Bədii tərcümə problemləri - Cavanşir YUSİFLİ

Cavanşir YUSİFLİ

2020-ci ildə nəşriyyat və ədəbi orqanlarda, habelə tərcümə mərkəzlərində başqa dillərdən ana dilinə tərcümə edilən əsərlərin sayı həddindən artıq çoxdur. Onların hamısı haqqında detallı məlumat vermək, onları bir-bir analiz etmək sadəcə fiziki cəhətdən mümkün deyildir. Belə olduğuna görə, biz bir neçə əsas istiqamətlər üzrə danışmaq istərdik. Cari bədii tərcümə prosesi nəyi, hansı faktorları göstərir? Onlardan birincisi budur ki, zamanla ikinci və üçüncü dillərdən dilimizə çevrilən əsərlərin say çoxluğu o qədər də gözə girmir, əksinə, bu sahədə müəyyən balans yaranır ki, bunda da nəşriyyat və ədəbi orqanların rolu və təsiri danılmazdır. Çünki nəşriyyatlar anlayırlar ki, rus, yaxud türk dili vasitəsilə alman, fransız, italyan və s. dillərdə yaranan əsərlərin tərcüməsi o qədər də ciddi qarşılanmır. Səhvlər, qüsurlar olsa da, ən ciddi proses birbaşa orijinaldan tərcümə işidir. Ancaq yenə də bütün dillər üzrə orijinaldan tərcümə sahəsində yüksək ixtisaslı tərcüməçi kadrları yetişməyib, bizim tərcümə praktikasında əsas problem budur. Digər problem isə, xeyli bədii əsərin orijinaldan deyil, Türkiyə türkcəsindən edilib orijinal kimi qələmə verilməsidir. Cəmiyyətdə xarici dil bilgisi çoxalsa da, bu, bədii tərcümə sahəsinə çox ləng nüfuz edir. Nəşriyyat və ədəbi orqanlarda bədii tərcümənin qiyməti, ona verilən dəyər çox aşağı və acınacaqlıdır. Bütün bu problemləri gözardı edib 2022-ci ildə nəşr edilən tərcümə nümunələrinin məziyyətlərindən danışmaq mümkün deyil.

Tərcümə praktikasında məhz bu səbəbdən xeyli sayda yanlış məqamlar yaranıb, insanlar hələ də həmin anlayışları doqma kimi qəbul edirlər. Məsələn, onlardan biri budur ki, yazıçını, nasiri nasir tərcümə etməlidir, bu hətta ikinci dildən belə olsa, ana dili xəzinəsinin zənginləşməsinə bir fürsətdir. Bu fikirdə müəyyən həqiqət olsa da, ümumi xətti etibarilə səhvdir. Müasir dövr yazıçılarının xeyli tərcümə işləri var, məsələn, deyə bilərik ki, Rasputinin "Mariyaya pul lazımdır" povestini V.Babanlı çox gözəl tərcümə edib. Ancaq bunun doğrudan da orijinala sadiqlik, bədiilik, estetik platforma baxımından doğru olduğuna əmin olmaq üçün təhlillər aparılmayıb. Yəni Seyfəddin Hüseynlini istisna etməklə, bədii tərcümə tənqidi yox dərəcəsindədir.

İndi nəşriyyatlarda, xüsusən "Qanun" və dalınca da "TeasPress"də ay ərzində çox sayda tərcümə ədəbiyyatı işıq üzü görür. Buraya həm klassik, həm də müasir dünya ədəbiyyatının nümunələri daxildir. Tərcümə edilmiş əsərlər içində vaxtilə ikinci dil vasitəsilə həyata keçirilmiş nümunələr də az deyil, elə indilərdə də ikinci dil - rus və türk dilləri vasitəsilə xarici ədəbiyyat nəşr edilir. Bunların içində orijinaldan tərcümə edilmiş əsərlərin xüsusi çəkisi hələ də yetərincə deyildir. Prosesi yaxından izlədikdə məlum olur ki, dilimizə tərcümə edilmiş əsərlərin kəmiyyətcə çoxluğu amili əsas rol oynayır. Bu da təbiidir. Qəzet və dərgilərə gəlincə, məhz rus dili vasitəsilə dünya ədəbiyyatının təqdimi hökmrandır. Yalnız orijinal dildən tərcümə prinsipi yenə də arzu olaraq qalır.

"Qanun" nəşriyyatında Rey Bredberi, Karen Vayt, Teodor Adorno, Roald Dahl, Mişel Monten, Roulinq, Ceyms Klir, Henri Ford, Jorj Simenon, Nigel Kamberland, Astrid Lindren, Banin, Sem Horn, Oldos Haksli, Qrim Qardaşları, Markus Suzak, Dunkan Klark, Stiven Hokinq, Qəzali, Andre Morua, Mariya Svetayeva və sair müəlliflərin əsərləri tərcümə edilib.

Dilimizdə yaranan ədəbiyyatın xarici dillərə tərcüməsində də bir elə fəallıq müşahidə edilmir. 2022-ci ildə Kamran Nəzirli məhsuldar fəaliyyət göstərmişdir. Onun tərcüməsində Con Qolsuorsinin "Esselər" toplusu, Mark Tvenin "Yerdən məktublar" povesti, Mario Pyuzonun "Xaç atası" romanı, Culian Barnsın "Şərq küləyi" və digər hekayələri, Ramiz Rövşənin, Fərid Hüseynin, Səlim Babullaoğlunun, Zemfira Məhərrəmlinin və s. kitabların ingiliscəyə tərcüməsi təqdim edilmişdir.

"Dünya ədəbiyyatı" jurnalının İsrail sayı

Dərginin bu sayı bütünlüklə İsrail ədəbiyyatına həsr edilib. 43 müəllifin yaradıcılığı öz əksini tapıb. Dərgidə Benyamin Tammuz, Moşe Şmilyanski, Yakov Xurgin, Moşe Şamir, Savyon Librext, Yehudit Hendel, Aaron Apelfeld, Yishak Orpaz, Amos Oz, Miriam Bernşteyn-Kohen, Yehoşua Bar-İosef, Yishak Avi-David, Nissim Aloni, Atalla Mansur, Hanoh Bartov, İehuda Yaari, Mordehay Avi-Şaul, İsaak Başevits-Zinger, Albert Beni, Etqar Keret, Rahel Bluvşteyn, Qali-Dana Singer, Zali Qureviç, Nurit Zarxi, Haim-Nahman Bialik, Arye Sivan, Pyotr Davıdov, Aqi Mişol, Amir Or, Meir Vizelter, Ronni Somek, Rami Meir, Natan Zax, Daliya Ravikoviç, Aşer Rayx, Maya Bejerano, Avraham Şlonski, Lea Qoldberq, Şaul Çernixovski, Yehuda Amiçai, Ş.Tal, Aron Vergelis və Moşe Dor kimi sanballı ədəbi imzaların əsərləri toplanıb. 298 səhifəlik nəşrin üz qabığında və içərisində əslən Azərbaycandan olan tanınmış yəhudi şair və rəssam Rami Meirin rəsm əsərləri yerləşdirilib.

"Dünya ədəbiyyatı" jurnalının Rumıniya sayı

Bu sayda həm bədii (proza və poeziya), həm də elmi məqalələr yer alır. Rumıniyada doktorantura təhsili almış Jalə İsmayılın bu saydakı məqalə və bədii mətn tərcümələri orijinallığı ilə seçilir. Jurnalın bu sayına daxil edilən müəlliflər (Ejen İonesko, Matey Vişnek, Nikita Stanesku, Adi Kristi, Hans Libhardt, Vasile Andru, Radu Kosaşu, Dan Sociu, Marin Soresku, Qabriela Malinesku və b.) Rumın ədəbiyyatının mənzərəsini yaratmaq üçün kifayətdir, bu bədii mətnlərdən həmin ədəbiyyat görünür. "Dünya ədəbiyyatı" jurnalı respublikada bu sahədə ən ixtisaslı orqandır və jurnalın maliyyə bazası yaxşılaşsa, zənnimcə, onun gördüyü iş daha yaxşı, daha gözəl olar.

Dil maneələrini nəzərə almadan bədii tərcümədən danışmaq mümkün deyil. Çünki bir dildən digər dilə tərcümə edərkən tərcüməçi orijinal ədəbiyyatda rast gəlinən dil maneələri ilə üzləşməli olur. Belə situasiyalarda tərcüməçinin bir ədəbi əsərin dilini başqa dilə sədaqətlə ötürməyə çalışması vacibdir. Ona görə də o, orijinala sadiq qalaraq, öz ana dilinin ruhuna, dühasına uyğun gələn, lakin bəzən öz milli dilinə məlum olmayan yeni ifadələr tapmalıdır. Bununla da tərcüməçi öz dil bacarığı və çevikliyi ilə bədii tərcümələr vasitəsilə milli dil və ədəbiyyatın inkişafına təsir göstərir. Üstəlik, hamıya məlumdur ki, orijinal və tərcümənin hər biri tərcüməçinin nəzərə almalı olduğu iki fərqli, bərabər mədəni dəyərləri ehtiva edir. Məhz tərcüməçi yalnız orijinalı deyil, həm də tərcümənin yeni mühitdə ədəbi-mədəni uyğunluğunu nəzərə almalıdır. Ona görə də deyə bilərik ki, tərcüməçi bir çox hallarda ədəbi əsəri müxtəlif mühit və ədəbi-mədəni kontekst üçün məqbul olan tərzdə canlandırmalıdır. Bunun üçün ən müxtəlif vasitələrdən, o cümlədən müəllifi təqliddən istifadə edir. Beləliklə, bədii tərcümə təkcə dil fərqləri deyil (çünki dillər tipoloji cəhətdən bərabərdir), həm də mədəni fərqliliklərdir. Təqlid və stilizasiya bu mədəni fərqliliyi dolğun şəkildə təqdim etmək üçündür.

Tərcümə edilmiş ədəbi əsərin üslub keyfiyyətinə gəlincə, bəzi hallarda tərcümədə orijinalda çatışmayan (yaxud olmayan) vasitələr də olmalıdır. Başqa sözlə, tərcümələrdə üslub vasitələrinin başqa cəhətini və ya səviyyəsini tanımağa diqqət yetirməliyik. Şübhə yoxdur ki, hər bir tərcümə bir təfsirdir; məhz təfsir tərcümənin özünü yaradıcı bir akta çevirir. Buna görə də tərcüməçi orijinala sadiq olmaq üçün (bundan narahatlıq keçirməməsi üçün-!) çox vaxt ixtiraçı olmalıdır. Ən vacib məqam odur ki, o, bunun səbəblərini tam dərk edərək, şüurlu şəkildə etməlidir. Məsələn, XVIII əsrdə yazılmış mətnin çox fərqli (araşdırılmalı, öyrənilməli-!) keçmişi və konteksti var, onu müasir dilə birbaşa tərcümə etmək mümkün deyil. Mədəni keçmişlə bərabər həmin əsrə aid əsərin dili də sanki bir çay kimi axıb getmişdir, onu geri qaytarmaq mümkün deyildir, onu yalnız təqlid və stilizasiya etmək olar. Belə hallarda tərcüməçi həm orijinal mətnin, həm də müasir dilin xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamağa çalışmalıdır. İndi biz hesab edirik ki, "tərcümə olunmayan əsərlər"in müzakirəsi faydalı deyil (dünya ədəbiyyatında tərcüməsi mümkünsüz sayılan əsərlər də var), lakin tərcüməçi belə əsərlərlə rastlaşanda belə, orijinal haqqında kifayət qədər məlumat əldə etmək üçün əlindən gələni etməli, mənasını aydınlaşdırmağa çalışmalıdır. Tərcümədə "ədəbi əsərin milli xüsusiyyətləri" qorunmalı və bu hallarda tərcüməçi yeni və yaradıcı tərcümə üsullarının ixtiraçısı kimi çıxış etməlidir.

Sözsüz ki, tərcümə problemi, ümumiyyətlə, bədii tərcümə problemi mövcuddur və gələcəkdə bu problem sistemli qaydada həll edilməlidir. Təbii ki, elmi, peşəkar və texniki əsərlərin tərcüməsinə gəlincə, bu, çox sadədir. Bununla belə, bədii dəyərlərə malik ədəbi əsərlərin tərcüməsi ilə məşğul olanda problemlər daha da kəskinləşir. Ona görə də bəzi hallarda konkret ədəbi əsərin tərcüməsi o qədər çətin olur ki, tərcüməçi ədəbi əsərlə bağlı lüğətlərə, mənbələrə, ensiklopediyalara, annotasiyalara, tədqiqat kitablarına və məqalələrə, esselərə və s. müraciət edir, bu mənbələrdə ələ gələn bir şey tapmadıqda həmin müəlliflərin dünyasına, ideyalarına, düşüncələrinə, məqsədlərinə daxil olmaq və beləliklə, əsəri dolğun şəkildə tərcümə etmək, dolayısı ilə onların bədii üslubları, texnikaları və perspektivləri ilə tanış olmaq, onları müşayiət etmək və ünsiyyət qurmaq üçün hədəf olaraq seçdiyi yazıçının yaxınlığında yaşamağı (əgər müəllif sağdırsa) planlaşdırır. Müxtəlif ədəbi əsərlərin tərcüməsinə gəlincə, tərcüməçi hədəf (tərcümə edilmiş) dildə başqa bir ekvivalent mətn yaratmaqda mənbə mətndəki fikirləri də şərh edir. Lakin ədəbi tərcüməçi peşəkar olmazsa və lazımi hazırlıq keçməyincə mətndəki fikirlərin təfsiri həyata keçirilə bilməz.