Qəzənfər Kazımov – 85: Görkəmli filoloq, alim və müəllim - Sayalı Sadıqova

Sayalı Sadıqova

filologiya elmləri doktoru, professor

Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov 3 mart 1937-ci ildə Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. 1955-ci ildə Soltanlı kənd orta məktəbini, 1960-cı ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) tarix, dil və ədəbiyyat ixtisasları üzrə tarix-filologiya fakültəsini bitirmiş, 1960-1962-ci illərdə Soltanlı kənd orta məktəbində dil və ədəbiyyat müəllimi vəzifəsində işləmişdir. 1962-ci ildə Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuş, professor Ə.M.Dəmirçizadənin rəhbərliyi ilə "Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin dramaturgiya dili ("Dağılan tifaq" pyesi əsasında)" mövzusunda namizədlik dissertasiyası ilə elmi-tədqiqata başlamışdır.

Azərbaycan dilçiliyinin aktual problemlərinin tədqiqində və tədrisində böyük xidmətləri olan filologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Qəzənfər Kazımov "Yazıçı və dil" (1975), "Komik-bədii vasitələr" (1983), "Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları" (1987), "Qurbani" (1990), "Qurbani və poetikası" (1996), "Sənət düşüncələri" (1997), "Dilimiz-tariximiz" (1998), "Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər)" (2003), "Homerin poemaları və Kitabi-Dədə Qorqud" (Bakı, 2006) "Komizm nəzəriyyəsi" (2004, rus dilində), "Dil, Tarix, Poeziya" (iki cilddə - 2005, 2020), "Azərbaycan dilinin qrammatikası" (2017), "Qədim yurd yerim - sultan Soltanlı son 300 ildə" (2012), "Üzeyir Hacıbəylinin dili" (2004), "Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisi" (2019) və s. kitabların, 500-ə qədər elmi və elmi-publisistik məqalənin müəllifidir. Bu əsərlər müəllifin uzunmüddətli gərgin elmi araşdırmalarının uğurlu nəticələridir. 60-dan artıq kitabın, 500-ə qədər məqalənin müəllifidir. Şəxsiyyəti, yaradıcılığı haqqında bir neçə kitab, 300-dən artıq məqalə yazılmışdır. 80-dən artıq kitabın elmi redaktoru olmuşdur. 20 nəfərdən artıq alim yetirmişdir, minlərlə tələbənin müəllimi olmuşdur. 2008-2010-cu illər arasında əsərlərinin 10 cildliyi çap olunmuşdur.

Q.Kazımov dilçiliyimizdə V.V.Vinoqradov, Ə.Dəmirçizadə tipli tədqiqatçıdır, dil tarixi, müasir dil, folklorşünaslıq, bədii dil, mətn sintaksisi, üslubiyyat, ədəbi tənqid məsələləri ilə məşğul olmuş, bu sahələrin hər birinə dair qiymətli əsərlər ortaya çıxarmışdır.

Yer üzərində Ulu dilin əmələ gəlməsi, vahid Ulu dilin ilkin böyük miqrasiya nəticəsində tədricən dialekt parçalanması, protodillərin yaranması, dil ailələrinin əmələ gəlməsi tarixi barədə dilçiliyimizdə ilk tədqiqatın müəllifidir. Elə buna görə də görkəmli türk alimi Osman Fikri Sərtqaya qeyd edirdi ki, "Q.Kazımovun "Azərbaycan dilinin tarixi" əsərində olanlar başqa kitablarda yoxdur".

Dilimizin tarixini saxtalaşdırıb, həqiqəti təhrif edənlərə cavab olaraq, Qəzənfər Kazımov "Azərbaycan dilinin tarixi" (2003) əsərində ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədərki Azərbaycan ərazilərində məskunlaşmış türk tayfalarının dillərini araşdırmışdır. Altı fəsildən ibarət olan bu kitabda şumer-türk varisliyi, Azərbaycanda etnik tərkib və dil məsələləri, ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü (III-V əsrlər), şifahi ədəbi dilimizin əmələ gəlməsi (VI-VIII əsrlər) kimi çox mühüm məsələlər araşdırılmışdır. Azərbaycan şifahi ədəbi dilinin formalaşmasını şərtləndirən amillər müəyyənləşdirilmişdir.

Keçən əsrin 70-ci illərindən türkologiyada şumer-türk əlaqələri barədə fikirlər irəli sürülmüşdür. Q.Kazımov özündən əvvəlki fikirləri ümumiləşdirərək aşağıdakı kimi xarakterizə etmişdir: 1. Türk dillərinin tarixi çox qədimdir və Ön Asiyada türklər insandan türk qolu ayrıldığı dövrdən - çox qədim zamanlardan yaşayır. 2.Türklər şumerlərin yaxın qonşuluğunda yaşamışlar və həmin yaxın ərazilər indiki Cənubi Azərbaycan əraziləridir. 3. Şumerlər Azərbaycan türklərinin bir qoludur və Ikiçayarasına Azərbaycandan getmişlər. 4.Akkadların hücumundan sonra şumerlər məhv olmamış, müxtəlif istiqamətdə (xüsusilə şərqə - Azərbaycana) yayılmalı olmuşlar.

Oljas Süleymenov da, Tofiq Hacıyev və başqaları da onunla fərəhlənmişlər ki, şumerlərin qonşuluğunda bir türk tayfası yaşamış (yəni o dövrdə türk olmuşdur) və həmin tayfanın dilindən şumerlərin dilinə dalğa şəklində çoxlu türk sözləri keçmişdir.

Q.Kazımov isə tədqiqat nəticəsində bu qənaətə gəlmişdir ki, şumerlər bizim Azərbaycan türklərinin doğma babalarıdır və bu məqamda dalğa nəzəriyyəsi kökündən yanlışdır.

Q.Kazımov bu kitabda iki böyük ideyanın müəllifidir. "Səlcuqlar gələnə qədər Azərbaycanda türk olmayıb" deyən tarixçi və dilçilərin əksinə olaraq, sübut edir ki, "Yer üzündə İnsandan Türk qolu ayrılarkən o, ilk növbədə Azərbaycanın payına düşmüşdür, Azərbaycan daim türk yurdu olmuşdur və ilkin, böyük miqrasiyalar şərqdən qərbə deyil, qərbdən - Ön Asiyadan şərqə olmuşdur. Azərbaycan qədim dünyanın iki böyük dövlətini - Albaniya və Atropatenanı birləşdirən böyük türk dövləti olmuşdur.

Q.Kazımov Homerin poemaları ilə "Kitabi-Dədə Qorqud"u müqayisə edərək bu qənaətə gəlmişdir ki, Hindavropalıların iftixar etdiyi poemalar Türkün "Dədə Qorqud"undan iqtibasdır.

Q.Kazımov Azərbaycan dili sintaktik quruluşunun "Dədə Qorqud"dan bəriki inkişaf yolunu araşdıraraq bu qənatə gəlmişdir ki, hələ bizim 1-ci minilliyin ortalarında ümumxalq dili kimi formalaşmış Azərbaycan türk dili hər cür mürəkkəb fikirləri ifadə etmək imkanlarına malik olan ədəbi dil kimi böyük inkişaf yolunda olmuşdur.

Q.Kazımov müasir Azərbaycan ədəbi dili məsələləri ilə məşğul olaraq, "Morfologiya" və "Sintaksis" dərslikləri yazmışdır. Dilimizin qrammatik quruluşunun tədqiqi sahəsində görülmüş işləri genişləndirməklə yanaşı, ilk dəfə olaraq, mətn sintaksisi, aktual üzvlənmə məsələlərini morfoloji və sintaktik kateqoriyalara tətbiq etmişdir. Söz birləşmələrinin yeni bölgüsünü vermişdir. 2000-ci ildən ali məktəblər onun "Sintaksis", 2010-cu ildən "Morfologiya" dərslikləri əsasında təhsil alır. Q.Kazımov həm də 30 ilə yaxın bir müddətdə orta ümumtəhsil məktəblərinin 8-9-cu sinifləri və rus məktəbinin 2-ci (sonralar 3-cü) sinfi üçün "Azərbaycan dili" dərsliklərinin müəllifi olmuşdur.

Qəzənfər Kazımovun "Azərbaycan dilində ikihecalı sadə feillər" əsərində qoyulan problemlər əhəmiyyəti və aktuallığı ilə seçilir. Əsərdə ədəbi dilimizdə, dialekt və şivələrimizdə işlənən, lakin müasir dilimizdə kök və şəkilçiyə ayrıla bilməyən ikihecalı (türk mənşəli) sadə feillərin inkişaf yolu araşdırılmış, feillərdən, adlardan feil düzəldən şəkilçilər zəngin faktlarla şərh edilmişdir. Saxlamaq, ağlamaq tipli feillərin tədqiqi nəticəsində bu qənaətə gəlmişdir ki, bir sıra alimlərin zənn etdiyinin əksinə olaraq, Ulu dilin ilkin söz kökləri CVC quruluşunda deyil, CV quruluşunda, yəni bir samit və bir saitdən ibarət olmuşdur və gəl, bil tipli sözlərdə 2-ci samit söz kökünün samiti deyil, şəkilçidir.

Onun kitabları yazıldığı dövrün düşüncəsini əks etdirir. Q.Kazımov həm görkəmli dilçi alim,, həm də nüfuzlu ədəbi tənqidçidir. Dövri mətbuatda müasir Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı ədəbi-nəzəri tədqiqatlarında komizm vasitə və üsullarının tədqiqi, dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq ilə bağlı nəzəri problemlərin araşdırılması onun yaradıcılığının mühüm bir xəttini təşkil edir. Filologiyamızda ayrı-ayrı satira ustalarımızın yaradıcılığından bəhs edilsə də, Q.Kazımovun bir-birinin ardınca çap etdirdiyi "Komik-bədii vasitələr"(1983), "Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları" (1987) kitabları müstəsna olmaqla, bu günə qədər türkologiyada, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində komizmin dil vasitə və üsullarının sistemli tədqiqinə rast gəlmirik. Ədəbi-bədii dilin müxtəlif və mühüm məsələləri ilə məşğul olan dilçi alim bu sahədə geniş tədqiqat aparmış, komizmin dil vasitələrini, komizm üsullarını bir sistem kimi araşdırmışdır. Satira və yumor yaradıcılığının imkanlarını, cəmiyyətin inkişafına və mübarizəsinə necə xidmət etdiyini aydınlaşdırmaq üçün onun sosial-ictimai, bədii-estetik keyfiyyətləri, milli özünəməxsus formaları müəyyənləşdirilmiş, komizm yaradan dil vasitələri, komizmin nitq üsulları ətraflı tədqiq edilmişdir. 2021-ci ildə alimin "Ədəbiyyatda komizm" monoqrafiyası nəşr olunmuşdur. Bu əsər müəllifin "Komik-bədii vasitələr" və "Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları" əsərlərinin birlikdə yenidən işlənmiş mükəmməl nəşridir. Monoqrafiyada ədəbiyyatşünaslıq və estetikada komizmin dil vasitələri və üsulları ilk dəfə bir sistem şəklində fərqləndirilmiş və hər biri ayrı-ayrılıqda monoqrafik şəkildə tədqiq edilmişdir. Məlumdur ki, vasitələr və üsullar bir-biri ilə əlaqədə komik effekt yaradır və vasitələr üsulların formalaşmasına xidmət edir. Lakin bunların hər birinin xüsusi və ümumi olmaqla ayrılan cəhətləri çoxşaxəlidir. Bunlar nəzərə alınaraq müəllif tərəfindən ilk dəfə leksik vahidlərin satirik və yumoristik əsərlərdə məcazilik imkanları və məna quruluşu öyrənilmiş, komik sənət dilinin estetik imkanları üzə çıxarılmışır. Bu baxımdan ədəbi dilin bədii üslubu və onun əsasını təşkil edən komik-bədii vasitələr müəllif tərəfindən geniş təhlil edilmişdir. Müəllif satira və yumor qolları üzərində dayanan bu böyük qüvvəni gözəllik, yüksəklik, tragiklik və qəhrəmanlıq məzmunu ilə yanaşı, estetikanın ən mühüm və mürəkkəb kateqoriyalarından biri kimi izah etmişdir.

1988-ci ildə "Azərbaycan sovet satirik nəsrinin dili. 1920-1940-cı illər (komizmin dil vasitə və üsulları problemi)" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında, onun leksik, üslubi-semantik və qrammatik normalarının zənginləşməsində Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Süleyman Rəhimov, Mirzə İbrahimov, Bayram Bayramov, İsa Hüseynov, Sabir Əhmədov, M.H.Şəhriyar, Hüseyn Arif, Söhrab Tahir, Anar, Əkrəm Əylisli, Yusif Səmədoğlu və b. söz ustalarının xidmətləri onun araşdırmalarında əsaslı şəkildə şərh edilmişdir. XX əsrin əvvəllərində ictimai ədalətsizliyə qarşı meydana çıxan Molla Nəsrəddinin felyeton dilinin, Ü.Hacıbəyovun publisistika dilinin monoqrafik tədqiqi də alimin yaradıcılığında mühüm yer tutur.

Q.Kazımovun yaradıcılığında folklor nümunələrinin tədqiqi də xüsusi yer tutur. XVI yüzilliyin görkəmli el sənətkarı, yeni realist şeir məktəbinin banisi Qurbaninin əsərlərini ilk dəfə geniş şəkildə toplayaraq nəşr etdirmiş, şair-aşığın həyatı və yaradıcılıq yolunu ilk dəfə geniş tədqiq etmiş, əsərlərinin ideya-estetik və poetik xüsusiyyətlərini, Şah İsmayılla əlaqə və münasibətlərini araşdırmış, ana dilimizin milliləşməsi və inkişafı sahəsində şair-aşığın xidmətlərini, sələflərini, ənənələrini gözəl bir üslubda oxuculara çatdırmışdır. Q.Kazımov aşıq sənətinin ozan sənətindən intişarı barədə konsepsiyanın tərəfdarı kimi çıxış etmiş, haqq aşığı Qurbaninin bədii yaradıcılığının ideya-fəlsəfi qaynaqlarını, onun klassik ədəbiyyatdan bəhrələnmə gücünü düzgün müəyyənləşdirmişdir. Qurbaninin yaradıcılığı ilə Yunis Əmrə, Mola Qasım Şirvanlı, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Cahan şah Həqiqi kimi sənətkarların yaradıcılığı arasındakı tipoloji səsləşmələrin səbəbləri, bu səsləşmələrin eyni mənbədən - təsəvvüfçülükdən, xalq yaradıcılığından mayalandlğlnı inandırıcı faktlar və paralellər əsasında üzə çıxarmışdır.

Q.Kazımov hər bir dövrün sənət əsərləri barədə söz demiş dilçi-tənqidçilərimizdəndir. Tənqidi əsərlərində dövrün bədii əsərləri, ədiblərin sənətkarlıq xüsusiyyətləri, ümumi təbii mənzərə gələcək nəslə olduğu kimi çatdırılmışdır. Füzulinin sənət sirlərinin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur.

Əsas yaradıcılıq istiqamətlərini Azərbaycan dilinin tarixi, müasir Azərbaycan dilinin quruluşu, bədii əsərlərin dili, etimologiya, komizm (satira, yumor) nəzəriyyəsi, folklorşünaslıq, üslub və üslubiyyat məsələləri, dialektologiya, mətn dilçiliyi, metodika və dilin tədrisi kimi sahələr əhatə edir. Respublikamızda filoloq-dilçi kadrların yetişməsində böyük əməyi vardır. 62 illik pedaqoji fəaliyyətinin 60 ilini ali məktəbdə keçirmişdir. Yüksək ixtisaslı kadrlar yetişdirmək sahəsindəki xidmətləri əvəzsizdir. Əməyi yüksək qiymətləndirilmiş, 2015-ci ildə Əməkdar elm xadimi adına layiq görülmüşdür.

Geniş ictimai-elmi fəaliyyətə malikdir.

2001-2015-ci illərdə Dilçilik institutunda Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin müdiri olmuşdur. Hazırda həmin institutda Dil tarixi şöbəsində baş elmi işçi vəzifəsində işləyir. Uzun müddətdir ki, müdafiə şurasının, Respublika Koordinasiya Şurasının üzvüdür. O, dilçiliyimizi xarici ölkələrdə də layiqincə təmsil edir. İranda, Türkiyədə kitabları, məqalələri nəşr olunur. Respublika Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvüdür.

Geniş fəaliyyəti, zəngin yaradıcılıq irsi ilə Azərbaycan dilçiliyinə, bütövlükdə türkologiya aləminə fundamental əsərlər bəxş etmişdir. Elmi ictimaiyyət arasında rezonans doğuran sanballı kitabları, monoqrafiyaları, araşdırmaları, 10 cildlik əsərləri sübut edir ki, o əsl ziyalıdır və Azərbaycan dilçiliyi tarixində artıq öz möhürünü vurmuş, imzasını qoymuş şöhrətli alimlərimizdəndir.

Q.Kazımov Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Asiya Kral Cəmiyyətinin üzvüdür (1988). Böyük Britaniya, Kembric İnstitutunda və ABŞ Bioqrafiya İnstitutunda qeydə alınmışdır. Bu günlərdə hörmətli müəllimimizin 85 yaşı tamam oldu. Bu yaşın 50 ilini Azərbaycan xalqına, filologiya elminə həsr etmiş, yazıb-yaratmışdır. Bu mənalı ömür yolunda ona cansağlığı və uğurlar diləyirik.

Ömrü uzun, sədaqətli tələbələri sağ olsun!