı vardı. Cəlil Məmmədquluzadə kamilliyi elə bir zirvəyə yüksəldi ki, o, millətin taleyi ilə bağlı bütün problemlərin həllinə öncülük etməyə başladı.

Dil, əlifba məsələsinə gəldikdə isə C.Məmmədquluzadə kimi bu məsələni tutarlı və dəqiq izah edən yox idi. Cəlil Məmmədquluzadə bu problemin həlli yollarını bir çox ziyalılardan fərqli olaraq xalqın arı, duru dilində səsləndirirdi. Ona görə də əlifba islahatı tərəfdarlarının çoxundan fərqli olaraq Cəlil Məmmədquluzadənin mövqeyi, fikri kütləyə daha tez çatırdı. Onun anlaşıqlı və asan üslubu ilə kütləni daha tez ayıltmaq olurdu. Dil, əlifba məsələlərinə həsr etdiyi felyetonlarda işlətdiyi aydın və sadə üslub mətləbini açıq şəkildə ortaya qoyurdu.

"Yeni Əlifba Komitəsi"nin əsas məqsədi müsəlman-türk dünyasının vahid əlifba (ortaq əlifba - E.İ.) ətrafında birləşməsinə, vahid əlifbadan istifadə etməsinə nail olmaq idi. Komitə bu birliyi müsəlman-türk dünyasının inkişafı üçün mühüm amillərdən hesab edirdi. Vahid əqidə, məfkurə ətrafında birləşmək C.Məmmədquluzadənin də amalıydı. Ona görə də Komitənin mövqeyi ilə C.Məmmədquluzadənin mövqeyi üst-üstə düşürdü. Digər tərəfdən də C.Məmmədquluzadə bu ziyalı mövqeyini "Yeni Əlifba Komitəsi"nin yaranmasından çox-çox əvvəl ortaya qoymuşdu. C.Məmmədquluzadə hesab edirdi ki, yazmaq, oxumaq, təlim və tərbiyə işləri doğma ana dilində aparılmalıdır. Onların milli maraqları üzərində qurulmalıdır. Bir az dərindən yanaşsaq, görürük ki, "Yeni Əlifba Komitəsi"nin əsas məramı, məqsədi bir mənada C.Məmmədquluzadənin əqidəsindən ilham alırdı.

Cəlil Məmmədquluzadə "Təzə təlim kitabı" felyetonunda yazırdı: "Məlum şeydir ki, məktəblərdə təzə üsulla dərs vermək üçün kitablar lazımdır. Bu səbəbdən millət, vətən adına bir qulluq eləmək niyyəti ilə yoldaşlarım "Mozolan", "Hop-hop", "Lağlağı" və "Hərdəmxəyal"la himmət edib və köməkləşib bir hesab kitabı cəm etmək fikrinə düşdük". ("Molla Nəsrəddin", 9 iyun və 23 iyun 1906, №10 və 12).

Cəlil Məmmədquluzadənin təhsillə bağlı mövqeyi 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayda türkoloqların təlim və təhsillə bağlı qəbul etdikləri qərarlardan qabağa gedir. Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayda əlifba, imla-orfoqrafiya problemi, tədris-metodika və ümumi terminologiya məsələləri də geniş müzakirə obyekti olmuşdur. Halbuki bu məsələlər qurultaya qədər nəsr və dramaturgiya sahəsində əvəzsiz əsərlərlə təmsil olunan Mirzə Cəlil yaradıcılığının ana xəttini təşkil edirdi.

Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin"in üslubuna uyğun şəkildə ərəb, fars kəlmələrinin türk dillərində geniş işlənməsinin (və ya "meydan sulaması"nın) səbəblərini açıqlayır, həm də onun həllinin vacib olduğunu oxucu kütləsinə çatdırırdı. Məhz Cəlil Məmmədquluzadə belə bir maarifləndirici yolu tutaraq türkoloji düşüncənin formalaşmasında və inkişafında vətəndaş-ziyalı mövqeyini ortalığa qoyurdu. Təhsil, maarif sahəsində irəli getmək üçün əlifbanın böyük önəm daşıdığını əhəmiyyətli bir iş sayırdı. Mirzə Cəlil "Yeni Əlifba Komitəsi" və Türkoloji Qurultaydan xeyli əvvəl əlifba məsələsini XX əsrin əvvəllərində müzakirə obyektinə çevirmişdi. Əslində, Cəlil Məmmədquluzadə "Yeni Əlifba Komitəsi"nin üzvlərini, fəallarını əlifba məsələsində də hərəkətə gətirmiş, yardımçı rol oynamışdır. O, XX əsrin əvvəllərində bu məsələni dəfələrlə felyetonlarında müzakirə obyektinə çevirmişdir.

Cəlil Məmmədquluzadə 1913-cü ildə yazdığı "Əlifba" felyetonunda əlifba ilə bağlı oxucu kütləsini maarifləndirir, onları düşünüb-daşınmağa, papaqlarını qabaqlarına qoyub fikirləşməyə çağırırdı. Ən çətin və elmi məsələləri sadə dillə başa salmaq, anlatmaq Cəlil Məmmədquluzadənin yolu, üslubu idi. Bu mənada o, "Əlifba" felyetonunda yazırdı: "Lazımdır avam camaatı başa salmaq, yoxsa birdən-birə desən ki, "bu Balkan davası bizim əlifbamızın davasıdır", əlbəttə, bu sözlər damnan düşmə sözə bənzəyəcək; dəxi heç kəsin qulağına girməyəcək. Sözü lazımdır ehmalca demək, "pişiyim-pişiyimnən" demək. O demişkən, "söz var ki, dağa çıxardar, söz var dağdan endirər". Yoxsa avam camaat nə sənin məqaləni oxuyar, nə də oxusa, təsdiq eləyər; qalarsan meydanda tək-tənha. Bir də səndən də savayı qəzetçi var: kimdir əlifba sözünü danışan? Sözün var, - söz de! Davadan yazırsan, topdan-tüfəngdən danış; Balkan hara, əlifba hara? Bəlkə eşitmiş olarsınız, Albaniya tayfasını ki, osmanlılar arnavud deyirlər, - bunlar həmin millətdirlər ki, miqdarı ikicə milyon ola-ola yapışıb osmanlıların yaxasından və deyir ki, "gərək izn verəsən biz ərəb hürufatı (əlifbası) əvəzinə latın hürufatı qəbul edək, ya da ki, xəncəri əldən yerə qoymayacağıq".

Cəlil Məmmədquluzadə bu cür uzaqdan başlamaqla əsas hədəfə doğru gəlməyi bir üslub kimi seçmişdir. Əlbəttə, onun əsas hədəfi türk xalqlarının ortaq bir əlifbadan istifadə etməsi məsələsi idi. O, bu əlifbanın çətinliklərini başa düşdüyü üçün onun yeni əlifba ilə əvəz edilməsini istəyirdi. Ancaq sözə bir az uzaqdan - arnavudların tələbindən misal çəkərək başlayırdı.

Cəlil Məmmədquluzadə "Əlifba" felyetonunun növbəti sətirlərində yazırdı: "Budur mənim sözüm, əzizim ta niyə atılıb-düşürsən: ya gərək tarixə belin bağlı ola, ya da ki, yeri-göyü yox yerdən xəlq eləyən bir Allaha ki, arnaud kimi bir bic milləti yaradıb, ötürüb bu dilsiz-ağızsız Osmanlının üstünə; deyir ki, mənə azadlıq ver, məni idarə eləməyə sənin ləyaqətin yoxdur, sənin şalvarın gendir, nə bilim zehnin dardır, özün kobudsan, mənə dil lazım, mətbuat lazımdır, yoxsa bu ərəb heroqlifləri bizi bir yana çıxartmaz, bu hürufata biz layiq deyilik; buna layiqdir müqəddəs ərəblər, farslar, naxçıvanlılar, kitaylılar, yəcuclar. Pəh, pəh, pəh! Sözə bax sən, Allah! Dilin lal olsun söz danışan! Axırda da nə bilim həştad neçə il bundan qabaq Osmanlının bir Rəşid paşası gedib arnaudların qanlarını sel kimi axıtdı, anlarını ağlatdı, amma arnaudlar əl çəkmədilər və axırı o yerə yetirdilər ki, indiki Rəşid paşa Londonda yalvarıb-yaxarır ki, hər kəs nə istəyir götürsün, barı İstanbula dəyməsinlər. Əgər sən müsəlmansan, gərək etiqadın ona ola ki, Allah-Taala qadirdir və sükutda durmaqdan savayı özgə bir təklifimiz yoxdur". ("Molla Nəsrəddin", 13 yanvar 1913, №1).

Əlifba ilə bağlı əsl həqiqəti daha necə deyəsən? Hər halda mümkün olanı C.Məmmədquluzadə deyirdi və onun dedikləri, yazdıqları türkoloji düşüncənin formalaşmasında və inkişafında qaynaq, mənbə rolunu oynayırdı. Bu da əsas verir deyək ki, C.Məmmədquluzadə türkoloji düşüncənin formalaşmasına və inkişafına əvəzsiz xidmət göstərmişdir. Onun xidməti avam kütləyə maariflənməyi, təhsil almağı, doğma ana dilində yazı savadına yiyələnməyi başa salmaqdan ibarət idi. Milli mənliyi, kimliyi, hansı dinə xidmət etməsi, hansı vətənin, məmləkətin övladı olmasını anlatmaq idi. O bunu bacarırdı və hətta avam kütləni də düşünməyə məcbur edirdi.

Cəlil Məmmədquluzadə 1914-cü ildə "Dili tutulub" felyetonunda yazırdı: "Budur ki, rus məktəbində oxuyub qurtaran cavanlarımız axırda oxuyub-yazmaq bilmirlər; çünki hər bir insanın xəlq olub sonra ölməyi də bu qanun üzrə əmələ gəlir: görürsən ki, bir şəxs yaşayır, yaşayır axırda əcəli tamam olur. Mərəz də bir bəhanədir. Həmin mərəz məsələsini oxşatmaq olar cənab Zəkəriyya kimi ayı beş manatlıq bir müəllimə ki, Allah tərəfindən təyin olunubdur əcəli tamam olan şəxs ana dili öyrətsin. Əcəli müəllim ayda beş manatdıq dərsini deyəndən sonra görür ki, naxoşun dili tutulub. Həmin bu fəqərə əcəlin tamam olmağının əlamətidir ki, ərəbcə buna deyirlər ki, "fatihə"... Necə ki, insan ölüb torpaq olur, bu torpaqdan ot, meyvə və çörək bitir və insanlar yeyir və insanlardan yenə dübarə övlad törəyir və yenə ölür və yenə dirilir və belə-belə yenə min-min illər keçir və yenə əflak dolanır, habelə Göyçayda, Tiflisdə, Bakıda oxunan dilimiz. Əcəl ki, tamam oldu, millətin dili yox olur; yəni tutulur. Nə eybi var, müsəlman olmasın, rus olsun, firəng olsun, axırda yenə hamı öləcək və bunların yerinə təzə millətlər dünyaya gələcəklər...". ("Molla Nəsrəddin", 12 may 1914, №17).

Cəlil Məmmədquluzadə dəfələrlə əlifba məsələsini təhlil, müzakirə obyektinə çevirmişdir. "Yeni Əlifba Komitəsi"nin Krım-Türküstan ellərinə səfərindən beş ay qabaq "Təzə əlifba" adlı felyetonunda bir daha öz mövqeyini ortaya qoyurdu. Bu məqalə də bir daha təsdiq edir ki, Cəlil Məmmədquluzadə "Yeni Əlifba Komitəsi" əməli fəaliyyətə başlayana qədər öz məqalələri ilə faydalı işlər görmüşdür. Açıq şəkildə qeyd etmişdir ki, yeni əlifbanı "hazırlayan, bişirən və ortalığa çıxaran" vardır. Əlbəttə, yeni əlifbanı "bişirən" və ortaya qoyanlardan biri də Cəlil Məmmədquluzadə idi. "Təzə əlifba" felyetonunda yazırdı:

"Adam bir çanax dadlı aşı qabağına qoyub yeyəndə gərək bilə ki, bu aş harada bişib və kim bişirib. İnsafdan uzaqdı ki, qaşığı götürüb başını aşağı salasan və maçhamaç ilə yeyəsən və xalqı da şişirdəsən. Amma heç soruşmayasan ki, görəsən, bu aşı bişirən kimdi".

Cəlil Məmmədquluzadə "Adam bir çanax dadlı aşı qabağına qoyub yeyəndə gərək bilə ki, bu aş harada bişib və kim bişirib" deyəndə "Təzə əlifba"nı da bişirib ortalığa qoyanın kimlər olduğunu, daha doğrusu, yeni əlifba uğrunda min bir əziyyətə qatlanıb, onu ərsəyə gətirənləri yada salırdı. O cümlədən o yada düşənlər içərisində onun da zəhməti əvəzsiz idi.

Cəlil Məmmədquluzadə yeni əlifba tərəfdarlarının bir vaxtlar "vətən xaini" damğası ilə damğalandığını, indi isə müştərilərinin artdığını da qeyd edirdi:

"Söhbət bu təzə latın əlifbası üstündədir. Bir vaxt var idi ki, yeni hürufatçıları az qalırdılar adam içindən qovub çıxardalar. "Budu, gəldi səfahətin kanı". Bir vaxt var idi ki, yeni hürufatçıların adını vətən xaini qoymuşdular. Amma indi gəl, gör. Bu yeni əlifbanın üstünə indi o qədər müştəri tökülüb ki, heç bilmirsən bişirən kimdi, düşürən kimdi. Hərə əlinə bir qaşıb alıb, hücum çəkiblər bir nimçə dadlı yeni əlifba aşının üstünə".

Cəlil Məmmədquluzadə yeni əlifbanın müştərilərinin sayı artandan sonra onu "bişirib ortaya gətirənlərə" macal verilmədiyini də istehza ilə qeyd edirdi. Həmin macal verilməyənlərdən biri də Mirzə Cəlilin özü idi. Buna işarə edirdi: "Hətta dünən küçə ilə keçərkən gördüm təzə qonaqların bir neçəsi qollarını çırmayıb, düşüblər nimçənin üstünə. Aşı bişirənlərin biri aşağıdan yuxarı elə hey haray təpirdi ki, ay nainsaflar, axır bir mənə də macal verin. Qolları çırmaqlı cavanlar heç qulaq asmırlar. Axır atalar deyiblər ki, bir nimçə ləzzətli aşı ki, qoydular qabağına, insafdan uzaqdı ki, onu yeyəndə soruşamayasan ki, bu aşı bişirən kimdi, düşürən kimdi? Bu adəti gözləməyin heç eybi yoxdur". ("Molla Nəsrəddin", 13 aprel 1924, №6).

Cəlil Məmmədquluzadə ərəb əlifbasını mətbuat və milli ədəbiyyatın inkişafı yolunda ən böyük maneələrdən biri hesab edirdi. Ədib ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz olunmasının zəruriliyi haqqında Mirzə Fətəli Axundovun fikirlərini davam etdirmişdir. Ərəb əlifbası ilə yazmağın və oxumağın çox müşkül bir iş olduğunu nəzərə çatdırmışdır. Ərəb əlifbası ilə savad almağın çətinliyi haqqında C.Məmmədquluzadə belə deyirdi: "Bunu hamı bilir ki, müsəlmanca oxumaq və qanmaq bir hünərdir. Əvvələn, o hürufat ki, biz yazırıq, onu oxumaq çətin bir məsələdir. Bu barədə çox danışmışıq. Hazır bu yazdığım "danışmışıq" kəlməsinin on beş nöqtəsinin biri artıq-əskik düşsə, oxumağı çətin olacaq, vay bizim halımıza, vay mürəttiblərin gününə, heyif oxucularımızın gözlərinin işığına".

Cəlil Məmmədquluzadə "Yeni yol" qəzetinin latın hürufatına keçməsini alqışlayırdı: "Min şükürlər olsun ki, türklər üçün maarif bə mədəniyyət yolu göstərildi, dünyada qeyri millətlərtək tərəqqi etməyə geniş bir meydan açıldı. Şükürlər olsun ki, islam aləminin qol-qanadını indiyədək səriyən iplərdən azad olduq ki, o iplərin adı ərəb hürufatı olsun".

Böyük Azərbaycan ədibi "Molla Nəsrəddin"in yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadə yazırdı ki: "...bizim dilçilərimiz ədəbi, fənni akademik dili axtarınca "Molla Nəsrəddin" açıq və sadə türk dili (milli dil - E.İ.) ilə vurdu nəinki tək bircə Kürü və Arazı keçdi, bəlkə, Xəzər və Qara dəryaları da vurub Türkiyəyə və Türküstana və Gilana keçdi və uça-uça Qafqaz dağlarını aşıb, Qafqaza və Krıma və sair türk ölkələrinə keçdi və bu sözə də sübutumuz budur ki, birinci nömrəmiz türk dünyasına dağılan kimi tək bircə həftənin içində hər bir yerdən yazdığımız suallara haman aydın "Molla Nəsrəddin" dilində hədsiz cavablar idarəmizə gəlməyə başladı".

7 aprel 1906-cı ildə ilk nömrəsi çıxan "Molla Nəsrəddin" jurnalının naşiri bu gün bütün türk dünyası üçün aktual olan problem barəsində yazırdı: "Həm tək bircə Qafqaz türkləri üçün ümumi bir dil məsələsinin həlli hələ səhldir, pəs Osmanlı türkləri, pəs Krım və Qazan tatarları, pəs Türküstan və Özbəkistan, pəs İran azərbaycanlıları? Pəs biz bunu etiraf edirik ki, əvvəl-axır türk kütlələri üçün ədəbi dilə və ümumi imlaya çox böyük ehtiyac vardır. Və etiqadımız da bundadır ki, bir belə dil gec-tez vücuda gələcəkdir".

Böyük ədib Mirzə Cəlilin 1906-cı ildəki fikri belədir ki, gec-tez türklər üçün bir vahid ədəbi (ortaq ünsiyyət dili) dil vücuda gələcək.