Bir fəlsəfi terminin Azərbaycana gəlməsinin tarixçəsi
Əski yunanlar öz fəlsəfi dünyagörüşlərini düşünəndə ona "hilezoistik" demirdilər. Yalnız əski yunanları düşünən A.Losev kimi filosoflar iki yunan kəlməsindən düzəldilmiş bu termindən məmnuniyyətlə istifadə etdilər. "Hile" yunanca taxta-tuxtanı, yəni materialı bildirirdi, sonradan materiyanın adı oldu (bu məna ilə "həyulə" şəklində ərəb fəlsəfəsinə də keçdi). "Zo" isə "zoologiya" terminindən göründüyü kimi, canlılığı bildirirdi. Fəlsəfə tarixçiləri yunan fəlsəfəsi ilə bağlı söyləyəndə ki, onlarda hilezoizm var, demək istəyirdilər ki, onlarda Materiya canlıdır, inert material deyil. Yunanlarda canlı olmaq özü-özünü hərəkətə gətirən demək idi. Məsələn, pələng istəyir və durub yeriyir, ya da kiminsə üstünə atılır. Sonralar yunanlarda "özü-özünü hərəkətə gətirən" həm də qutun, ruhun başlıca göstəricisi oldu.
80-ci illərdə Vaqif İbrahimoğlu Zen-buddizmdən və Dao fəlsəfəsindən etgilənərək aktyor plastikasını "oduxotvorennoe dvijenie" anlayışı ilə yeni estetika faktına çevirmək istəyirdi. Vaqif əsas kitabları rusca oxuduğu üçün danışığında bu dildən alınma sözləri çox işlədirdi (hərdən onu qınayırdım da). Mən həmin ifadənin dilimizdə necə ola biləcəyini Vaqifdən soruşmasam da, çox araşdırırdım: "ruhanı və ya ruhsal hərəkətmi", ya "qutlu hərəkət və ya davranışmı"? Son seçimi edə bilmirdim. İndi isə yunanların hilezoizmini düşünəndə "canlı" sözü yadıma düşdü. Yunanlarda materiya canlı idi. Zen-buddizmdə canlı hərəkətdən söhbət gedirdi. Heyif ki, bu gözəl sözün, yəni "can" sözünün hansı dildən gəlməsini bilmirik. Türkcədən gəlsəydi, fəlsəfədən başı çıxanlar əməllicə qürrələnərdi…
Kitab üzərinə meditasiyanın kültürsəl dəyərindən
Bu düşüncə axınının ucu məndə açıldı. Kamal Abdullanın "Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş" adlı kitabı (B.2017) haqqında nəsə yazmaq istəyəndə. Niyə "nəsə" dedim? Çünki bu situasiyada "rəy" xoşuma gəlmir. Məni həmişə rəy yazmaq, yəni ya tərifləmək, ya tənqid etmək darıxdırıb. Məni daha çox ilgiləndirib o kitablar ki, qarşıma (dizimin üstünə) notlar, xanalar (pianosayaq klaviatura) qoyur və deyir: çal, görək, məndə nə çalırsan.
İndi mən də Kamal Abdullanın son kitabını - "Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş"i açmaq düşüncəsində deyiləm. Savadlı, bilgili oxucu üçün o özü açdığını açıb, bildirdiyini bildirib. Bilgisizləri qandırmaq işi mənlik deyl. Bunun üçün elmi populyarlaşdırma janrı var. Məni isə "Azərbaycan bilinmələrindən sezilən nəsələr (nəsnələrlə nəsələr arasında) (B., Qanun, 2003) kitabımda söylədiyim bir məsələ maraqlandırır: necə edim ki, mənə bildirilənlərdən bilinənləri tutum? Yəni qəsdən, məqsədli bildrilənlərdən bilməzə bilinənləri oxuyum. Kamal Abdulla son kitabında bildirdiyini bildirib. Bəs onlardan nə bilinir bizim kültür kamertonlarımızı titrədib səslər dalğalandırır? Əslində, biz kitablar haqqında niyə kitab (məqalə) yazırıq? Çox niyələr tapmaq olar. Ancaq ən önəmli niyə budur: o kitabın xanalarında "barmaqlarımızı" gəzdirib mədəniyyətimizi, düşünüşümüzü bollandıran "melodilər" səsləndirməkdən ötrü. Bunun üçün "on barmaqdan çox barmaqla" çalmağı bacarmalıyıq (lap yadıma Paviçin "Xəzər sözlüyü" düşdü: orada ibn Akşami musiqini on barmaqdan çox barmaqla çalır). Elə Kamal Abdullanın son kitabı da "Kitabi-Dədə Qorqud"un o məchul (Dədə Qorqudmu, köçürənçimi?) söyləyicisinin və yazarının bildirdiklərini təzədən, başqa sözlərlə bildirmək deyil. Onun bir araşdırıcı kimi kayfı, - Aristotel buna noetik həzz, yəni ağılın aldığı həzz deyirdi, - "Kitabi-Dədə Qorqud"un bildirdiklərindən bilinənləri tapmaqdır. Bizlərinsə noetik həzzi Kamal Abdullanın son kitabından bilinənlərə qulaq tutmaqdır.
Mif haqqında elmi mif
"Gizli Dədə Qorqud"da Kamal Abdulla fəlsəfədəki "hilezoizm" anlayışından etgilənərək oğuzların hilezoizmindən, daşların, dağların suların canlılığından yazmışdı. Bu, onun birbaşa bildirdiyi idi. Ancaq Kamal "Gizli Dədə Qorqud"da mif ilə yazını hilezoist ruhda və ya əski animatizm inanclarında canlılaşdırıb iki oyunçunun (Aktyorun, Aktantın) dialoqunu, yarışını, konfiliktini yaradanda bizim elmi dilimizin bir özəlliyi bilinmişdi. Əski uzaqlıqlarda türklərə qohum olan koreyalılar haqqında deyirlər ki, onların danışhığında "mənimki" az yer tutur. Koreyalı "mənim ailəm", "mənim evim" demir, "bizim ailə", "bizim ev" deyir. Ona görə də koreyalıların danışığında başqa dillərdəki "mənlərin" çoxunun yerini "biz" tutur. Bu, dildən mentalitetin bilinməsinə bir örnəkdir. Başqa örnək: koreyalılar bütün təbiətdəkilərə hilezoistik baxdıqları üçündür ki, belə robotpərəstdirlər, məişətlərini, iş yerlərini robotlaşdırmaqda birinci yerə çıxıblar. İndi yadıma salıram ki, "Gizli Dədə Qorqud"da Kamal Abdulla miflə yazını iki subyektin dramına çevirəndə bilinənlərə qulaq tutmaq üçün bizim türkcəmizin canında gizlənmiş və "Kitabi-Dədə Qorqud"da da özünü bildirən hilezoizmdən bəhrələnmişdi. Onun üçün də Oğuz mifi haqqında söyləmlər, narrativlər quranda elmi mif dilində danışmışdı. Belə elmi teksi hilezoistik ruhu türkcədən az olan başqa dilə, məsələn, ruscaya çevirəndə çox böyük çətinliklə rastlaşırsan. Mifin yazıya qısqanc və ya şübhə ilə yanaşmasını rusca verəndə elə də uğursuz olmayan metafora alınır. Azəri türkcəsində isə ən az metaforiklik yada düşür və sən iki subyektin, az qala demişdim Hörmüzlə Əhrimanın, münaqişəsini görürsən. Əslində, Kamal nə mifi, nə yazını iblisləşdirir, ancaq hər ikisinin suçunu da gizlətmədiyi üçün Şekspir səhnəsi alınır.
Kamal Abdulla "Gizli Dədə Qorqud" kitabı ilə ilk dəfə, Hegelsayağı desək, spekulyativ söyləmlər şəbəkəsini, torunu hörmüşdü. Kamalacan "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı sözlərin etimoloji açımı ilə, rituallarının dünyadakı analoqları ilə Oğuz dünyasına heyranlıq və sevgi yaradırdılar. Ancaq ilk dəfə Kamal Abdulla mif və yazının dramasında "Kitabi-Dədə Qorqud"u "səhnələşdirib" elə bir "tamaşa" yapdı ki, orada biz fəlsəfə-estetika-etnoqrafiya qarışığı olan elmdən və bu elmin Dədə Qorquddan necə ağıllı və gözəl danışmasından həzz aldıq. "Gizli Dədə Qorqud" kitabı türkologiyada ilk və hələ ki, son intellektal sərgüzəştdir. Ondakı yunan mifləri ilə bağlı paralellər isə sanki intellektual sərgüzəştlərdə qarşıya çıxan əcaib yerlər və əcaib hadisələrdir. Yalnız bir məsələdə Kamal Abdullanın "Gizli Dədə Qorqud"una sələf göstərmək olar. O da oxucunu düşüncə "rəqsinin" (Nitsşenin sözü) cızdığı trayektoriyaların ritminə salmaq məsələsidir, - amma nəinki oxucunu, elə "Kitabi-Dədə Qorqud"un özünü də. Bunu 80-ci illərdə Rəhman Bədəlov "Qəhrəmanlıq dastanında doğru və uydurma" kitabında etmişdi. Ancaq Rəhmanda düşüncə rəqsinin melodisini və ritmini Hegel dialektikası vermişdi, Kamalda isə inkişaf və dialektikanın məşhur 3 qanunundan uzaq olan "düşüncə rəqsləri" var. İndi mən İnternetdən aldığım savad əsasında deyə bilərəm ki, "Gizli Dədə Qorqud"dakı düşüncə rəqsi post-strukturalistlərin sevib-etdikləri "rəqslərin" bənzəri idi. Strukturalizm araşdırdığı nəsnəni "qurumuş strukturlara" düzürdü. Post-strukturalizm isə sanki məşhur marksizm revizionisti və ya opportunisti Eduard Bernşteynin formulasından ilhanmlanmışdı: hərəkət hər şey, son məqsəd heç nədir! Ancaq post-strukturalistlərdə güman ki, son məqsəd vardı. Son amac düşüncə rəqsləri ilə məna sayrışmalarını yaratmaqdı. Kamal Abdullanın "Gizli Dədə Qorqud"u oğuzlar dünyasını heç kimdə olmayan semantik "ulduzlar" sayrışmasında olan kosmosa proyeksiya etmişdi. 91-ci ildə "Gizi Dədə Qorqud" çıxandan bəri məndə Nizami, Füzuli, Mirzə Cəlil, hətta Sabir kimi onlarla yazarların yazdıqları üstünə Kamal Abdullasayağı meditasiya yapamaq, "düşüncə rəqsini" oynamaq həsrəti qalıb. Bu həsrətə cavab verən bir neçə kitab da yazılıb və bəlkə də onlar "Gizli dədə Qorqud"un etgisini bildirməsələr də bu etgi onlardan qananlara bilinir.
Dədə Qorqud haqqında ikinci kitabın motivi
Bax, bu fonda məndə sual yaranır. "Gizli Dədə Qorqud" (və onun genişləndirilmiş başqa nəşri) əsasında "Kitabi-Dədə Qorqud" üstünə 91-ci ildən başlayaraq öz melodisini yapıb arifləri mat qoyandan sonra Kamal Abdulla 2017-ci ildə nədən, hansı iç gərəklərinə görə ona qayıdıb son kitabını yazıb? Sözsüz, arada olan 26 ildə "Kitabi-Dədə Qorqud" üzərində düşüncələri, qeydləri yığılıb, ondan qaynaqlanan roman və s. olub. Yəqin bu, ayrıca müsahibə konusudur: necə olur ki, Kamal Abdulla Oğuzun kitabını (dastanını) sonsuz bolluğu olan qaynağa çevirir?
O çevirir, yoxsa qaynaq özü sonsuzdur. İnanın mənə, bu, dəhşətli dərəcədə ciddi, önəmli və çətin sorudur.
Mən bu tip və başqa tip suallarla "Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş" kitabının üzərində meditasiya yapanda ağlıma Kamalın sevdiyi diskurs gəldi "Unutmağa kimsə yox". Bu adda onun romanı (B., Qanun.2011) və şeiri var. Başqa nələri var, yadımda deyil, ancaq nəsə tutqun xatirəm var ki, həmin deyim onda araverməz leytmotividir.
Bu diskurs çox ilginc qurulub. Onun intonasiyasında və sintaksisində, adətən, biz nəyinsə rəğbətə layiq olmadığını söyləyirik: "sevməyə adam yox", "gəzməyə yer yox", "yeməyə bir şey yox". Bəs nəyinsə unudula bilməməsinə necə heyifsilənmək olar?. Axı Froyd demişkən, bizim bilincimiz özündən bütün ağır xatirələri sıxışdırıb alta basır. Unutqanlıq olmasa, analar itirdiyi balalarının dərdindən dəli olarlar. Adam etdiyi yaramazlığın utancından psixi pozuntuya düşər. Hətta bizim qavrayışımızın çərçivəsi, astanası olmasa, yəni hər nəsnəni, hər xışıltını eşitsək, heç nəyi görüb eşitmərik. Biz çox şeyi görməyb, eşitməməliyik ki, az şeyi yaxşı görüb eşidə bilək. Bu mənada unutqanlıq prinsipində çox şey huşumuzda olmamalıdır. Deyirlər ki, beynimizin 15-20 faizini işlədirik. Bunu deyəndən sonra dəlicəsinə istək aydırırlar ki, hamısını işlətsəydik, nə gözəl olardı! Ancaq hər şeyi eşitmək heç nəyi eşitmək olduğu kmi, beyinin maksimum işləməsi də düşüncəsizlik olardı, çünki düşüncələr bir-birini dağıdardı. Ona görə də bizim meditasiyamız, yəni dərin düşüncələrə dalmamız unutma ilə anmanın "tanqosundan" yaranır və bu kontekstdə sual çıxır, nədən Kamal Abdulla heyifsilənir ki, unutmağa kimsə yox?
Əslində, o heyifsilənmir, heyifsilənməyin intonasiyasında (biz "dəhşət" sözünü heyranlığımızı göstərmək üçün demirik?!) nə varsa, ona qədirbilənliyi sezdirir. Kamal Abdullanın son kitabı "Kitabi-Dədə Qorqud"la ilgili belə qurulub, başqalarının fərqinə varmadığı, görmədiyi, sezmədiyi, düşünmədiyi faktlara, detallara qavrayışı açmaq. Örnəyin belə bir sualdan açılan fakt: niyə "Dədə Qorqud"da oğuzlar kişi ilə bağlı "ağlamagil", qadınla bağlı "bozlamagil" deyirlər? Bəlkə dildə sinonimlərin yaranmasının bir qaynağı matriarxata və patriarxata gedib çıxan qadın dili və kişi dilidir?
Niyə oğlanlara törən, ritual gedişində ad verirlər, qızlara yox? Asan izahı odur ki, bu törən patriarxallığın sonucudur. Bəs bunun bizə bildirdiyi yox, bildirdiyindən bilinənlər nə deyir? Bəlkə onu qandırır ki, ad elə-belə verilməyəndə, törənin təmtərağında veriləndə adı biabır etmək qorxusu, onun qarşısında sorumluluq duyğusu çox ciddi olur?! Yazarın son kitabında Oğuzda ərənlərin adının gizlədilməsindən bilinən mənalar açılır. Bəlkə bir bilinən də budur ki, adın üstündə əsməklə onu biabır etməyin xofunu artırırdılar?!
Kamal Abdulla son kitabında aforistik deyimlərlə "Kitabi-Dədə Qorqud"dan elə olayları və halları bəlirtiləndirir (manifestasiya edir) ki, başqaları üçün unutqanlıq zolağındadırlar. Örnəyin orada deyilir: Azərbaycan ədəbiyyatında "Kitabi-Dədə Qorqud"da olan qədər müəllifi hərəkətdə olan mətn tanımırıq. Bundan nə bilinir? Kamal Abdulla Azərbaycan ədəbiyyat tarixində mətnləri öncə söyləyicilər (müəlliflər, nəqlçilər) qalereyası əsasında postulaşdırır və sonra təklif edir ki, Dədə Qorqudu söyləyici kimi bu şəbəkədə düşünək. Qurani-Kərimdə Allah-taala müxtəlif əvəzliklərdədir, gah "O", gah "Mən", gah "Biz" kimi danışır. Dədə Qorqudda da bu əvəzlik yerdəyişmələri var. Ancaq onun eposda hərəkəti təkcə bir əvəzlikdən o birisinə keçid deyil. O, həm də ordan bura, burdan ora gedir.
"Kitabi-Dədə Qorqud" poetikasına giriş"də generativ qrammatikanın tətbiqindən bilinənlər
80-ci illərdə biz (Kamal Abdulla, Aydın Talıbzadə, mən və b.) Sovet ədəbiyyatşünaslığının darıxdırıcı metodundan qurtulmaq üçün Batının ritual-mifoloji məktəbindən çıxış edərək nəsrdə Xaos-Kosmos qarşıtının (oppozisyasının) oxşartılarını tapırdıq. Tapırdıq və bundan həzz alırdıq. İndi isə Kamal Abdulla son kitabında başqa baxım bucağına çıxaraq yazır:
"Kitabi-Dədə Qorqud"un hər layında (deyərdim, hər seqmentində) xaosdan kosmosa keçid var.
Hər laya, seqmentə belə baxmaq o dönəmlər bizim ağlımıza gəlməmişdi. Tekstin bu modeldə verilməsi hansı düşünmə və düşündürmə sonuclarını verir? Kosmosla bağlı qara materiya, qara enerji, vakkum, anti-hissəciklər kimi ideyalar, əslində, materiyanı annihilyasiya edir, yəni onu təməlində heçliyə, boşluğa çevirir. Tanrının yoxdan var etməsinə fəlsəfədə həmişə müqavimət olub. Lukretsinin, Mark Avrelinin həmin müqaviməti ifadə edən düşüncələri belə düsturlanmışdı: "de nihilo nihil", yəni heç nədən heç nə (çıxmaz)! Ancaq "yoxdan var edən" Tanrı ideyası da başqa fəlsəfələrin sayəsində gücünü saxlamaqdadır.
Hər layın dərinində olan Xaosdan mənə Xaosun heçlik, boşluq variantları görünür - bu variantlar Dao fəlsəfəsində, Buddizmdə və yanılmıramsa Hegel, Haydeger kimi filosoflarda da var. Hər layda Xaosun Kosmosa keçməsini göstərəndə Kamal Abdulla "Kitabi-Dədə Qorqud"u varlıq, dünya modelində, analoqunda verir. Yazarın son kitabı Dədə Qorqud teksti ilə bağlı, beləcə, aşağıdakı modeli qurur: lap dibdə Xaos qaranlığıdır, ondan bəridə ada kimi dərin strukturlar bulunur və onlar təzahürlərini, təcəllilərini, manifestasiyalarını mətnin üstünə vururlar. "No" teatrında (deyəsən, elə "Kabuki" teatrında da) Daoist-buddist estetika əsasında Boşluqdan istifadə olunur. Səhnədə birdən-birə lakunlar kimi boş fasilələr yaranır və araşdrıcılar bunda Boşluğun dibdən vurub üzə çıxmasını görürlər. Kamal Abdullanın son kitabında sıfır sahmanlayıcılardan danışılır. Mənə bu fikirdən Xaosun vurub Mətnə çıxması BİLİNİR. Sıfırı, yoxluğu adi şüur heçnəsizlik kimi qavrayır. Kamal Abdulla isə hələ gəncliyində kvazi-predikativlik nəzəriyyəsini irəli sürmüşdü: öncələr cümlədə mübtəda xəbər funksiyasında olan feilə artırılmaqla predikativlik verirdi. Sonrakı dəyişmələrdə xəbərdən mübtəda itdi, ancaq o boşluqda predikativlik qaldı.
Sıfırla oynamaq Kamal Abdullanın son kitabında da qalır. Orada bu, sıfırla bildirmə (və ya danışan sükunət) adlandırılır. Dilçilər anlayırlar söhbət nədən gedir. Dilçi olmayanlar isə, qoy, dərinə getmədən Kamal Abdullanın son kitabının bir ideyasını belə başa düşsünlər: "Kitab-i Dədə Qorqud"da mətn təkcə fiziki (fonetik-morfoloji) libası olan vahidlərlə mənalar bildirib, sintkatik düzüm yaratmır. Təkcə olanlarla yaratmır. Həm də olmayanlarla, bulunmayanlarla yaradır. Necə noetik ləzzət almayasan belə deyimdən: "Kitab-i Dədə Qorqud"da mətn sərhədindən qıraq olan mətnlər var və onlar Dədə Qorqud mətninə işləyirlər. Sərhəddən qıraqda olan mətnlər fiziki libasda deyillər, implisitdirlər. Onlar da, əslində Dədə Qorqud mətnlərində olmalıdırlar, ancaq fiziki yoxa çıxdıqları üçün Dədə Qorqud tekstindən otaydalıaşırlar. Örnəyin, Kamal Abdulla deyir: mətndə olan "Çıxan can geri gəlməz" deyimi mətndən qıraqda olan, haradasa səslənib sönmüş "Çıxan can geri gələrmi" sorusunun cavabıdır.
Onu da deyim ki, Baxtin hər monoloqda (və bəzi tekstlərdə) başqasının səsi var deyəndə heç də gerçək səsi nəzərdə tutmurdu. Əsas personaj sözlərini söyləyəndə qeybdə qalan başqasının ola biləcək etirazına cavab kimi yeni düşüncə gedişləri edəndə başqası ilə qiyabi mübahisyə girir. Burada da mətndən qıraqda mətn var. Onu da deyim ki, Kristevanın "hər tekst interteksdir" aforizmi Baxninin polifonik tekstlər ideyasının davamıdır.
Mətnlə ilgili Kamal Abdullanın son kitabından bilinənlərə qulaq tutub türlü fəlsəfələr yapmaq olar. Ancaq qoy bu, gələcək diplom, dissertasiyalar üçün açıq qalsın. Hələliksə onu deyim ki, mən Kamal Abdullanı tələbə kimi yox, gənc dilçi kimi tanıyanı onu Noem Xomskinin generativ (və ya transformativ) qramatikasından təsirlənmiş görmüşəm. Bu təsirlərin altında dil və mədəniyyət üzrə harada araşdırma aparıbsa, orada tez-tez dərində bulunub gizli qalanları üst strukturlarda bərpa etməklə məşğul olub. İndi bizim yazar son kitabında da elə edir: "Kitabi-Dədə Qorqud"un dərinliyində iki qayda tapır, biri gerçəkliyin bədii-poetik təsvirinə yasaq, o biri bədii-poetik təsvirin gerçəkliyin düzünə göstərilməsinə yasaq. Lap dərində olan nəsə (xaos) üzdə-üstdə təzahürlərə transformasiya edəndə bu iki yasaq qayda kimi mətndə iki fərqli nəticələr verir. Birinci yasaq gerçəkliyi bədii-poetik dildə görükdürməyə qoymur və nəticədə mətnin hansı kəsimlərindəsə dünya bədii-poetik süsləmələrdə verilmir. Bu, sonralar Heminqueyin məşhur teleqraf üslubunda oxşartısını tapmışdı. "Kimi" qoşması məcazi göstərməyə qulluq edir. Birinci yasaq işləyndə "kimi" qoşması dilə gəlmir. Dədə Qorqudda sular danışanda bu "insan kimi danışdı" metaforasında başa düşülmür.
İkinci yasaq isə dünyanı müstəqim təsvir etməyə qoymur. Kamal Abdulla hər iki yasağın dərinində bəşəriyyətin əski tarixi dönəmlərinin izini tapır (yenə dərinlik). Onları qəribə metafora-terminlərlə belə adlandırır: "dəşti müstəqimiyun" və "dəşti məcaziyyun". Bu terminlərdə "dəşti" sözünün işlədilməsindən mənə nələr bilinir? Ortaçağ müsəlman dünyasında "Dəşti qıpçaq" (Qıpçaq çölü) dəhşətli enerjisi olan söz idi. Bütün Yaxın və Orta Şərq, bəlkə elə rus dünyası da qıpçaq elinin xofu, sirli və ya təhlükəli gəlişinin bəkləntisi altında idi. Kamal Abdulla, məncə, "dəşti müstəqimiyun" və "dəşti məcaziyyun" kəlmələrinin sehirini, magiyasını bu anışmalarda duyub bizə duydurur.
Mən, əslində, Kamal Abdullanın zərgər kimi incə, narın struktrlarla hördüyü düşüncə aləminə yalnız ilk qədəmləri qoyuram, ancaq dərinə girməyə məqaləmin formatı imkn vermir. Mənim işim, dedim ki, hər şeyi açmaq deyil, onun son kitabını düşünəndə kitabın haralara apardığına, onunla haralara getdiyimə örnəklər verməkdir. Beləcə, Kamalın düşüncələrinin post-strukturalist, fəlsəfi, struktur dilçilik koordinatlarında cızdığı trayektoriyalarından xırda seqmentlər verdim. İndi isə bir maraqlı məsələyə toxunum və bitirim.
Anti-dərinlik
Beləliklə, son kitabında Kamal Abdulla Meşə sakinlərindən sonra Mağara sakinlərinin dönəminin gəlməsini söyləməklə əski dünyanın poliolit-neoitlə bağlı ilk dönəmlərinə gedib çıxır. Daha sonra "dəşti müstəqimiyun" və "dəşti məcaziyyun" termin-metaforaları ilə meşə sakinlərinin dünyaduyumundan mağara dünyasının dünyaduyumunu ayırır. Yazarın son kitabının gedişində bütün bu dib qatlarını "Kitabi-Dədə Qorqud"un dərinliyinə qoyub onun üst strukturlarını dərin qatların transformasiyası kimi götürür.
Ancaq bu zaman Kamal Abdullanın son kitabı həm də bəzi paradokslarla oynayır. Bir çox fəlsəfələr dünya məkanını üç ölçülü götürəndə enin, uzunun yanına hündürlüyü (dərinliyi) də qoyur. Ancaq fizika Kamal Abdullanın sevdiyi paralel dünyalar məsləsini qoyanda söyləyir ki, həmin dünyalarda en, uzunluq olsa da dərinlik olmadığı üçün onlar hətta yanımızda bulunsalar belə, bizə bilinmirlər. Biz qalınlığımızla bu absolyut nazikliyə girə bilmirik. Bu söylədiyimiz çağdaş fiziklərin elmi fantaziyasına aiddir. Ancaq filosflar da var ki, "dünyanın özündə dərinlik yoxdur, dərinlik bizim qavrayışımızın illüziyası, aldanışıdır" - deyirlər. Örnəyin, Nitsşe belə hesab edirdi. Bəndəniz də bu yanaşma ilə kültür tekstlərimizə baxmşdı. Bəzi post-strukturalist metodologiyalardan da görünür ki, onlar düşüncələrindən dərinlik paradiqmasını uzaqlaşdırırlar. Kristevanın "tekst əslində həmişə intertekstdir" aforizmindən açılan odur ki, sən tekstin dərininə gedib oradan mənalar çıxarmaq istəyəndə mətni sandıq kimi açıb çıxarmırsan, çünki mətn sandıq deyil. Sən tekstdən başqa tekstlərə baxanda, səyahət edəndə mənalar alırsan və aldanışda olursan ki, onları mətnin dərinindən çıxardın. Sən tekstlər arası müstəvidə gəzirsən, ancaq aldanışda olursan ki, tekstin içinə, dərininə varmısan. Bəzən biz nəyisə öncə gəlib arxamızda durduğu üçün dərində olan sayırıq. Yazımın başında mən "Unutmağa kimsə yox" diskursunu açanda, əslində, onun dərininə getməmişdim, o biri tekstlərə yayxanan müstəvidə hərəkət etmişdim. Kamal Abdullanın son kitabı bu anlamda möhtəşəm intertekstdir ki, dərinlik duyğusu və illüziyası yaradır. Elə buradaca yazıma son akkordu vurum: o bütün yaradıcılığı ilə Dədə Qorqud həndəvərində intertekst müstəvisini yaradaraq bizi bu müstəvidə gəzdirib. Beləcə, başqa mətnlərə aparmaqla dərinliyə çıxmaq həsrətimizin başını qatıb.
Azərbaycan mədəniyyəti Kamal Abdullanın son kitabına ilə 2017-ci ildə bir ciddi paradiqma alıb - bütün önəmli bədii mətnlər intertekst şəbəkəsinə salınıb orada refleksiya və ya meditasiya edilməlidir. Yeni nəsl Nizamini, Sabiri, Mirzə Cəlili, Anarı, Mövludu, Elçini və "Yarımçıq əlyazma" kimi romanları Kamal Abdullanın son kitabının paradiqmasında meditasiya etsə, Azərbaycan mədəniyyəti ağıllı, düşüncəli söhbəti ritorik söhbətlərlə səhv salmaz!
Niyazi Mehdi
Fəlsəfə elmləri doktoru
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
