Birinci Türkoloji Qurultayın iclaslarının çoxunda ədəbi dil məsələsinə toxunulmuş; həm ümumtürk ədəbi dili, həm də ayrı-ayrı türkcələrin ədəbi təzahürləri barədə müxtəlif mülahizələr irəli sürülmüşdür. On dördüncü iclas isə Türkiyədən şəxsən dəvət olunmuş professor M.F.Köprülüzadənin "Türk xalqlarında ədəbi dilin inkişafı" mövzusundakı məruzəsi ilə açılmış, stenoqrafik hesabatda Türkiyə türkcəsində danışmış görkəmli alimin məruzəsinin qısa məzmunu verilmişdir. Sözlərinə "türk dili İslamın qəbulundan çox əvvəl bir sıra ləhcələrə parçalanmışdı. Hazırda müvafiq sənədlər olmadığından həmin ləhcələri aşkar etmək və onları dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün deyil" mülahizələri ilə başlayan məruzəçi əlavə etmişdir ki, "şübhəsiz, İslamın qəbulundan əvvəl də türklər arasında bəzi əlifbalar mövcud idi və həmin əlifbalardan istifadə edən bəzi ləhcələr "ədəbi" dillər adlandırıla bilər. Orxon abidələrinin dili artıq inkişaf etmiş ədəbi dildir. Bu ədəbi dildən savayı, həm də hələ sasanilər dövrünə gedib çıxan türk dilində əsərlərin mövcud olması barədə tarixi dəlillər də vardır ki, bunlar haqqında mən "Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvvüflər" və "Türk ədəbiyyatı" əsərlərində ətraflı danışmışam".
Mahmud Kaşğarinin "Divan"ına istinad edən M.F.Köprülüzadə demişdir:
"Həmin dövrdə (M.Kaşğari dövründə - N.C., M.H., A.Q.) artıq iki türk ədəbi dili mövcud idi: Şərq və Qərb. Birincisi, Xaqaniyyə, yaxa sadəcə türk ləhcəsi Qaşqar və onun bölgələrində hakim idi və çigil, yağma, arqu, toxsi, uyğur ləhcələrilə böyük oxşarlığı vardı. "Qərb ləhcəsi" adlandırılan ikinci ədəbi dil isə oğuz ləhcəsidir, onunla qıpçaq, yemak, peçeneq, balkar, xüsusən də qıpçaq-yemak ləhcələri arasında böyük oxşarlıq mövcuddur. Bu iki qrup arasında hələ müsəlman erasının V əsrində ... hiss ediləcək dərəcədə fərqlər olmuşdur".
Dilçi olmasa da, türk ədəbiyyatı tarixini dərindən bilən məruzəçi, qısa icmaldan göründüyü kimi, Şərq türkcəsinin XI-XIII əsrlərə aid "Kutadqu biliq", "Hədiqətül-həqaiq", "Divani-hikmət" kimi dəyərli ədəbi məhsulları barədə bəhs etdikdən sonra həmin türkcənin davamı olan cağataycadan danışmış, bu ləhcədə qələmə alınmış əsərlər barədə məlumat vermişdir.
Qərb türkcəsinə gəldikdə isə, M.F.Köprülüzadə onun da müsəlman erasının VII əsrində Şərqi və Qərbi olmaqla iki ləhcəyə ayrıldığını söyləmişdir. Onun fikrincə, "Şərqi oğuz, yaxud Azəri ləhcəsi, məlum olduğu kimi, VIII əsrdən etibarən formalaşmağa başladı. Qərbi oğuz, yəni Anadolu ləhcəsinə gəldikdə isə o hələ monqol istilasından da əvvəl ədəbi məhsullar yetişdirməyə başladı".
Beləliklə, türk ədəbi dillərinin tarixini orta əsrlərin sonlarına qədər gətirib çıxaran böyük alim ümumiyyətlə yeni dövrə keçməmişdir ki, bu, onun məruzəsinin aktuallığına, eləcə də Qurultayda türk xalqlarında ədəbi dil məsələsinin müzakirəsinin istər nəzəri, istərsə də əməli səviyyəsinə, əlbəttə, təsirsiz qalmaya bilməzdi.
N.E.Xakimov və X.A.Qabitovun tatarca məruzələrindən sonra sözə "mən yoldaş Neymət Xakimovun əsassız və türkologiyanın məlumatları ilə əlaqələndirilməmiş öngörmələri üzərində dayanmaq istəyirəm" kimi polemik intonasiya ilə başlayan B.E.Berdiyev A.N.Samoyloviçlə B.V.Çobanzadənin keçən, M.F.Köprülüzadənin isə indiki iclasdakı məruzələrinə dayanaraq bildirmişdir ki, N.Xakimovun "türk xalqlarının ümumi dilinin olmaması ilə bağlı dəlilləri" yanlışdır, "hələ başqırd dilini öyrənməmişəm, amma buna baxmayaraq, yoldaşların dediklərini başa düşdüm; deməli, leksikoloji material baxımından bizə bir-birimizi başa düşmək imkanı verən bir çox ümumi materiallar var". Odur ki, B.E.Berdiyev guya ayrı-ayrı türk ədəbi dillərinin artıq mövcud olması, eləcə də onların "birləşdirilmə" ehtiyacının meydana çıxması barədəki mülahizələri yersiz saymışdır.
O demişdir:
"Ədəbi dil yaratmaq məsələsinə yoldaş Qabitov kimi formal yanaşmaq tam ixtiyaridir, çünki adlar var - tatarlar, başqırdlar, türkmənlər. Amma bu heç də o demək deyil ki, onların hər birinin başqasının başa düşmədiyi dili var. Bu heç də belə deyil. Ədəbi dilin yaranması üçün zəmin varmı? Fikrimcə, var... Şivələr aradan qalxmaq üzrədir, çünki bu xalqlarda ədəbi dillər yaranmağa başlayıb".
N.E.Xakimovla X.A.Qabitovun məruzələrinin mətni saxlanmadığından B.E.Berdiyevin nə dediyini tam dəqiqliyi ilə anlamaq çətindir, bununla belə bəzi məqamlarda onun mülahizələri, doğru və ya yanlışlığından asılı olmayaraq kifayət qədər aydındır:
"Əgər türk xalqlarının bu yekcins kütləsi (qeyd edək ki, artıq çoxdan belə bir kütlə yox idi - N.C., M.H., A.Q.) indiyədək ərazi baxımından parçalanmışdırsa, rabitə yaratmaq, dəmir yolu vasitəsilə əlaqə saxlamaq, ədəbiyyat, kitab mübadiləsi etmək mümkün olduğu indiki dövrdə həmin əlaqələr ləhcə müxtəlifliyinin daha tez aradan çıxacağına, türk xalqlarının, türk dillərinin bu cür əməkdaşlığının zəruriliyinə, həyati zərurət olduğuna inamın möhkəmlənəcəyinə ümidi qüvvətləndirir".
Türk dilləri arasındakı münasibətləri müəyyənləşdirməyə çalışarkən, çıxışçı həm əlifbanın, həm də terminologiyanın rolundan misal çəkir. Əlifba məsələsinə toxunanda iclasın sədri S.Ağamalıoğlu dərhal "əlifbadan danışıb qurtardıq" deyə onun sözünü kəsir. Terminologiya söhbətinə isə mane olmur, halbuki artıq ondan da danışılıb qurtarılmışdı.
B.E.Berdiyev davam etmişdir:
"...Hərçənd ki, "başqırd terminologiyası ayrı, tatar terminologiyası isə başqa" deyə bilərsiniz. Terminologiya ilə bağlı fikirlər müəyyən məcraya yönəlir: burada Qərb terminologiyasına üz tutmaq imkanı var. Deməli, hər bir türk dilinin ədəbi dilindəki yerli xüsusiyyətlər aradan qalxarsa, terminologiya, demək olar ki, vahid istiqamətə yönəlsə və Qurultayımız bunları dəstəkləyərsə, onda, əlbəttə, yoldaş Neymət Xakimov və yoldaş Qabitovun burada səsləndirdikləri öngörmələrə hələ çox var".
Ancaq, görünür, B.E.Berdiyevin mülahizələrindəki öngörmələr məhz bu baxımından töhmətləndirdiyi N.E.Xakimov və X.A.Qabitovun öngörmələrindən heç də geri qalmamışdır.
X.S.Xocayev, Q.Q.İbrahimov, H.S.Ayvazov, Q.Ş.Şərəf, Q.Qubaydullin, Q.E.Səədi və M.Gəldiyev türk dillərində çıxış etdiklərinə görə dedikləri stenoqrafik hesabata düşməmişdir ki, bu da türk dillərində ədəbi dil kimi olduqca mübahisəli məsələnin Qurultaydakı müzakirəsinin təfərrüatlarına varmaq imkanını son dərəcə məhdudlaşdırır.
Söz alan görkəmli türkoloq, Qurultayın Təşkilat Komitəsinin Leninqraddan gəlmiş üzvü, professor Aleksandr Nikolayeviç Samoyloviç türk təəssübkeşliyi üzündən o illərdə çoxlarının qəbul eləyə biləcəyi, ancaq elmi baxımdan, demək olar ki, tamamilə yanlış belə bir ümumi nəzəri fikir söyləmişdir:
"Əgər biz türk xalqlarının danışdıqları dili ümumtürk dili adlandırmaq barədə şərtləşmişiksə, ilk növbədə, razılaşmalıyıq ki, bu dil bir neçə dialektə parçalanır. Bir tərəfdən, çuvaş, digər tərəfdən isə, yakut dilinin təşəkkülünü müşahidə edirik. Türk dilindən fərqlənən bu iki dil nəzərə alınmazsa, bütün qalanlar ayrıca dillər yox, dialekt və şivələrdir. Üstəlik, başqa dillərlə müqayisədə türk dilinin şivə və dialektləri bir-birinə o qədər yaxındır ki, belə yaxınlıq, hətta slavyan və german qruplarına mənsub dillər arasında da yoxdur... Odur ki, hamısının olmasa da, qruplar üzrə ayrı-ayrı türk dialektlərinin birləşməsi üçün, şübhəsiz, kifayət qədər səmərəli nəzəri təməl mövcuddur".
Sonuncu cümləsi alqışlarla qarşılanan bu izahatda artıq öz müstəqilliyini təsdiq etmiş (və bunu Qurultayda da ən müxtəlif şəkillərdə nümayiş etdirən) türk dillərinin, əsasən, eyni bir dilin dialekt və ya şivələri kimi təqdim olunması ilə yanaşı, onların birləşməsi iddiası da populist bir məsuliyyətsizliklə ortaya atılmışdır:
"Əgər yalnız faktlara əsaslanırıqsa, görərik ki, iqtisadi və digər qəbildən olan tamamilə obyektiv amillər əsasında təkcə ədəbi yox, hətta danışıq dili və dialektlərin də yaxınlaşması prosesi artıq başlanıb".
Bu mühakimələri Qurultayın elmdən uzaq, daha çox ictimai-siyasi nüfuza malik nümayəndələrindən biri yürütmüş olsaydı (əslində, belələri o qədər az deyildi), üzərindən keçmək olardı, ancaq bütün bunları, həmçinin bu qədər yerli-yataqlı, təfsilatı ilə Təşkilat Komitəsinin üzvü, məşhur türkoloq söyləmiş, Qurultay isə alqışlamışdırsa, deməli, ədəbi dil məsələlərinin müzakirəsi elmi-metodoloji baxımdan müvəffəqiyyətsizliyə uğramış, başqa sözlə, düzgün məcraya yönəlməmişdir.
Məsələ üzərində "bir qədər ətraflı dayanmaq istəyən" N.Türyaqulov demişdir:
"Mən burada mübahisə açmıram və türk dillərinin köklərinin eyni olduğunu söyləyən natiqin müddəalarını qəbul edirəm. Lakin bununla belə mənə elə gəlir ki, sosial hadisə, tam bir sıra sosial-iqtisadi və digər şərtlər məcmusunun məhsulu olduğu üçün dil laboratoriya şəraitində hazırlana bilməz. Əgər həyatda bu və ya digər qrup hüdudlarında dillər arasında müəyyən bir yaxınlaşma baş verirsə, bu, əlbəttə, tarixi prosesin, təmas və əlaqələrin getdikcə artmaqda olan üsullarının məhsuludur. Azərbaycan, Anadolu və türkmən dillərinin birləşdirilməsinin mümkünlüyünü söyləyən natiqlər tamamilə haqlıdırlar".
Çıxışçıya, özünün də dediyi kimi, elə gəlmişdir ki, dillər tarixin hərəkatı kontekstində necə ayrılır, diferensiasiya olunursa, qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində eləcə də birləşə, inteqrasiya oluna bilər... Doğrudur, o, professor A.N.Samoyloviçin mövqeyinə müəyyən qədər "şübhə" ilə yanaşmış, ancaq prinsip etibarilə, onunla razılaşmışdır:
"Professor Samoyloviçin bütün bu birlik meyillərini əvvəllər müşahidə olunan bürokratik üsullara yox, tarixi proseslərə aid edən müddəaları ilə razılaşmalı oluruq".
Əlbəttə, hər şeyin sosializm quran cəmiyyətin iradəsindən asılı olduğu barədəki eyforiya şəraitində dilləri (və xalqları) istər ayırmaq, istərsə də birləşdirmək fikri həmin cəmiyyətin liderlərinin ağlına gələ, elm adamları da bu cür layihələrə qoşula bilərdilər... Məsələnin ən dözülməz tərəfi isə, o idi ki, məhz həmin illərdə türk dillərinə münasibətdə zahirən mütərəqqi, mahiyyət etibarı ilə tamamən absurd bir kanon formalaşdı: bir neçə əsrlik tarixi olan müstəqil türk dilləri eyni bir dilin - türk dilinin dialektləri, yaxud ləhcələri kimi təqdim edilməyə başladı. Və maraqlıdır ki, 30-cu illərdə Sovet türkoloqları bundan əl çəksələr də, Türkiyədə "A.N.Samoyloviç sindromu" uzun illər qalmış, hətta XXI əsrin əvvəllərində də öz mövqelərindən geri çəkilməmişdir.
N.Türyaqulov öz çıxışında H.S.Ayvazovun ümumtürk dil birliyinin mövcudluğunun isbatı üçün Türkiyədə, Qazanda, Özbəkistanda ziyalıların Nəvaini həvəslə oxuduqlarını xatırlatmasına münasibət bildirərək demişdir:
"Məncə, burada belə məsələləri bir-birinə qarışdırmaq olmaz. Birincisi, Nəvai bizim hamımız - köhnə məktəb yetişdirmələri üçün aydındırsa, bu, əsasən, inqilabaqədərki klassik ədəbiyyatdakı ərəb-fars elementləri sayəsində mümkün olub".
Və bunun ardınca maraqlı bir müqayisə vermişdir:
"Bizim müasir ədəbiyyat üzərində müşahidələrimizə gəldikdə isə, onlar hər yerdə bu və ya digər dərəcədə müstəqil aparılır. Mən burada - Bakıda çap olunan "Kommunist" qəzetilə "Molla Nəsrəddin" jurnalının hər birinin xalq kütlələrinə və ziyalılara nə dərəcədə aydın olmasına dair əməli bir nümunə gətirəcəyəm. Təəssübkeşçilikdən uzaq hər bir müşahidəçi deyəcək ki, Azərbaycan fəhlə-kəndli kütlələri üçün "Molla Nəsrəddin" türk "Kommunist"indən, şübhəsiz, dəfələrlə anlaşıqlıdır".
K.A.İdelqujin, Ə.M.Feyzi və Ş.Bekturənin türk dillərində çıxışlarından sonra Təşkilat Komitəsinin üzvü, "Kommunist" qəzetinin redaktoru Həbib Cəbiyev söz alaraq demişdir:
"...Mən indi "Kommunist"in əməkdaşı kimi yox, Qurultay iştirakçılarından biri kimi çıxış edirəm. Odur ki, Qurultayın mənim çıxışıma inzibati işçi çıxışı kimi yanaşmayacağıma ümid edirəm.
Fikrimcə, ədəbi dil məsələsi, ilk növbədə, terminologiya məsələsidir və bütün çıxış edənlər bunu qeyd etməyi unutdular (halbuki B.E.Berdiyev bu barədə bəhs etmişdi - N.C., M.H., A.Q.). Doğrudur, çıxışından sonra yoldaş Türyaqulovla söhbət etdiyimiz zaman o da təsdiq etdi ki, ədəbi dil məsələsi terminologiya məsələsidir.
...Bütün türk qəzetlərinin üçdən iki hissəsi redaksiyalara rus dilində daxil olan teleqram və materialların mexaniki tərcüməsilə məşğuldur... Bu mexaniki tərcümə bir sutka yox, bir neçə saat ərzində həyata keçirilir. Qəzetimizin dilinə, yəni ədəbi dilimizə məlum təsir göstərən də elə məhz həmin tələsik tərcümədir".
N.T.Türyaqulovun "Molla Nəsrəddin"lə "Kommunist"in dillərinin müqayisəsinin mahiyyətini o qədər də aydın dərk etməyən H.Cəbiyevin opponentə cavabı çox sadəlövh, hətta demək olar ki, bayağı olmuşdur:
"Kommunist"in "Molla Nəsrəddin"lə tutuşdurulması gülməlidir... Mən bəyan edirəm ki, "Molla Nəsrəddin"in dili bu jurnalın bütün səhifələrində tənqid olunan elementlərin - mollalar, axundlar, qəssablar, xırda burjuaziya, baqqallar və i.a. mühitindən götürülüb. Bu ifadələrlə biz onları gülüş hədəfinə çeviririk. Əlbəttə, bu dil ədəbi dil ola bilməz".
Halbuki N.Türyaqulovun məqsədi "Molla Nəsrəddin"in xəlqiliyini tərifləyib, "Kommunist"in xalq dilindən uzaqlaşmasını tənqid etmək deyildi. Məqsəd "Kommunist"in yeni (və Azərbaycan türkcəsini başqa türkcələrdən fərqləndirən) ədəbi dil təzahür etdirdiyini göstərmək idi.
Əslində, çıxışının sonunda "Kommunist"in redaktoru bu məsələ - müasir Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşması texnologiyaları ilə bağlı kifayət qədər düzgün əməli (və elmi) mülahizələr söyləmişdir:
"Əsas kimi xalq dili götürülməlidir ki, biz bundan heç vaxt imtina etməmişik və bu barədə dəfələrlə yazmışıq. Bizə məlum ədəbi yardımı, müəyyən əlavələri də artırsaq, son nəticədə ədəbi dil əldə etməliyik. Həmin əlavə isə işləyib hazırlamalı olduğumuz terminlərdir... Biz indiyədək ən çox ərəb-fars dilləri və mədəniyyətlərinin təsiri altında olmuşuq... Bu səbəbdən də terminologiya məsələsinə dair qəbul edilmiş əsas prinsiplər ədəbi dil məsələsini 70-80% həll etməlidir. Bizdə terminlər ərəb-fars formasında işlədilirdi, indi isə onlar dəyişir və türk forması götürülür, bu mümkün olmadığı hallarda isə Avropa forması istifadə edilir".
Söz alan qazax İ.Omarov biri digərinə uyğun gəlməyən müxtəlif "mülahizələr" irəli sürdükdən sonra nə nəzəri, nə də əməli əhəmiyyəti olmayan gəlişigözəl sözlər söyləməkdən o yana keçməmişdir:
"Mən inanmıram ki, kifayət qədər geridə qalmış qazax dili Azərbaycan dilini, yaxud Qazan tatarlarının dilini öz içində əridə bilsin. Bu ola bilməz, amma biz öyrənmək arzusundayıq. İndiyədək mədəni vasitələri, nailiyyətləri yalnız rus dilindən əxz edirdik, daha yüksək mədəniyyətə malik türk xalqlarının ədəbiyyatı isə bizim üçün əlçatmaz idi. Bu baxımdan biz "qara camaat" rolunu oynayırdıq, yüksək mədəniyyət sahibi olan qardaşlarımızın isə "nəcabətli dil"i vardı. Bu dil bizim üçün xüsusi morfologiyaya malik olduğundan yox, ərəb elementləri ilə zəngin olduğu üçün anlaşılmaz idi. Ən ümdə vəzifə də elə məhz ərəb sözlərindən uzaq olmaq, yaxud onları türk qrammatikasına uyğun şəkildə dəyişdirməkdir".
Məsələni, ya bilməyərəkdən, ya da bilərəkdən dolaşdıran, qəribə bir "sadəlövh diplomatiya" ilə işi işə qarışdırıb mətləbdən yayınan çıxışçı sözünü belə yekunlaşdırır:
"Burada terminologiya və orfoqrafiya məsələləri nəzərdən keçirildi və deyildi ki, bu baxımdan biz hamıdan demokratikik. Lakin bəzi yoldaşlar bizi qeyri-ardıcıl olmaqda günahlandırır və əlifba məsələsində irticaçı olduğumuzu söyləyirdilər. Biz ardıcıl olmaq istəyirdik, güman edirdik ki, əcnəbi sözlər aradan götürüləcək və düzgün yazı sayəsində oxuya biləcəyik. Amma azərbaycanlılar özlərini bizdən təcrid edirlər və təmizlənmiş dilin nəsibimiz olmasını istəmirlər. Biz heç də o fikirdə deyilik ki, latın əlifbası nəyi isə korlaya bilər. Fikrimizcə, birləşmə tamamilə mümkündür, bir şərtlə ki, birləşmək ideyası yuxarılar yox, aşağılar tərəfindən irəli sürülsün... Türk dillərinin birləşməsi istiqamətində ilk addım ərəb-fars sözlərinin məhv edilməsi və ümumi terminlərin yaradılmasıdır".
Türk xalqlarının ədəbi dilləri məsələsi Qurultayda kökündən yanlış qoyulduğundan (və əlifbaya "aludə olmuş" mütəxəssislərin bu barədə düşünməyi, bir qayda olaraq, türklərin özlərinə "həvalə" etdiklərindən - onlar da, faktiki olaraq, ayrıla-ayrıla "birləşmək" barədə xəyallara qapıldıqlarından!) həm məruzə, həm də çıxışlarda bu cür sərsəm mülahizələr kifayət qədərdir.
Son cümlələrdə əksini tapmış "iddialar" isə, əslində, dilə təcavüz marağının ən vulqar təzahüründən başqa bir şey deyil.
Q.A.Yunusovun özbəkcə, professor B.V.Çobanzadənin türkcə çıxışlarından sonra məruzəçilər N.E.Xakimov və X.A.Qabitov tatarca, professor M.F.Köprülüzadə isə türkcə yekun sözü söyləmişlər.
On altıncı iclasda akademik S.F.Oldenburqun məruzəsindən sonra yenidən söz alan K.A.İdelqujin X.A.Qabitovun çıxışı ilə bağlı iki arayış vermişdir ki, birincisi belədir:
"Burada bizim nümayəndə heyəti (Başqırdıstan heyəti nəzərdə tutulur - N.C., M.H., A.Q.) adından çıxış edən yoldaş Qabitov bir qədər ifrata vardı. O zaman burada olmasam da, eşitdim ki, o, Tatar-Başqırd Respublikasında başqırd dilində ədəbiyyat yaradılmasına guya maneələr törədilməsindən, başqırd dilində bütün nəşrlərin təhvil verilməsi barədə göstərişdən danışıb. Başqırd Respublikasının təşkili və başqırd ədəbiyyatı yaradılması zamanı tatarlarla başqırdlar arasında anlaşılmazlıq üzündən fikir ayrılıqları olmuşdu. Lakin Başqırd Respublikası partiya və digər təşkilatlarının səyi nəticəsində, nəyahət, bu fikir ayrılıqları həmişəlik aradan qaldırıldı".
İkinci arayış isə ondan ibarətdir ki, "yoldaş Qabitov başqırd dilində ədəbiyyat çap edilərkən başqırd məsul işçilərinin guya mollaların təsiri altında qaldıqlarını deməklə, şübhəsiz, hisslərini cilovlamayıb. Bu, düzgün deyil, çünki həm bütün başqırd, həm də rus məsul işçilər başqırd dilində ədəbiyyatın nəyin bahasına olursa-olsun, çoxalmasına can atırlar".
K.A.İdelqujin sözünü yekunlaşdıraraq demişdir:
"Əgər yoldaş Qabitov bu qəbildən olan bəyanatlar veribsə (mən o vaxt burada olmamışam), bu onun şəxsi baxışı, şəxsi təəssüratıdır. İctimai rəyə gəldikdə isə o, tamamilə başqadır".
Beləliklə, ədəbi dil məsələsinin müzakirəsi göstərmişdir ki, Qurultayın bu barədə hər hansı bir elmi-strateji nəticəyə gəlmək imkanı yoxdur.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
