Həyatdan gələn səslər - Vaqif YUSİFLİ yazır - Vaqif YUSİFLİ

Meyxoş Abdullahın hekayələri haqqında

Vaqif YUSİFLİ

Nəsrin "ağır artilleriyası", "epik vüsətin zirvəsi" sayılan janrı romandır. Bəs povestin yeri? V.Q.Belinski öz zamanında yazırdı ki, "jurnalın hər bir nömrəsində povest olmadıqda, sanki cəmiyyət içərisinə ayaqqabısız və qalstuksuz daxil olursan. Povest romandan alınan bir fəsildir, bizim böyük və uzun kitablar oxumağa vaxtımız yoxdur, bir sözlə, bizə povest lazımdır. Hekayə isə romandan və povestdən qoparılmış bir səhifədir".

Bəziləri iddia edir ki, o "səhifədə" nə geniş epik lövhələr, nə çoxsaylı xarakterlər, nə də mürəkkəb, başlanğıcdan sona pilə-pillə "yol gedən" süjet xətti ilə qarşılaşmaq mümkün deyil. Amma dünya və elə Azərbaycan ədəbiyyatında hekayənin elə şedevr nümunələri var ki, ən kamil romanlar, povestlər qədər bədi təsir gücünə malikdi. "Poçt qutusu", "Usta Zeynal", "Qurbanəli bəy" (C.Məmmədquluzadə), "Şeyx Şağan" (Ə.Haqverdiyev), "Cənnətin qəbzi" (Y.V.Çəmənzəminli), "Qaraca qız" (S.S.Axundov), "Məktub yetişmədi" (A.Şaiq), "Firuzə" (C.Cabbarlı), "Qırçı və qızılgül" (İ.Əfəndiyev), "Xəzan yarpaqları" (S.Qədirzadə), "Astana", "Bayatı-Şiraz" (Y.Səmədoğlu), "Baladadaşın ilk məhəbbəti" (Elçin), "Qızıl ilan" (İ.Şıxlı), "Dantenin yubileyi" (Anar), "Şəppəli" (İ.Hüseynov)... bu hekayələr Azərbaycan nəsrinin "kiçik" janrda mükəmməl nümunələridir.

Cəlilabadda yaşayan, artıq yeddi kitabın müəllifi olan, bir hekayəçi kimi tanınan Meyxoş Abdullah da heç şübhəsiz, bu yaşarı ənənəyə sadiq qalmağa çalışır. Hələlik sonuncu - yeddinci, "Qapısı gecə döyülən qadın" kitabında da Meyxoşun təzə, yəni son illərdə yazdığı hekayələri toplanıb.

Meyxoş oxuduğu kitablardan deyil, həyatda gördüyü, rastlaşdığı, müşahidə etdiyi real hadisələrdən ədəbiyyata gəlib. Həyat isə çox mürəkkəbdir. Xüsusilə, çağdaş dövrümüz bir-birilə ziddiyyət təşkil edən hadisələrlə, mənəviyyat aləmində baş verən qarşıdurmalarla, gün-güzərana gedib çıxan qayğılarla, yurdundan-yuvasından didərgin düşən insanların doğma ocağa qayıtmaq həsrətiylə və ən başlıcası, yaşadığımız bu Müstəqillik dövrünün doğurduğu hiss-həyəcanlarla (sevinci də var, kədəri də) diqqəti cəlb edir. Elə bil ki, biz yeni bir aləmə düşmüşük, müasir həyatın gözəllikləri ilə sovet dövrünün təzadları arasında çırpınan insanları görürük, amma illər boyu arzuladığımız bu müstəqillik sevinci ilə yaşamaq bütün çətinlikləri unutdurur bizə.

Deməli, bir hekayəçi üçün mövzu qıtlığı olmasın gərək. Sadəcə, oturub yazmaq və bu dövrün insanını, o insanın hiss və həyəcanlarını, sevincini, kədərini ümumiləşdirəsən.

Meyxoş Abdullahın hekayələrində də zaman və məkan xətləri bir-birilə çarpazlaşır - təsvir olunan hadisələr, sanki lap qarşımızda cərəyan edir, bizə tanış olan məhəllələrdə, kəndlərdə, ailələrdə baş verir.

Meyxoş Abdullahın kitabındakı ilk hekayəsinin adı "Üşüyən yarpaqlar"dır. Müəllif bu hekayədə ömrünü tənhalıq içində bada verən bir qadının taleyindən söz açır. "Əri başqa bir qadın tapıb, onu atıb gedəndən sonra bu xəyanəti ona bağışlaya bilmirdi… Qadın sevdiyi adamı bağışlaya bilmirsə, ona nifrət edirsə, demək, bir vaxtlar onu dəlicəsinə sevirmiş" fikrini belə qəbul etmək istəmirdi... Ömründə birinci dəfəydi ki, kişi iyi gəlməyən yatdığı yataqdan, ev-eşiyindən acığı gəldi. Qadının keçirdiyi bu təbii hisslər onun tənhalıqda keçən ömrünü, psixoloji ovqatını doğru şərh edir. Amma hekayədə ən uğurlu detallar qadının ağaclarla, quşlarla söhbətidir. "Neçə illərdi ki, dərd-sərini çinarla bölüşər, sirrini ona danışardı". O çinar ağacında iki qumru quşu bala çıxarırdılar. "O çinar ağacını özünə bənzədirdi. Çinar ağacı da onun kimi yavaş-yavaş qocalıb, yaşlaşırdı. Payızın soyuq nəfəsi çinar ağacının yarpaqlarını saraltmışdı. Budağından qopub yerə düşən yarpaqlar intihar edən adamlara bənzəyirdi". Əlbəttə, bu müqayisə kədər doğurur, amma qadının ruhi-mənəvi sarsıntılarının dolğun ifadəsi kimi diqqəti cəlb edir. "Əlindəki yarpağa diqqətlə baxdı. Bir vaxtlar yamyaşıl olan, indi isə saralmış bu yarpaq üşüyürmüş kimi titrəyirdi; eynən, Nuridənin payız ömrünün tənhalığı kimi".

Niyə mən Meyxoş Abdullahın yeni kitabında ilk hekayəsi ilə başladım? Səbəbi budur ki, Meyxoşun bir qism hekayələri mənəvi-əxlaqi səpkidə olan ailə-məişət mövzusundadır: kişinin qadına - həyat yoldaşına xəyanəti, ata-oğul münasibətləri, baş tutmayan sevgilər. "Baş tutmayan intihar"da iki qadın dərdləşir. Birinci qadın "sevdiyim adam mənə xəyanət edib, - deyə hıçqırır. "Ona elə bağlanmışam ki, bir dəqiqə də olsun yaşaya bilmirəm. İnanın, adicə suyu belə ondan icazəsiz içmək istəmirəm, mən onunla nəfəs alıram" - ona "xəyanət edən" kişinin isə ailəsi var. Amma o kişi həmin bu ikinci qadının əridir və dəfələrlə öz halalca arvadını da aldadıb. Əlbəttə, qadın-kişi "xəyanətləri" ədəbiyyatda təzə mövzu deyil, amma Meyxoş bu hekayədə iki oxşar qadın talelərini bir araya gətirir, aldadılanların faciəsini əks etdirir. Belə hekayəyə heç sonluq da lazım deyil ki, biləsən bu aldadılanların aqibəti necə olacaq.

Meyxoş Abdullahın o kitabda toplanan ən yaxşı hekayələrindən biri "Nəğmə müəllimi"dir. "1992-ci ilin yazı. Cəbhədə ağır döyüşlər gedirdi". Belə günlərin birində cəbhəyə könüllülər gəlir və onların arasında Əli Cabbarov adlı bir nəğmə müəllimi də var. Çox cavandır, batalyon komandiri hirslənir ki, nəğmə müəlliminin burada nə işi var, olmaya düşmənlərə "Qarabağ şikəstəsi" oxuyacaq? Cavabı isə belədir: "Mən buraya döyüşməyə gəlmişəm, yoldaş komandir. Məgər nəğmə müəllimi vətəni sevə bilməz". Etiraf edək ki, bizim nəsrimizdə müharibə mövzusunda əsərlərin sayı o qədər də çox deyil. Bəlkə, elə lazım da deyil. Amma "Nəğmə müəllimi" kimi hekayələr lazımdır ki, müharibəni görməyən və bu barədə təsəvvürü olmayanlar belə hekayələri oxusunlar, o nəğmə müəllimi kimi Vətəni sevsinlər və…get-gedə döyüşdən-döyüşə bərkiyən, mətinləşən bu cavan oğlanın necə qəhrəmanlıq göstərdiyinin, necə həlak olduğunun şahidi olsunlar.

Meyxoş Abdullah əksər hekayələrində xarakter yaratmağa can atır və bəzən bir obrazın taleyi ilə cəmiyyətimiz üçün səciyyəvi olan mətləblərə toxunur. Məsələn, "Maaş günü" hekayəsində kiçik bir idarədə çalışan Səidin maaşını alandan sonra pulu borclu qaldığı adamlara paylayır - dükançıya, işıqpulu yığana, həyat yoldaşına, uşağının əlavə məşğələ müəlliminə və b. Axırda cibində iyirmi qəpik qalır. Çox tanış mənzərədir, eləmi? Və Səidin keçirdiyi psixoloji hallar, ağlamalı vəziyyəti hekayədə bir kədər hissi yaradır, bizcə, bunu kədərli komediya da adlandırmaq olar.

"Dəli Bəybala" - bu hekayə isə adamların gülüb ələ saldıqları, lakin çoxlarının ağlından iti olan bir insanın taleyindən söz açır. Əlbəttə, onda Kefli İsgəndərlik heç nə yoxdur. Sadəcə, ağlı-başı yerindədir, amma mühit, yaşadığı məhəllənin adamları onu "Dəli Bəybala" deyə çağırırlar. Amma "Məhəllə uşaqları Bəybalanı dəli, ağılsız saydıqlarına görə, öz gizlin işlərini də onun yanında açıb danışar və elə düşünərdilər ki, Bəybala belə şeyləri anlamır. Əslində, Bəybala bu axmaq uşaqların bütün axmaq işlərindən xəbərdar idi. Amma öz-özünə fikirləşirdi ki, mən dəliyəm, özümü onlara tay tuta bilmərəm". Amma Bəybalanı yandıran təkcə tay-tuşlarının ağılsız hərəkətləri deyildi, böyüklərin yanlış hərəkətləri idi. Beləliklə, mühit Bəybalanı öz sırasından, adamlıq cərgəsindən çıxarır və "dəlilik" də elə buradan başlayır. Bəybala sevir, amma "sevgilisi" də onu dəli zənn edir. Bu da Bəybalanı, doğrudan da, ağılsız hərəkətlərə sövq edir, amma onun "sevgilisi" Qəmzə bir neçə il keçəndən sonra ağıllı adamların qurbanına çevrilir. Dəli Bəybala "günlər ötdükcə şahidi olduğu hadisələrə tab gətirmir. Az qalırdı ki, başına hava gəlsin". Deməli, müəllif dəli olmayan, ağlı-başı yerində olan bir insanın faciəsini bizə göstərir. Hekayə boyu Dəli Bəybalanın nələr keçirdiyinin, hansı mənəvi əzablara düçar olduğunun şahidi oluruq. Nicat yolu varmı? Yox, çünki Dəli Bəybala Kefli İsgəndər deyil ki, sonda ona dəli deyənlərin üzünə tüpürsün. Onun gücü yalnız "Qəmzənin yasına gələn kişilərin maşınlarının təkərləri altına mıxdan, mismardan qoyub hamısını partlatmağa" çatır.

Meyxoş Abdullahın bir sıra hekayələri novella tərzində yazılmışdır. Novella da hekayənin bir növüdür, sadəcə, bu tipli hekayələrin sonluğu gözlənilməzdir. "Varlı adamın pencəyi"ndən pul tapılır, qulluqçu qadın evində xidmətçi olduğu sahibədən işlədiyinin pulunu ala bilmir. Sahibə pul əvəzinə ona ərinin heç vaxt geyinmədiyi paltarlarından verir. Qulluqçu qadın bu paltarları evinə gətirir. Uşaqlar bu paltarları atalarına geyindirirlər. Qadın ərinin əynindəki paltarları soyundurmağa başlayır. "Elə bu vaxt qəribə bir hadisə baş verdi, pencəyin astarından bir büküm pul qadının ayaqları altına düşdü… Duruxub qaldı, sanki on uqara basırdı. - Bu nədir, ilahi, yoxsa mən yuxu görürəm?!.. Pulll! - deyə o, dəli kimi qışqırdı. - Pulumuz var, özü də çoxluca… Biz yaşayacavğıq, biz ölməyəcəyik".

Başqa bir novella - "Qanlı tablo". "Höküməli ucaboy, arıq vücudlu, gözləri gömgöy olan nataraz bir kişiydi. O qədər arıq idi ki, belinin dəvə kimi donqarı çıxmışdı. Səhərdən axşama kimi bir yerdə qərar tutmayaraq ora-bura vurnuxurdu. Gördüyü işlər də ya yarımçıq olardı, ya da heç nəyə kar olmazdı" - müəllif hekayənin qəhrəmanının zahiri əlamətlərini belə təqdim edir. Həmin bu Höküməli kişi xasiyyətcə səbatsız və nataraz adamdır. Və bir gün qərara alır ki, arvadını boşasın. Səbizəylə, "şəhərin əksər kişilərinin aşnasıyla" evlənsin. Oğlu İmran atasına deyir ki, belə iş tutma, ayıbdır, deməzlər ki, bu kişinin üç qızı, bir oğlu var, gedib arvadının üstünə arvad gətirir? Amma nataraz ata oğlunu eşitmir, ata-oğul tutaşırlar - "artıq o, nə edəcəyini ağlına belə yerləşdirə bilməyərək atasının üstünə yeridi. Atasının başı zərblə divara dəydi". Atası yavaş-yavaş yerə çökməyə başladı. "İmran, sanki yuxudaydı, nə etdiyini indi anlayırmış kimi atasının qana bulaşmış cəsədini qucaqladı. Elə bu vaxt arxadan başına dəyən ağır bir alətin təsirindən gözləri qaraldı. Həmin anda onun başından fışqıran qızıl qan divardakı tabloda fon yaratdı. Qanrılıb geri baxanda anasını gördü". Maraqlı hekayədir, eləmi? Amma fikrimizcə, Meyxoş Abdullah belə bir hadisəni bəlkə də, özündən uydurub, di gəl ki, uydurma olsa da, ata-ana-oğul üçlüyünün (ana son anda ölmüş ərinin intiqamını oğlundan alır) xoşagəlməz sonluğunu təqdim edir.

Meyxoş Abdullahın digər hekayələrindən də söz aça bilərdim. Hekayədə hadisəçiliyin, nəql etmənin bir nümunəsi kimi "Kişi kimi", "Terrorçu" "Mənə bacı demə, günahdır", "Qapısı gecə döyülən qadın", "Mininci adam" hekayələri oxunaqlıdır. Amma çox istərdik ki, Meyxoş Abdullah gələcək hekayələrində daha ciddi mətləblərə toxunsun. Doğrudur, onun hekayələrinin əksəriyyəti həyatdan gələn səslərdir, insanların qarşılıqlı münasibətlərini əks etdirən lövhələrdir, amma bu hekayələrdə elə bil nəsə çatışmır. Bu çatışmayan isə hadisələrdən problemlərə doğru keçidin bir qədər zəif təsir bağışlamasıdır.

Amma Meyxoş Abdullahın hekayələri sübut edir ki, o, get-gedə bir yazıçı kimi hekayə janrında uğurlar qazanır. "Nəğmə müəllimi" hekayəsini yazan müəllifə inanırıq.