Türklərin yeni əlifba mücadilələri - Nizami CƏFƏROV

Mirzə Fətəli Axundzadənin unudulmaz xatirəsinə

Nizami CƏFƏROV

Ön söz

Türkologiyada ilk orta əsrlərə - ərəb-müsəlman oriyentasiyasına düşənə qədər türklərin istifadə etdikləri özlərinə məxsus əlifbanın qədim türk ədəbi dilinin fonoqrafik normasını nə qədər mükəmməl bir şəkildə əks etdirdiyi barədə kifayət qədər geniş təsəvvür vardır. Türklüyün aşırı təəssübkeşlərinin "latın əlifbasının qədim türk (run) əlifbasından yarandığı" barədəki iddialarını bir tərəfə qoysaq belə, hər halda tərəddüdsüz deyə bilərik ki, türklər ərəb əlifbasını məhz qədim türk (run) əlifbası model-zəminində qəbul etmişlər. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, burada söhbət çoxəsrlik ənənəsi ilə türkcənin orfoqrafiya - yazı mədəniyyətini formalaşdırmış bir əlifbanın linqvistik yox, məhz ekstralinqvistik (dini, siyasi, mədəni və s.) amillər hesabına yad əlifba ilə əvəz olunmasından gedir ki, həmin bu yadlıq bütün orta əsrlər boyu özünü hiss etdirmişdir.

Ərəb dili üçün ideal sayıla biləcək ərəb əlifbasının qədim türk (run) əlifbası ilə rəqabətdə ən böyük üstünlüyü, heç şübhəsiz, VII əsrdən başlayan ərəb- müsəlman passionarlığında idi. Üz-üzə gəldiyi bütün digər etnik mədəniyyətləri hədələyən həmin passionarlıq çox keçmədi ki, İranla Turana da öz prinsiplərini diktə etdi. Məsələ yalnız onda deyildi ki, ərəblər islamı qəbul eləməli olan xalqlara yeni əlifba gətirirdi, daha çox onda idi ki, ərəbcənin timsalında elə bir dil təklif edirdi ki, onun müdafiəsində yenilməz dini, hərbi-siyasi güc dayanmışdı. Və ərəb əlifbasını kifayət qədər zəngin əlifba - yazı mədəniyyəti olan hər iki xalq birbaşa yox, qədim tarixə malik möhtəşəm ərəb dili vasitəsilə mənimsəməli idilər ki, bu möhtəşəmliyin ən parlaq təzahürü "Qurani-Kərim" idi.

Ərəb əlifbasının öz-özlüyündə deyil, məhz ərəb dili hegemonluğunda qəbulu həm farscaya, həm də türkcəyə bu dillər üçün səciyyəvi olmayan çoxlu səslər (və onların qrafik işarələrini) gətirdi. Yalnız ərəb mənşəli alınma sözlərdə işlənən, nə farsların, nə də türklərin bir-birindən ayıra bildiyi həmin səslər (və hərflər) istər farslar, istərsə də türklər üçün fonoloji əhəmiyyət daşımadığından son dərəcə dözülməz hal olmuşdur. Lakin ərəb dili bunun müqabilində farslarla türklərə belə bir güzəştə getmişdir ki, əlifbaya yüngül bir redaktə ilə ərəbcədə işlənməyən ç, g, p, və n hərfləri əlavə edilsin. Onu da xatırlayaq ki, min ilə qədər böyük bir dövrə aid türkdilli əlyazmalarında ərəb mənşəli sözlərin stabil orfoqrafiyası olsa da, türk, eləcə də fars mənşəli sözlər barədə bunu demək mümkün deyil. Əslində ərəb əlifbasının türkcəyə uyğun olmadığını göstərən bu faktı, maraqlıdır ki, ərəb- müsəlman dilçiliyi məhz ərəb dilinin mənafeyini güdərək, türkcənin "qaydasızlığı", "normadan kənarlığı" kimi təqdim eləməyə çalışmışdır. Və sufizmin mənəvi hakimiyyəti öz əlinə alıb islam ilahiyyatında meydan sulaması ilə ərəb əlifbası eyni zamanda ideya-estetik (simvolik) dəyər qazandı. Bu isə onun linqvistik dəyərindən heç də az əhəmiyyət (nüfuz!) kəsb etmirdi.

Ərəb əlifbasının türkcəyə, yeni dövrdən isə müxtəlif türk dillərinə yaramadığı hər nə qədər ortada olsa da, ona qarşı çıxmaq XIX əsrin ortalarına qədər, prinsip etibarilə, mümkün deyildi. Birincisi, artıq əsrlərlə ölçülən zəngin bir tarixi ənənəsi vardı; ikincisi, ərəblər, farslar və bir sıra başqa xalqlar kimi türklərin də əksəriyyətinin öz milli adları ilə deyil, dini inamları ilə "müsəlman" olaraq tanındığı əsrlərdə dinin müqəddəs kitabının əlifbasına qarşı çıxmaq küfr sayılırdı; nəhayət, üçüncüsü, müsəlman dünyasında siyasi hakimiyyətlə yanaşı, dini hakimiyyəti (xəlifəliyi) də ələ almış türklər (Osmanlı türkləri) həm islam dini, həm də ərəb əlifbası üçün ərəblərin özlərindən daha çox məsuliyyət daşıyırdılar. XIX əsrin ortalarından Qərb düşüncə mədəniyyətinin təsiri ilə Şərqdə yayılmağa başlayan maarifçilik, bunun ardınca isə dünyaya ayıq (realist) baxış bir sıra qabaqcıl türk ziyalılarını (azərbaycanlı Mirzə Fətəli Axundzadə başda olmaqla) həm dinə (xurafata), həm də ərəb əlifbasına (təbii ki, türk, fars dillərinin mövqeyindən) tənqidi münasibət göstərsələr də (və həmin münasibət, hətta Osmanlı sarayında təqdirlə qarşılansa da), ümmət-millət qarşıdurması hələ ümmətin xeyrinə həll edildiyindən bütün tənqid cəhdləri səmərəsiz qaldı.

1. Ərəb əlifbasından

latın əlifbasına

XIX əsrdən fərqli olaraq XX əsrin əvvəllərində türk dillərində ərəb əlifbasının müdafiəsi artıq, demək olar, mümkün deyildi ki, bunun da biri digəri ilə sıx bağlı olan ən azı iki səbəbi vardı: birinci o idi ki, əsrlərcə ərəb əlifbasının müdafiəsində dayanan ümmət təfəkkürü aradan qalxır, ikinci də o idi ki, millət təfəkkürü sürətlə türklərin həyatına daxil olub hər cür xurafata, dini-ruhani simvolizmə qarşı çıxırdı. Ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçid ideyasının bəzən iki mərhələ, yaxud təkamül paradiqmasında gerçəkləşdiyini qeyd edirlər. Guya əvvəl "əski əlifba"nın islah olunmasına cəhd edilmiş, həmin cəhdlər zamanla ayaqlaşmadığına görə daha əsaslı addım atmağa - ərəbi latınla əvəzləməyə qərar verilmişdir. Ancaq məsələnin tarixçəsi ilə daha dərindən tanışlıq göstərir ki, hər iki təşəbbüs, əgər belə demək mümkünsə, müvaze getmişdir. Məsələn, 1926-cı ildə keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayda, bir tərəfdən, tədrisin latın əlifbasında uğurla aparıldığı barədə hesabat verildiyi halda, digər tərəfdən, əlifbanın islahatı uğrunda ciddi mübarizələr aparılmışdır. Və heç də qeyri-təbii deyil ki, ərəb əlifbasının islahını daha düzgün yol sayan ziyalılar (məsələn, görkəmli qazax maarifçisi Əhməd Baytursun) latınlaşdırma tərəfdarlarından, ümumən, az realist, az proqressiv olmamışlar.

Əlbəttə, 1920-ci illərdə türklərin yeni əlifba mücadilələrinin ilkin qaynağı türkçülük düşüncəsi (daha dəqiq desək, həmin düşüncədə get-gedə güclənən müasir yazı mədəniyyətinə keçid!) idi. Və bu milli ehtiyac məhz türk ziyalılarının bütöv bir nəslinin iradəsini ifadə edirdi. İstər "islahatçılar", istərsə də "latınçılar" olsun, hər iki təmayül nə qədər bir-birinə zidd olsa da, kəsişdikləri müəyyən məqamlar da vardı ki, bunlardan ən mühümü ərəb əlifbasından özünün "klassik təzahür"ündə imtina edilməsi idi... Bununla belə 1920-ci ildən gələcək taleyi rus sovet (kommunist) ideologiyasının (və siyasi eksperimentlərinin!) sərəncamına keçən türk xalqlarının yeni əlifba mücadiləsinə yerli-yersiz təzyiqlər meydana çıxdı ki, onlardan birincisi cəmiyyətə "əski əlifba"nın dərhal keçmişin, dini xurafatın, mədəni geriliyin və s. qalığı olması fikrinin üfürülməsi idi. Türk ziyalılarının o qədər də isti qarşılamadığı, əlacsızlıq ucbatından məhz "diplomatik münasibət"ə üstünlük verdikləri sovet hakimiyyətinin əlifba kimi məhz bir millətin ziyalılarının səlahiyyəti altında olan məsələyə bu qədər canfəşanlıq göstərməsi onlarda (ziyalılarda) haqlı narazılıq doğurmaya bilməzdi. Və əsas missiyasının məhz yeni əlifbaya keçiddən ibarət olduğu Birinci Türkoloji Qurultaya sovet dövlət xadimlərinin, ideoloqlarının kifayət qədər geniş tərkibdə cəlb edilməsi də sözügedən canfəşanlığın nəticəsindən başqa bir şey deyildi. Odur ki, bu, Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra bəzi konyuktur mülahizələrin meydana çıxmasına rəvac verdi. Məsələnin tarixinə (və mahiyyətinə) varmayan bir sıra "araşdırıcılar" elan etməyə başladılar ki, sovet hakimiyyəti Birinci Türkoloji Qurultayı heç də ona görə keçirməmişdir ki, türk xalqlarının əsrlərcə yığılıb qalmış problemlərini həll etsin; məqsəd, nə az-nə çox, guya o imiş ki, milli müstəqillik uğrunda mübarizə yoluna düşmüş türk ziyalılarının siyahısı tutularaq gələcək repressiyalara hazırlıq işi görülsün. Əlbəttə, sovet hökuməti nə qədər tədbirli olsa da, XXI əsrdə oturub XX əsrin 30-cu illərini mühakimə edən bəzi "araşdırıcılar" qədər "uzaqgörən" deyildi. Və Birinci Türkoloji Qurultayın stenoqrafik hesabatı ilə tanışlıq belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, hər nə qədər mərkəzin nəzarətində olsa da, qurultay türkoloji problemlərin qaldırılması baxımından olduqca obyektiv, səmərəli və məhsuldar keçirilmiş, o cümlədən də əlifba məsələsi bütün təfsilatları ilə müzakirə edilmişdir.

Qurultay əlifba ilə istər birbaşa, istərsə də dolayı bağlı elə bir məsələ olmamışdır ki, ona bu və ya digər dərəcədə münasibət bildirməsin. Hətta rus- sovet mütəxəssislərinin latın əlifbası yerinə kiril əlifbasının qəbul edilə biləcəyi qənaətində olduqları barədəki şaiyələr də müzakirə mövzusuna çevrilmiş, hər nə qədər "təkzib" edilsə də, sonralar kirilə meydan açılmasının günahı Birinci Türkoloji Qurultayın, onun keçirilməsini zəruri edən mühitin deyil, Qurultaya (və mühitə!) müdaxilə edən imperialist irticanın vicdanına aiddir. Qurultayın ümumittifaq elmi-akademik heyəti isə, məsələn, görkəmli fonetist Lev Vladimiroviç Şerbanın şəxsində ancaq ümumnəzəri mülahizələrlə kifayətlənərək açıq şəkildə bildirmişdir ki, hansı əlifbanı qəbul etmələri türklərin özlərindən asılıdır.

Mərkəzin müdaxiləsi olmadan da aydın idi ki, ərəb əlifbasının islahı cəhdləri hər nə qədər "əski əlifba"ya ümumtürkoloji mövqedən böyük bir sayqının ifadəsi olsa da, həmin cəhdlərin dəyəri bundan irəli getmək iqtidarında deyil.

Maraqlı bir paradoks əmələ gəlmişdi... Yeni əlifba mücadilələri getdiyi illərdə, bir tərəfdən, türk dillərinin birliyi ideyası müdafiə olunur, digər tərəfdən, ayrı-ayrı türk (ədəbi!) dilləri özlərinin fonetik, leksik və qrammatik normalar səviyyəsində müstəqil funksional imkanlarını nümayiş etdirirdi. Diferensiasiya ilə inteqrasiya arasındakı bu paradoks, çox əlamətdar hal idi ki, özünü Qurultayın iki görkəmli türkoloqun - Vasili Radlofla İsmayıl bəy Qaspıralının şərəfinə keçirilməsində də göstərirdi. Belə ki, Vasili Radlof türk dillərinin diferensiasiyasını, İsmayıl bəy Qaspıralı isə inteqrasiyasını təmsil edirdi. Bilavasitə əlifba məsələsinə gəldikdə isə, hər nə qədər bütün türk dilləri üçün ümumi cəhətlər nəzərdə tutulsa da, açıq görünürdü ki, ayrı-ayrı türk xalqlarının nümayəndələri işdə öz dillərinin fonoqrafik tələblərindən çıxış edirlər.

Bu günə qədər belə bir təsəvvür var ki, guya ərəb əlifbasından imtina edilməsi türk dilləri arasındakı yazı-orfoqrafiya yaxınlığını aradan qaldırdı. Belə ki, türk ədəbi dillərinin fonetik norma etibarilə diferensiasiyasını ərəb əlifbası formal da olsa, məhdudlaşdırır, hər bir türk xalqına imkan yaradırdı ki, "eyni yazını öz tələffüz normasına uyğun oxusun". Əlbəttə, yazı ilə bu cür spekulyasiya özünü doğrulda, eyni kökdən gəlsə də, artıq fərqli fonetik normalara yiyələnmiş dilləri uzun zaman bir araya gətirə bilməzdi.

Yeni əlifbanın qəbulu gedişində sovet sosialist rejiminin "eyni bir ədəbi dili olan" türkləri ayrı-ayrı xalqlara bölərək hər birinə fərqli əlifba (bunun ardınca isə fərqli ədəbi dil) qəbul etdirməsi barədəki yenə kifayət qədər geniş yayılmış mülahizənin isə, ona görə elmi əsası yoxdur ki, birincisi, artıq qeyd etdiyimiz kimi, türk dillərinin diferensiasiyası orta əsrlərin sonu, yeni dövrün əvvəllərindən başlamışdı; ikincisi isə, istər rus çarizmi, istərsə də sovet sosializmi nə qədər güclü olsa da, "dialektlər"i ədəbi dillərə çevirmək qüdrətində deyildi... Üçüncü bir məsələ də var ki, xüsusilə, keçən əsrin 20-ci illərində rus çarizminin imperialist siyasətini "davam etdirən" sovet sosializminin nəyinə lazım idi ki, "geridə qalmış türk tayfa dilləri"nə latın əsaslı yeni əlifba verib onlara müasir mədəniyyətin yolunu göstərsin?.. Əlbəttə, burada müəyyən inqilabi eyforiyadan, sosializm cəmiyyətinin geri qalmış xalqları mədəni tərəqqiyə qovuşdurmaq iqtidarından (və bəşəriyyətin yeganə xilas yolu olmasından) söhbət gedə bilər, ancaq ən azı sözügedən 20-ci illər (və latın əlifbasına keçid prosesi) kontekstində birbaşa irtica, yaxud təcavüzdən danışmaq mümkün deyil... O ki qaldı ərəb əlifbasına yalnız türklər yox, bütün müsəlman xalqları (ərəblərin özləri də daxil olmaqla!) miqyasında müharibə elan edilməsinə, bu, sovet kommunist ideologiyasının dinə münasibətinin nəticəsi idi ki, əlifbadan da yan keçməmişdi.

2. Kiril əlifbası böhranı

Orta əsrlərin sonu, yeni dövrün əvvəllərindən etibarən bir sıra türk tayfalarının, xalqlarının, əsasən, missioner fəaliyyətləri nəticəsində xristianlığı qəbul etmələri (və kiril əlifbası ilə müəyyən təmaslara başlamaları) məlumdur. Ancaq o da məlumdur ki, bu cəhdlər kütləvi xarakter almamışdır. Ona görə də ərəb əlifbasından daha münasib bir əlifbaya keçmək məsələsi ortaya çıxanda bu yeni əlifbanın kiril əlifbası olacağı barədə hər hansı ciddi bir iddia müzakirə predmeti olmamışdı. Əvvəlki dövrlərin "İlminski sindromu"na gəldikdə isə, bu gün həmin məsələ nə qədər tez-tez yada düşüb 30-cu illərin sonlarında kirilə keçidin "başlanğıc nöqtəsi" kimi xatırlansa da, görünür, elə də diqqətəlayiq hadisə deyil.

Türk xalqlarının ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçmələrinə Moskvanın loyal yanaşması, fikrimizcə, həm sovet kommunist marağından, həm də mövcud ictimai-siyasi (və ideoloji) şəraiti düzgün qiymətləndirmək ehtiyacından irəli gəlirdi. Sovet kommunist marağı ərəb əlifbasından hər hansı şəkildə "xilas olmaq" məqsədini güdürdü. Şəraiti düzgün qiymətləndirmək isə ifadəsini onda tapırdı ki, latın seçiminə etiraz edilmirdi... Birincisi ona görə ki, latın əlifbasına keçmək türk ziyalılarının özlərinə məxsus bir ideya olduğundan Moskvanın loyallığı ziyalılarda (və xalqda) sovet hakimiyyətinə bu və ya digər dərəcədə isti münasibət yaradacaqdı. İkincisi, hakimiyyət əmin idi ki, rus çarizminin müstəmləkə xatirəsini yaşadan kiril əlifbasından fərqli olaraq latın əlifbası beynəlxalq imicə malikdir və təbii ki, sovetlərin latına verdikləri bu önəm tək türklər arasında deyil, bütün "məzlum Şərq"də dünya inqilabının alovlanmasına yardım edəcəkdir... Ancaq 30-cu illərin əvvəllərindən sonra get-gedə daha aydın göründü ki, dünya sosialist (proletar) inqilabına bəslənən ümidlər tezliklə özünü doğrultmayacaq. Ona görə də Sovet hakimiyyətinin siyasətində strateji dəyişiklik yaratmaq - "beynəlmiləl kommunizm"i "rus kommunizm"i ilə əvəzləmək lazım gəldi.

Birinci Türkoloji Qurultaya hazırlıq illərində hansısa rus kommunist ideoloqunun ağlına türklərin "uzaq" latındansa "yaxın" kiril əlifbasını qəbul etmələri barədə fikir gələ, hətta bu fikir müəyyən dairələrdə müzakirə predmeti ola bilərdi. Qurultay günlərində bəzi rus professorlarını türklər bunda - ikiüzlülükdə ittiham da etmişdilər. Ancaq onlar belə bir xəyala düşmədiklərini söyləmiş, deyilənlərin şayiədən başqa bir şey olmadığını bildirmişdilər... Reallıq isə ondan ibarət idi ki, Moskva mövcud ictimai-siyasi vəziyyətə nəzarət edərək "kiril məsələsi"ni gündəmə gətirməmiş, aşırı beynəlmiləlçiliyə meyilli olan yerli kommunistlərə də məsləhət görmüşdür ki, hadisələri qabaqlamasınlar. Əslində kirildən məhz bu şəkildə "imtina olunub" latına üstünlük verilməsi də türkçülük təmayülünün qələbəsi kimi dəyərləndirilə bilər.

30-cu illərin ortalarından etibarən SSRİ ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasındakı münasibətlərin soyuması, türk xalqlarına (və türkçülüyün hər cür təzahürlərinə) qarşı ideoloji təcavüzün, düşmənçiliyin strateji xarakter alması ilə yeni qəbul edilmiş latın əlifbası heç bir müzakirə aparılmadan tarixin arxivinə göndərildi. Başları artıq bütün dünyada deyil, bir ölkədə sosializm quruculuğu uğrunda mübarizə ehtirasından gicəllənmiş sovet kommunistləri əmin idilər ki, "troyka"nın on beş-iyirmi dəqiqəlik məhkəməsinin hökmü ilə güllələnən türk ziyalıları kimi, latın əlifbası da tezliklə ona görə unudulacaq ki, sürətlə bütün dünyanı tutacaq sosializm, xoşbəxt cəmiyyət ucu-bucağı görünməyən repressiyalara, "qırmızı" terrora haqq qazandıracaq, heç kimin ağlına gəlməyəcək ki, mənfur keçmişə qayıdıb tarixin arxivi ilə maraqlansın... Və bu yanlış təsəvvür zatıqırıq rus sovet kommunistlərini o qədər çulğamışdı ki, uğrunda mübarizə aparılan kommunizmin üfüqləri rus kolxoz və ya sovxozlarının hüdudlarına qədər daraldılmaqda, beynəlmiləlçilik rusçuluq miqyasına endirilərək sosializmin mənafeləri məhz bu miqyasda müdafiə olunmaqda idi. Dünya kommunist hərəkatının məsuliyyətini heç bir məsuliyyət hiss etmədən öz üzərinə almış sovet Rusiyası eyforiyadan ayıldıqca dünyadan - "bütün ölkələrin proletarları"ndan əlini üzüb öz içinə qapılmağa başladı ki, bunun bir faktı da türk dillərinin timsalında latından uzaqlaşıb kirilə "sığınmaq"dan ibarət olmuşdu. Onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, Sovetlər Birliyinin (Stalinin) məhz marksizm-leninizm klassikləri tərəfindən əsaslandırılmış kommunist beynəlmiləlçiliyi ideologiyasını rus kommunaçılığı ilə əvəz etməsi artıq dövlətin yaddaşındakı rus çarizminin bu və ya digər mənada dirçəldilməsi, keçmiş imperiya maraqlarının yeni tarixi şəraitdə (və yeni keyfiyyətdə!) təzahürü idi.

Türk dillərinin ərəb əlifbasından latına keçidi on illərlə sürməklə yanaşı, çox ciddi müzakirələr, mübahisələr, hətta münaqişələr doğurmuşdu. Türk dillərinin fonetik quruluşuna uyğun olmayan ərəb əlifbasından fərqli olaraq latın həmin dillərə öz fonoqrafik təbiəti etibarilə daha münasib idisə də, uzun əsrlər "ərəbləşmiş" türk yazısını (orfoqrafiyasını) "latınlaşdırmaq", əlbəttə, gərgin araşdırmalar tələb etdi. Latından o qədər də fərqlənməyən kirilin türk dillərinə tətbiqi isə, əslində, elə bir çətinlik törətməməli idi. Ancaq kirildə olmayan bəzi hərflərin əlavəsi, bir sıra hərflərin isə atılması lazım gəlirdi. Prinsip etibarilə texniki səciyyə daşıyan bu problemin həlli yolları o illərin dilçilik praktikasında kifayət qədər aydın təsəvvür olunsa da, kirilin "necə varsa o cür" tətbiqi iddiaları baş qaldırır, ayrı-ayrı türk dillərinin nümayəndələri - dilçilər, ədəbiyyatşünaslar, yazıçılar, ümumən milli ziyalılar həmin iddialara qarşı çıxış edirdilərsə də, təcavüzün qarşısını almaq heç də bütün hallarda mümkün olmurdu. Yeni türk (latın) əlifbasının demək olar ki, heç bir müzakirə aparılmadan, məhz inzibati qaydada kirillə əvəz edilməsi artıq ruslaşdırma siyasətinin hərəkətə keçməsi, türk dillərinin ruscanın xeyrinə sıxışdırılmasının keyfiyyətcə yeni mərhələyə adlaması demək idi. Siyasi, ideoloji və mənəvi repressiyaların üzvi tərkib hissəsi kimi meydana çıxan əlifba əvəzlənməsi rus şovinizminin iç üzünü açaraq bütün kəskinliyi ilə göstərdi ki, sovet sosialist beynəlmiləlçiliyi, millətlərin öz müqəddəratlarını təyin etmək hüququ artıq boş söz-söhbətdən başqa bir şey deyil.

Və yeni əlifbalarını itirən türk xalqları kirillə də dil taparaq milli ədəbi dillərinin inkişafı uğrunda mübarizəni davam etdirməklə yanaşı, öz milli ziyalılarının şəxsində Türkiyədə gedən dil quruculuğu proseslərini izləməyə başladılar.

3. Kiril əlifbasından

latın əlifbasına

Sovetlər Birliyinin dağılması ilə müstəqillik qazanmış türk xalqlarının qarşısında dayanan (və qazanılmış müstəqilliyin əbədiliyi üçün mənəvi təminat verən!) ən mühüm məsələlərdən biri yaxın tarixdə itirilmiş, repressiyaya məruz qalmış dəyərlərin qaytarılması, reabilitasiyası idi. Bu zaman əlifba məsələsinə önəm verilməsi ondan da görünür ki, müstəqilliyin ilk günlərində dövlət dili məsələləri müzakirə olunarkən latın əlifbasına qayıdış ideyası da gündəmə gəldi. Bu milli mədəni-ruhi ehtiyacı şərtləndirən, onun uğurla həyata keçirilməsinə zəmanət verən bir sıra amillər ortada idi: 1) türk dillərinin yaxın "tərcümeyi- hal"ında latın əsaslı əlifbanın işlənmə təcrübəsinin mövcudluğu; 2) latın əlifbasının beynəlmiləl nüfuzu; 3) sözügedən əlifbadan uzun illər ərzində Türkiyə Cümhuriyyətində uğurla istifadə olunması.

20-ci illərin ortalarından 30-cu illərin sonlarına qədər türk ədəbi dillərinin, demək olar ki, hamısında tətbiq edilən latın əlifbası bir qədər də sosialist inqilabının yaratdığı antiimperialist bağımsızlıq eyforiyası ilə köhnə dünyaya əlvida edib, yeni dünya quruculuğuna başlamağın simvolu kimi türk xalqlarının tarixi yaddaşında pozitiv mövqe tutmuşdu. Sovetlər Birliyində 30-cu illərin ortalarından meydan sulayan repressiyanın görkəmli milli şəxsiyyətlərlə yanaşı, latın əlifbasının da qətlinə fərman verməsi hər bir türk xalqının, xüsusilə, onun sürətlə artan intellektuallarının təsəvvüründə həmin əlifbaya minnətdarlıq, borcluluq (və eyni zamanda latından siyasi-ideoloji mülahizələrlə imtinaya heç cür qarşı durmaq imkanının olmamasından irəli gələn dərin təəssüf) duyğuları formalaşmışdı. Və ikincisi, latın əlifbasını türk xalqlarının yalnız tarixi yaddaşa, keçmişə yox, həm də gələcəyə bəslədikləri böyük ümidləri tələb edirdi. Müstəqilliklərinə qovuşmuş bu xalqların, gənc respublikaların önündə dünya birliyinin layiqli üzvü olmaq, bu birliyə siyasi, iqtisadi və mədəni baxımlardan inteqrasiya olunmaq kimi ali məqsədlər dayanırdı. Əlbəttə, beynəlxalq nüfuza malik latın əlifbası dünyadakı, əslində mahiyyətcə konyuktur "mövqelər"ini hər cəhətdən itirmiş sovet dövlətinin hakimiyyəti altındakı türklərə zorla qəbul etdirdiyi kiril əlifbasından müqayisəyə gəlməyəcək qədər əlverişli olacaqdı. Kirildə qalmaq o demək idi ki, a) türklər yaxın keçmişdə sovet sosialist ideologiyasının (və hakimiyyətinin) onların taleyində oynadığı mürtəce rolla razılaşırlar; b) tabeçilik, əsarət kompleksləri hələ də bu xalqların ruhunu, mənəviyyatını tərk etməmişdir; c) qloballaşan dünyanın çağırışlarına cavab vermək iqtidarında deyillər. Halbuki türk xalqlarının nə möhtəşəm tarixi, nə dünya miqyasındakı imkanları, nə də gələcəyə strateji baxışları bu cür neqativ, qeyri- proqressiv hissləri özünə yaxın buraxa bilərdi. Nəhayət, postsovet türk respublikalarının, ümumən türklərin böyük inam, etibar və əminliklə istinad edəcəkləri mükəmməl bir nümunə də vardı ki, bu, latın əlifbasını işlətməkdə zəngin təcrübə qazanmış Türkiyə Cümhuriyyəti idi. Sovetlər Birliyinin dağılmasını diqqətlə izləyən, çoxdan gözlədikləri müstəqilliklərinə qovuşan türk xalqlarına ilk günlərdən hər cür yardım göstərən Türkiyə əlifba məsələsində də laqeyd qalmadı. Və tezliklə türk xalqları ziyalılarının iştirakı ilə latın əsaslı ortaq türk əlifbasının kifayət qədər mükəmməl layihəsi hazırlandı. Məsələyə mötəbər linqvistik mərkəz olan Türk Dil Qurumu səviyyəsində kifayət qədər obyektiv yanaşıldığı halda, bəzi aşırı türkçü düşüncələrdə müəyyən konyuktura yol verildi ki, onun təsirləri bu günə qədər az və ya çox dərəcədə özünü göstərir. Postsovet türklərinin tarixini yaxşı bilməməkdən irəli gələn, xeyli emosional (və heç şübhəsiz, öz-özlüyündə türk xalqlarının birliyi kimi mütərəqqi maraqdan qaynaqlanan) belə bir fikir geniş yayıldı ki, guya ayrı-ayrı müstəqil türk ədəbi dilləri yox, ümumi bir türk ədəbi dili mövcuddur, bütün türk dili təzahürləri eyni bir ədəbi dilin ləhcələridir. Əvvəla, həmin bu ümumi türk ədəbi dilinin hansı dil olduğu barədə ortada aydın bir fikir görünmürdü. İkincisi, belə bir dilin Türkiyə türkcəsinin ola biləcəyi barədə hərdənbir özünü göstərən mülahizə heç bir ciddi elmi əsaslara dayanmadığına, xüsusilə də, Türkiyə xaricindəki türklərin xoşuna gəlmədiyinə görə onların təpkisi ilə qarşılanırdı. Məlumdur ki, bu cür "mülahizələr" öz kökünü XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində "dildə, fikirdə, işdə birlik" (İsmayıl bəy Qaspıralı) şüarının təsiri altında meydana çıxmış yanlış interpretasiyalardan alırdı. Türk xalqlarını inteqrasiyaya çağıran həmin şüar, tamamilə təbii ki, müstəqil türk dillərini süni olaraq birləşdirmək kimi sərsəm bir xəyaldan çox-çox uzaq idi. İtaliya, ispan, fransız və s. dilləri ümumi bir latın dili mehvərində birləşdirmək nə qədər mümkün idisə, Türkiyə türkcəsi, Azərbaycan türkcəsi, özbək, tatar, qazax və s. dillərin ümumi türkcə ətrafında birləşəcəyini təsəvvür etmək də o qədər real idi. Birinci Türkoloji Qurultaya gələn bəzi nümayəndələr hər nə qədər ümumi türk ədəbi dili yaratmaq iddiasında olsalar (məsələn, A.N.Samoyloviç) da, müxtəlif türk məmləkətlərinə məxsus müstəqil ədəbi dil iddiaları ilə qarşılaşdıqda öz mövqelərindən geri çəkilməyə başladılar. Ancaq təəssüf ki, türkologiya tarixini, ya bilməyən, ya da ona məhəl qoymayan (və istənilən zaman ümumi bir dil yaratmağın mümkün olacağı qənaətinə gələn) bir sıra "mütəxəssislər", yaxud özlərini əsl türkçü sayanlar yüz il sonra da əsassız xəyallardan əl çəkmədilər. Və mövqelərinin yanlış olduğunu etiraf etmək məqamı çatdıqda isə taktikanı dəyişib həmin xəyallara gerçəklik donu geyindirmək məqsədilə "Türkiyə türkcəsi", "Azərbaycan türkcəsi", "Altay türkcəsi" modelini davam etdirərək türkmən türkcəsi, özbək türkcəsi, qazax türkcəsi, qırğız türkcəsi kimi tamamilə absurd adlara gəlib çıxdılar. Ən geci XVIII əsrdən müstəqil inkişaf yoluna düşmüş Türkiyə və Azərbaycan türkcələrini eyni bir dil sayıb "türk dili" adlandırmağa gəldikdə isə, bunun nə qədər ciddi problemlər, hətta məzhəkəli vəziyyətlər törətdiyi və nəticə etibarilə, aradan qaldırılmaq ehtiyacının qaçılmaz olduğu yaxın tarixin unudulmaz (və elə də xoş olmayan) xatirələridir... Həmin məsələlərə ona görə bu qədər diqqət veririk ki, bütün türk xalqlarını ümumi bir ədəbi dilə gətirmək xəyalına düşənlər bu xalqların hər hansı halda müstəqil dil üçün kifayət edəcək fonoqrafik sisteminin olduğuna məhəl qoymayaraq onların hamısına ümumi bir əlifba - Türkiyə türkcəsinin əlifbasını təklif edirdilər. Ancaq gördükdə ki, türk dilləri içərisində bir-birinə ən yaxın olan Azərbaycan və Türkiyə türkcələrində belə kəskin fonoloji fərqlər var, bu iddiadan da geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.

Türklərin yeni əlifba mücadilələrində daxili problemlər nə qədər çətin olsa da, xarici problemlər bundan da ağır olmuş, bir çox hallarda isə aradan qaldırılması uzun zaman tələb edən maneəyə çevrilmişdir. Rusiyanın, Çinin, İranın imperialist nəzarəti altında insan (və millət) hüquqları tapdanan türk xalqları bir yana, bəzi postsovet türkləri dövlət müstəqilliklərinin tanınmasına rəğmən, hələ də Rusiyanın təsiri ucbatından kirillə üzülüşüb latına keçməyə çətinlik çəkirlər. Ərəb və kiril əlifbalarının nüfuz dairəsindən çıxaraq latında birləşməyə çalışan türklərin sözügedən imperialist müqavimətlərini sındıraraq əlifba sahəsində öz müqəddəratlarını özləri həll edəcəyi günün nə zaman gələcəyi barədə proqnoz vermək elə də asan deyil.

Məsələyə bir qədər ümumiləşdirilmiş şəkildə, yaxud idealist baxsaq, əlbəttə, türk xalqlarının latına hansı linqvistik prinsiplərlə keçəcəkləri, bir qədər də konkret desək, latından hansı hərfləri seçib öz əlifbalarını yaradacaqları onların hər birinin öz işidir. Yəni hər hansı xarici müdaxilə, məsləhət siyasi yox, elmi səviyyədə ola bilər. Bununla belə türk xalqlarının latın əlifbasına keçidində bir sıra linqvistik və ekstralinqvistik problemlərin həlli üçün bu xalqların ümumtürk miqyaslı elmi, mədəni, siyasi təşkilatlarının aktiv fəaliyyəti olduqca zəruridir. Təsadüfi deyil ki, Türk Dövlətləri Təşkilatı təsis olunduqdan sonra müstəqil dövləti olan türk xalqlarının latına keçidi işi xeyli irəliləmişdir. Beynəlxalq Türk Akademiyası və Türk Dil Qurumunun Türk Dövlətləri Təşkilatı Katibliyi ilə birlikdə Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasını formalaşdırmış, Komissiyanın 29 may 2023-cü ildə Astanada, 6 may və 9-11 sentyabr 2024-cü ildə Bakıda üç məhsuldar toplantısı olmuşdur. Sonuncu - üçüncü toplantının bəyannaməsində deyilir:

"Biz Türk Dünyası Ortaq Türk Əlifba Komissiyası üzvləri olaraq Ortaq Türk əlifbasını son hala gətirmək üçün israrla çalışdıq.

Ortaq Əlifba ilə bağlı müxtəlif xüsuslar üzərində ətraflı müzakirələr apardıq. Xüsusi olaraq bizlər:

1. 1991-ci ildə elm adamları tərəfindən irəli sürülən, türk dillərinin fonetik çeşidliliyini əks etdirən, öyrənmə və işlətmə asanlığı olan 34 hərflik latın əsaslı Ortaq Türk Əlifbası layihəsini gözdən keçirdik.

2. 34 hərfli Ortaq Türk Əlifbasının güclü tərəflərinə, həm də təkmilləşməsi gərəkən sahələrə diqqət yetirərək, müasir dilçilik araşdırmalarına əsaslanmaqla öz münasibətimizi müəyyənləşdirdik.

3. Türk dillərinin dilçilik xüsusiyyətlərini diqqətlə dəyərləndirərək və əhatəliliyin önəmini vurğulayaraq fərqli fonetik özəlliklərin tək bir əlifba əhatəsində təmsil edilməsinə cəhd göstərdik.

4. Hər fərqli səs vahidinin bir hərfə qarşılıq gəlməsi prinsipindən çıxış edərək, anlaşığı ən yüksək səviyyəyə yüksəldən və bütün danışanlar üçün öyrənməyi və istifadəni asanlaşdıran bir əlifba tərtib etməyi qarşıya məqsəd qoyduq.

5. Əsas olaraq alınan latın əlifbasında olmayan səsləri düzgün bir şəkildə təmsil etmək üçün xüsusi işarələrin daxil edilməsinin gərəkliyini qəbul edərək, bu işarələrə aid standart bir münasibət üzərində anlaşmaya gəldik".

Türk Akademiyasının başqanı Prof. Dr. Şahin Mustafayevin imzaladığı bəyannaməyə Ortaq Türk Əlifbası layihəsi də əlavə edilmişdir.

Müzakirələr gedişində məlum olmuşdur ki, bir sıra türk xalqlarının əlifbalarında latına keçidlə bağlı ortaya çıxan (və türk ortaqlığının daha möhkəm olmasına maneəçilik törədən) cəhət kirilin qəbulu zamanı buraxılan səhvlərin nəticəsidir. Məsələn, deyək ki, postsovet türklərindən azərbaycanlılar vaxtilə əlifbalarındakı səciyyəvi rus-kiril hərflərindən imtina etdikləri halda türkmənlər, qazaxlar və qırğızlar buna ya təşəbbüs göstərməmiş, ya da cəhd etsələr də, nail ola bilməmişlər. Müzakirə zamanı Özbəkistandan gəlmiş nümayəndələr etiraf etdilər ki, digər türk dillərində mövcud olan bəzi saitlər onların dillərində də var, kiril əlifbasında öz əksini tapmamış bu səslər latın əlifbasında bərpa oluna bilər.

Son söz

Türklərin yeni əlifba mücadilələri hələ ki, praktik olaraq, müstəqil dövləti olan türk xalqlarının dillərini - türk, Azərbaycan, türkmən, özbək, qazax və qırğız dillərini əhatə edir. Üçü oğuz, ikisi qıpçaq, biri isə karluq qrupuna aid olan bu dillərin latına keçməsində, prinsip etibarilə, bütün əsas türk dil quruluşları ehtiva olunduğundan sözügedən mücadilə bütün digər türk dillərinin istər kiril, istərsə də ərəb əlifbasından latına yolunu işıqlandırır.

Müzakirələr göstərir ki, a) hər hansı maneəyə rəğmən türk dillərinin yazısının latın əlifbasına keçməsi labüddür; b) latına keçərkən hər bir ortaq səsin eyni (ortaq) işarə ilə göstərilməsi, başqa sözlə, türk əlifbalarının fonoqrafik uyğunlaşdırılması və ya unifikasiyası mübahisə doğurmamalıdır; c) hər hansı türk danışıq səsini işarə etmək üçün latın əlifbasında birbaşa işarə (hərf) yoxdursa, məhz həmin əlifbanın texniki imkanları əsasında düzəldilməyə çalışılmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, türk dilləri məkanındakı inteqrasiya yeni əlifba mücadiləsi ilə başlasa da onunla bitmir. Fonoqrafik ortaqlıq türk ədəbi dillərinin normaca diferensiasiyasının yaratdığı təbii mənzərəyə xələl gətirmədən orfoqrafik yaxınlığa da zəruri imkanlar açacaqdır. Və gözlənilən inteqrasiyanın çox mühüm bir sahəsini də, heç şübhəsiz, türk dillərinin lüğət tərkibində, ilk növbədə isə, terminologiyada müasir tələblərə cavab verəcək bir səviyyədə ortaqlığın miqyasını genişləndirməkdir ki, bunun perspektivlərini təmin edən iki güclü amil vardır: birincisi, türk dillərinin kifayət qədər zəngin ortaq (genetik) leksik yaddaşının mövcudluğu, ikincisi isə, beynəlmiləl terminologiyanın get-gedə daha intensiv olaraq bütün inkişaf etmiş dilləri öz təsiri altına gətirməsidir.

Əlbəttə, bir daha xatırlatmağa ehtiyac duyulur ki, türk məkanında gedən ictimai, siyasi və mədəni inteqrasiya türk dillərinin, o cümlədən də, ədəbi dillərin seçdikləri müstəqil inkişaf prosesinə heç zaman mane olmayacaq, əksinə, onların həmin yolda inamla hərəkətinə, dünyanın qabaqcıl dilləri arasında öncül mövqelərə çıxmasına kömək göstərəcəkdir.