Tədqiqatçısını gözləyən nüsxə - Tariyel Məmmədov yazır

"Dədə Qorqud kitabı" Vatikan nüsxəsi, Xan nəşriyyatı, 2018-ci il Abidəni transliterasiya edən, ön söz, qeydlər və şərhlərin müəllifi: Filologiya elmləri doktoru, professor Tərlan Quliyev

Türk dünyası tarixinin içində Azərbaycan xalqının tarixi ən sirli, ən mübhəm tarixlərdən biridir. Bu mübhəmliyin sirri, bizcə, ümumiyyətlə türk tarixinin, o cümlədən Azərbaycan tarixinin çox qədim dövrlərə dayanmasındadır. Maraqlıdır ki, bu tarixi bəzən min, iki min il ilə məhdudlaşdırmaq istəyirlər. Onda da bu tarix heç nə demir, sirlərinin üstünü açmır. Bu mənada türkün tarixi və onun içində Azərbaycan tarixi min illərə dayanır, söykənir. Bu faktı sübut etməyin ən bariz yolu isə, bizcə, ilk növbədə böyük Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərindən keçir. Bəzi "tədqiqatçıların" dediyi kimi, əgər "Dədə Qorqud kitabı"nın qədimliyinə göz yumub, onun hardasa XII-XVI əsrləri ehtiva etdiyini, ən yaxşı halda isə VII əsrdən sonra yarandığını qəbul etsək belə, Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri haqqında belə fərziyyələrə, gümanlara düşməyə yer yoxdur. Çünki "Divanü lüğat-it-türk"ün üzərində yazılma tarixi mövcuddur: Mahmud Kaşğari bu əsəri XI əsrin II yarısında, daha dəqiq şəkildə desək, 1072-1074-cü illər arasında qələmə almışdır. Və bu əsərlə tanış olanda türk dilinin nəhəngliyi qarşısında özünü itirirsən: həmin andaca düşünürsən və istər-istəməz görürsən ki, bu kitabda olan dil faktları, leksik vahidlər, nümunələr elə bir nəhəng bütövdən, elə bir dildən qopmuş nümunələr, qəlpələrdir ki, bu dil arxada min-iki min ili deyil, bir neçə minillikləri qoymuşdur. Və elə həmin andaca başqa düşüncələrə də dalırsan: düşünürsən ki, bu dili daşıyan xalq və xalqlar bir xalq kimi dünən, srağagün formalaşa bilməzdi. Onlar da ən qədim zamanlarda, tarixin bizə sirrini açmadığı dövrlərdə bir xalq kimi formalaşmış və nəinki formalaşmış, hətta dünyanın ən mədəni, ən inkişaf etmiş xalqlarından biri olmuş, öz dövrünün, öz zamanının ən sivil normaları çərçivəsində yaşayıb, həyat sürmüşlər. Bu mənada, biz əgər Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərindən türk xalqlarının həyat tərzi, düşüncəsi, məişəti, sevgisi, dünyagörüşü haqqında ayrı-ayrı leksik kəlmələr vasitəsilə informasiyalar alıb, bu xalqların həyatını gözümüz önündə xəyali olaraq canlandırırıqsa, "Dədə Qorqud" dastanında belə canlandırmaya ehtiyac yoxdur. Çünki "Dədə Qorqud kitabı" bizim Mahmud Kaşğarini oxuyarkən əldə etdiyimiz təsəvvürləri bilavasitə, birbaşa şəkildə gözlərimiz qarşısında canlandırır. Və "Dədə Qorqud kitabı"nda biz Mahmud Kaşğarinin bizə təqdim etmək istədiyi bir Oğuz tayfasının, elinin, xalqının, dövlətinin həyatını, məişətini bilavasitə gözlərimiz qarşısında görürük. Başqa sözlə desək, əslində "Dədə Qorqud kitabı" Mahmud Kaşğarinin nəzəri şəkildə dediklərinin sübutudur.

Bəs onda "Dədə Qorqud kitabı" özündə hansı oğuzları, oğuzların həyatının, tarixinin hansı dövrünü, hansı xalqı, hansı dili ehtiva edir? Bizcə, ən azından bu suallara cavab almaq üçün Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası, Humanitar elmlər kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor Tərlan Quliyevin 2018-ci ildə nəşr etdirdiyi "Dədə Qorqud kitabı"nın Vatikan nüsxəsi ilə daha yaxından tanış olmağa dəyər. Belə ki, professor Tərlan Quliyev Azərbaycan filologiyası, elmi, mədəniyyəti qarşısında böyük bir missiyanı yerinə yetirmiş, ilk dəfə olaraq "Dədə Qorqud kitabı"nın Vatikan nüsxəsini əski əlifbadan müasir əlifbaya çevirmiş, elm aləminə məlum olduğu 1952-ci ildən - yəni 66 ildən sonra "Kitab"ın bu nüsxəsini oxuculara, Azərbaycan xalqına təqdim etmişdir.

Bildiyimiz kimi, elm aləminə hələlik "Dədə Qorqud kitabı"nın iki nüsxəsi məlumdur: Drezden və Vatikan nüsxələri. Drezden nüsxəsi hələ 1938-ci ildən Həmid Araslı tərəfindən dövrünün əlifbalarına çevrilərək 1938, 1962, 1978-ci illərdə çap olunmuşdur. Daha sonra bu nüsxəni Samət Əlizadə Fərhad Zeynalovla birlikdə və Şamil Cəmşirov da ayrıca olaraq nəşr etdirmişlər. Lakin bəzi "alimlərin" küncdə-bucaqda dedikləri kimi, Vatikan nüsxəsinin bütövlükdə mətni "mütəxəssislərə" məlum olsa da geniş oxucu kütləsinə, Azərbaycan xalqına və hətta bəzi qorqudşünaslara, folklorla məşğul olan alimlərə belə məlum deyildi. Çünki Drezden nüsxəsini çapa hazırlayarkən Vatikan nüsxəsindən istifadə edən, yuxarıda adıçəkilən mütəxəssislərin hamısı dünyasını dəyişmiş və əslində Vatikan nüsxəsi ilə məşğul olan çox az sayda mütəxəssis qalmışdır. Bu mənada, həqiqətən də professor Tərlan Quliyev böyük bir iş görmüş, "Dədə Qorqud"un bu nüsxəsini təkcə bir-iki mütəxəssisin istifadəsində qalması ilə razılaşmamış, onu xalqın malına çevirmişdir. Doğrudan da elm aləminə cəmi iki nüsxəsi məlum olan bu nəhəng abidənin hər iki nüsxəsinin oxucuların, xalqın və nəhayət, elmi ictimaiyyətin ixtiyarına verilməsi olduqca vacib idi. Başqa xalqlar mənəviyyatları haqqında ən kiçik vərəqi belə şüara çevirdikləri halda, biz bu nəhənglikdə nüsxəmizə biganə qalmışdıq. Və ən maraqlısı isə odur ki, bəzilərimiz hələ də bu nüsxənin əhəmiyyətini anlamır, onun dəyərini aşağı salmaq istəyirlər...

Ümumiyyətlə, "Dədə Qorqud kitabı"nı əski əlifbadan müasir əlifbaya çevirmək olduqca həm çətin, həm də məsuliyyətli işdir. Çətindir ən azından ona görə ki, "Kitab"da əksini tapmış bir çox leksik vahidlər artıq arxaikləşmiş və günümüz üçün anlaşılmaz sözlərə çevrilmişdir. Eyni zamanda, məsuliyyətlidir ona görə ki, hər kəlmənin oxunuşu dilimizin, təfəkkürümüzün, xalqımızın tarixi ilə bağlıdır. Düşünürəm, bəlkə elə buna görədir ki, bu sahə ilə məşğul olan "mütəxəssislər" bu vaxta qədər bu nüsxə ilə maraqlanmamış, onu müasir əlifbaya çevirməyə cəhd göstərməmişlər...

Bu gün professor Tərlan Quliyevin də gərgin əməyinin nəticəsi olaraq "Dədə Qorqud kitabı"nın hər iki nüsxəsinin tam mətni əlimizdədir. Bu gün biz bu "Kitab" haqqında daha geniş düşünüb, daha ətraflı danışa bilərik. Ən azından, hər iki nüsxəni tutuşdurmaqla bəzi sirli məqamları daha da aydınlaşdıra bilər, üslubi baxımdan hər iki nüsxənin oxşar və fərqli cəhətlərini öyrənməklə "Kitab"in yaradıcısının, katibinin istedad səviyyəsini, ən nəhayət isə dilimizin zənginliyinin şahidi ola bilərik. Bu mənada, Vatikan nüsxəsini oxuyandan sonra bir məsələ bütün çılpaqlığı ilə görünür. Belə ki, Tərlan Quliyevin də doğru olaraq dediyi kimi bu nüsxələri köçürən katiblərin, yazıya alan müəlliflərin əməklərinin nəticələri olan gördüyümüz üslub fərqləri, onların yanlışlıqlarının deyil, əksinə, şüurlu şəkildə göstərmək istədikləri dil rəngarəngliklərinin nəticəsi kimi qəbul olunmalıdır.

Professor Tərlan Quliyev çap etdirdiyi kitabda təkcə Vatikan nüsxəsinin transliterasiyasını oxuculara təqdim etməklə kifayətlənməmiş, kitabın sonunda Vatikan nüsxəsinin əlyazmasının faksimelesini də nəşr etdirmiş, eyni zamanda, bu nüsxəyə geniş ön söz, qeydlər və şərhlər də yazmışdır.

Kitabın 70 səhifədən artıq həcmə malik olan "Ədəbiyyatımızın və tariximizin bir parçası" adlı ön sözü olduqca maraqlıdır. Maraqlıdır ona görə ki, burada olan fikirlər demək olar ki, tamamilə yenidir. Və eyni zamanda, "Dədə Qorqud kitabı"nın Vatikan nüsxəsinə ön söz kimi yazılmasına baxmayaraq, bütövlükdə "Dədə Qorqud kitabı" haqqında olan düşüncələrdir və bu, abidəyə başqa əksər tədqiqatlarda rast gəldiyimiz kimi fraqmental deyil, konseptual baxışdır. Yeniliyi isə ondan ibarətdir ki, professor Tərlan Quliyev bütövlükdə "Dədə Qorqud kitabı"na Alban dövlətinin təşəkkül dövrünün abidəsi kimi baxaraq, abidədə Qalın Oğuz dövlətinin inkişaf edərək Alban dövlətinə keçdiyi dövrün təsvir olunduğu ideyasını irəli sürür. Doğrudur, "Dədə Qorqud kitabı"nın Alban dövrü ilə səsləşdiyi haqda tezislərə professor Tərlan Quliyevdən də əvvəl bəzi tədqiqatçıların əsərlərində təsadüf olunsa da bu fikirlər fraqmental səviyyədən uzağa getməmiş, ancaq professor Tərlan Quliyevin tədqiqatları ilə konseptual şəklə düşmüşdür. Bu konsepsiya isə bu gün - dilimizə, tariximizə, xalqımızın formalaşma tarixinə, bütövlükdə "Dədə Qorqud kitabı"nın tarixinə başqa yanaşmaların olduğu bir vaxtda olduqca aktualdır. Başqa yanaşma dedikdə isə, əslində, son vaxtlar ara-sıra "Azərbaycan xalqı indiki Azərbaycan coğrafiyasında qədim zamanlardan yaşamır və bu ərazilərə XI-XII əsrlərdə Səlcuq oğuzları ilə birlikdə Orta Asiyadan gəlib. Azərbaycan dili XIV-XV əsrlərdə təşəkkül tapmağa başlayıb. Azərbaycan xalqı XVI əsrdə formalaşıb" kimi səslənən fikirlər nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, professor Tərlan Quliyev "Ön söz"də "Dədə Qorqud kitab"ından gətirilən sitatlarla bu fikirlərin əsassız olduğunu göstərmiş, "Dədə Qorqud kitab"ının nümunəsində Azərbaycan xalqının Azərbaycan coğrafiyasında qədim zamanlardan yaşadığı, xalqımızın və dilimizin isə ən qədim zamanlarda formalaşdığı fikrini sübut etmişdir. Belə ki, biz də professor Tərlan Quliyevin fikirlərinə dəstək olaraq, onun ön sözdə qısa şəkildə deyib keçdiyi, lakin digər qorqudşünasların əsərlərindən bizə yaxşı tanış olan və bu günlərdə internet səhifələrində verilən bilgiyə görə artıq əlyazmasının PDF-i ölkəyə gətirilən XIII-XIV əsr müəllifi Dəvadarinin "Dürər it-tican" əsərini yada salmaqla, bu əsərdə "Dədə Qorqud" haqqında bəhs edildiyini bir daha xatırlatmaq istəyirik. Belə ki, adıçəkilən əsərində Dəvadari hələ VIII-IX əsrlərdə fars dilindən ərəb dilinə, təqribən VI-VII əsrlərdə isə türk dilindən fars dilinə çevrilmiş "Dədə Qorqud" boyları ilə səsləşən bir kitab haqqında məlumat verərək, bəzi boyların məzmunu haqda xeyli bəhs edir. Bu mənada, bu məlumat da bir daha sübut edir ki, "Dədə Qorqud kitabı" bəzi tədqiqatçıların dediyi kimi XIV-XVI əsrlərin məhsulu olmayıb, hələ ən qədim zamanlarda kitab şəklində olmuş və dünənin məhsulu deyil. Orada təsvir olunan dil və xalq da olduqca qədimdir. Bu mənada, professor Tərlan Quliyevin "Dədə Qorqud kitabı"nın qədimliyi ilə bağlı gəldiyi nəticələrin dəqiqliyi və elmiliyi Dəvadari və başqa Orta əsrlər müəlliflərinin əsərləri ilə bir daha təsdiq olunur.

Beləliklə, Vatikan nüsxəsinin özü qədər maraqlı olan ön söz haqqında bəlkə də bu qədər danışıb keçmək kifayət edərdi. Lakin biz ön sözdə söhbət açılan iki məsələyə də öz münasibətimizi bildirmək istəyirik. Belə ki, bunlardan biri professor Tərlan Quliyev tərəfindən dastan coğrafiyasında erməni toponiminə təsadüf edilməməsi, digər məsələ isə İç oğuz və Taş oğuz məsələləridir. Doğrudur, dastanda erməni məsələsinin olub-olmamasına elmi ədəbiyyatda ara-sıra toxunulmuş və bu barədə fraqmental şəkildə müxtəlif mülahizələr irəli sürülmüşdür. Lakin qeyd edək ki, Azərbaycanın tarixi və müasir ərazisinin ayrılmaz bir parçası olan Qarabağın taleyi həll olan bugünkü günlərdə professor Tərlan Quliyev doğru olaraq bu məsələni bir daha qaldırmış, Azərbaycan xalqının, Azərbaycan coğrafiyasnın, Azərbaycan tarixinin ən qədim dövrlərindən bəhs edən bu əsərdə heç bir erməni toponiminin, antroponiminin təsadüf edilmədiyini söyləməklə, həqiqətən də bu coğrafiyada ermənilərin yaşamadığını bir daha sübut etmişdir. Bizcə, elə bununla bağlı olan ikinci məsələ də Azərbaycan xalqının tarixini, tarixi coğrafiyasını öyrənmək baxımından az əhəmiyyət kəsb etmir. Belə ki, dastanda təsvir olunan İç oğuz və Taş oğuzun koordinatlarını müəyyən etmək qorqudşünaslıqda adətən bir ənənə halını aldığından, professor Tərlan Quliyev də bu məsələyə öz münasibətini bildirmiş və dastana əsaslanaraq İç oğuzun və Taş oğuzun koordinatlarını təyin edərkən İç oğuzun başdan-başa müasir Ermənistan - Qərbi Azərbaycan və Naxçıvan torpaqları, Taş oğuzun isə bütövlükdə müasir Qarabağ torpaqları olduğunu göstərmişdir. Bu mənada, professor Tərlan Quliyev mənfur qonşularımızın ərazi iddialarının həllində "Dədə Qorqud kitabı"nın mühüm rol oynadığını, tarixi bir dəlil olduğunu sübut etmişdir.

Beləliklə, bu dəyərli kitab haqqında çox danışmaq olar. Lakin biz bu kitabı oxuculara təqdim etməklə, bu kitabın dəyərli tərəflərini onların ixtiyarına verir, özlərinin bu barədə rəy bildirməsini vacib sayırıq.