Nizami Məmmədov TAĞISOY
professor
Bu yazıda Rəşad Məciddən daha çox bir publisist, jurnalist kimi yox, bir şair, poetik təfəkkür sahibi kimi bəhs edəcəyəm.
***
Ədəbiyyatşünaslıqda və musiqişünaslıqda "janr diffuziyası" adlı bir termin mövcuddur. Bu termin son dövrlərdə daha tez-tez gündəmə gəlir. Bu gün adını çəkdiyimiz termin incəsənətdə, musiqidə və bədii sənətdə özünu daha çox ifadə etməkdədir. Əsərlərini təhlilə cəlb etmək istədiyimiz Rəşad Məcidin yaradıcılığından danışdıqda həm də onun əsərlərinin çeşidlərini janr diffuziyası çərçivələrində nəzərdən keçirməyə daha çox meyilli oluruq.
Rəşad Məcid kimi sənətkarlar janr formalarında sərbəst bədii-poetik əməliyyatlar aparmaqla həm də onları özünəməxsus bir çalarda təqdim etməyə üstünlük verirlər. Belə olduqda hər bir janrın özünə xas tarixən və fərqli formalaşan əlamətləri də tədricən modelləşir. Bu, təbii ki, epoxanın yaradıcılıq tələbləri kimi də ortaya çıxır. Və, görünür, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu məsələnin öyrənilməsi getdikcə daha çox nəzəri düşüncəni zəbt edəcəkdir. Çünki aşağıda bəhs edəcəyimiz hallarda bu tipli diffuziya Rəşad Məcidin "10 sentyabr" kitabına daxil edilmiş mətnlərin janr rəngarəngliyində özünü aydın göstərməkdədir.
***
Beləliklə, Rəşad Məcidin "10 sentyabr"ındakı yaradıcılıq nümunələrinə nəzər saldıqda gördüm ki, əsər janr baxımından qeyri-həmcins nümunələrin toplusudur. Burada "10 sentyabr", "Cənnət dərəsi" kimi örnəklərdən sonra "Poeziya" bölməsində "Hələ ki vaxt var"dan bir neçə fraqment, sonra "Babalarım torpaq olub", "Yaylaq duyğuları" və s. adlar altında çoxsaylı "Poetik orkestr", "Səfər qeydləri" rubrikasında "ABŞ - ölcüləri dəyəşən məmləkət", "İranda bir həftə", "Təbriz" və "Varlıq", "Qarabağ ağrıları" - "Ağdamın üç günü", Şuşaya həsr etdiyi "Qururam, izim qala", Xalq yazıçısı Anarın utopik və antiutopik, postmodernist üslubda yazdığı "Ağ qoç, qara qoç" romanı ilə bağlı mülahizələri, "Aydın Məmmədovsuz qırx gün", İran şahının azərbaycanlı xanımı Fərəh Pəhləvinin "Xatirələr"i, Krım tatarlarının müsibətlərini dilə gətirən "Ağrı qardaşlarımız - bəlalı Krım tatarları", mətbuat problemlərini qabardan "Son il yarımda müstəqil mətbuatın üzləşdiyi ən ciddi maneə iqtisadı problemlərdir" mövzulu yazı, "Müsahibələr" və s. kimi başlıq və bölmələri əhatə etməkdədir.
Bəri başdan deyim ki, Rəşad Məcidin poetik, publisistik və nəsr yaradıcılığının birinci skripkası, başlıca leytmotivi "Vətəndir". Odur ki, kitabda təqdim olunmuş ilk şeir nümunəsi də elə "Vətən"dir. Şeirdən bəzi fraqmentlərə nəzər salaq:
Dərəsi, təpəsi, düzü, dağıyla
Köksümə, qəlbimə yerləşən Vətən.
Nə vaxtdı bölünən bölünməzliyi
Bir namərd baxışlı göz deşən Vətən.
...Dikələn qayası, ucalan dağı -
Əyilməz bürcüdür, yanan çırağı.
Yayılıb Kür boyu, Araz qırağı
Arazlaşan Vətən, Kürləşən Vətən.
Adında birbaşa "Vətən" ifadəsi səsləndirilməsə də, kitabda yer almış "At, saz, qılınc", "Məğrur qaya", "Bir daş üstə", "Bayatı deyəndə qarı nənələr", "40 il irəlinin gülləsi", "Yol qırağında", "Yurd yeri", "Aylı dağlar", "Yalqız qalan yaylağım", "Cıdır düzü", "Hanı?", "Bir ovuc torpaq", "Qalxmırsanmı? Cənublu yaşıdıma", "Mən Arazı belə gördüm", "Bulaq, meşə, sünbül ağrısı" və s. kimi şeirlərin mayasında dayanan, bu və ya digər şəkildə səsləndirilən poetik mətləb və vəzifə canını, qanını, ürəyini Vətənə qurban verməyə çalışan şairin isti nəfəsinin hərarəti sanki oxucunun da içində Vətənlə bağlı göy qurşağının çeşidli rayihəsini yaradır.
Şairin "Cıdır düzü" poetik parçasında bu düzün möcüzəsi sanki onu ovsunlayıb:
Dərədə möcüzə, dağda möcüzə,
Torpağa bu qədər vurulmamışdım.
Gözəllik önündə heç vaxt, heç vədə
Belə təzələnib durulmamışdım.
Rəşad Məcidin qələminin Vətəni oxşayan, onu öyən poetik vəsfi heç də çeynənmiş, urvatdan düşmüş ifadələrin köməyi ilə yox, sözün yeni imkan və çalarlarının işığında bərq vurması ilə oxucu qəlbinin istəyinin ifadəsi kimi səslənir.
Rəşad Məcidin "Cıdır düzü" şeirində sevinc, məğrurluq hissləri ilə yanaşı, həm də təsvir etdiyi məkanın tarixi taleyinə işıq tutulur, onun əsrlərin dolanbaclarından boylanan bəlaları göz önündə dayanır. Elə növbəti bənddə Cıdır düzünün nə üçün qorunmasının vacibliyi vurğulanan parçadakı kimi:
Burda daşları da qoruyaq, gəlin,
Hansı bir daşdasa Vaqif qanı var.
Bura yaddaşıdır obanın, elin,
Burda hər bir nəslin öz ünvanı var.
Bu parçada hər bir daşa, qayaya qayğı həm də uğurlu peyzaj təsviri ilə oxucu ilə mükaliməyə girir. Peyzaj özünəməxsusluğu Rəşad Məcidin "Yalqız qalan yaylağım" şeirində görümlü assosiasiya yaradır:
Həsrət axır sinəsindən,
Şimşək çaxıb sinəsində.
Bu yaylağın sinəsində
Yurd yerləri yara kimi.
Yaşıl otlar saralacaq,
Üstlərini qar alacaq,
Ümidləri daralacaq.
Payızdan bahara kimi.
Şeirin müraciət etdiyimiz parçalarından məlum olur ki, Rəşad Məcid təbiətlə, onun fəsilləri və rəngləri ilə başbaşa qalmağı sevir. Çünki şair digər sənətkarlar və insanlar kimi özünü təbiətin danılmaz bir hissəsi kimi görür. Və o, təbiətin qoynunda həm də "axıb ona qarışır" onunla öz enerjisini birləşdirir, təbiət ovqatına sığal çəkir, hisslərinə yeni qüvvə bəxş edir. Şeirdən gətirdiyimiz nümunənin ikinci bəndində şairin qış mövsümünü sanki özü bilərəkdən mətnə daxil etmədiyini hiss edirik. Axı təbiət landşaftının təsvirində şairin ətraf aləmə öz emosional baxışı daha vacibdir. Onların hansının ön plana çıxarılması isə Rəşad Məcid üçün sırf fərdi yanaşma ilə bağlıdır. Şair üçün burada kənd, şəhər, dəniz, bağ-bağça, park və digər peyzaj zarisovkalarını yox, yalqız yaylağın peyzaj ovqatını oxucuya öz lirik - meditativ əhval-ruhiyyəsinin köməyi ilə ötürüb, maraqlı mənzərə yaratmaq məqsədi daha önəmli olmuşdur. Rəşad Məcidin təsvirində peyzajın, hər şeydən öncə, təbiətə, müəllifin özünün təsvir etdiyi mənzərəyə fərdi mövqedən yanaşması üstünlük təşkil edir. Onun təbiətlə mükaliməyə girməsi, illin fəsillərini izləməsi, təbiət hadisələri üzərində müşahidə qurma istəyi ön plana çıxır və Rəşad Məcid belə olduqda nə impessionist, nə futurist, nə də akademist kimi görünmək istəmir və o, öz poetik aləmi ilə başbaşa qalır.
Rəşadın şeirlərində, nədənsə, payızdan qurtulma hissi daha güclüdür. Peyzaj landşaftı yaradan "Payız bürümüş yaylağam" şeirində aşağıdakı misralar daha özünəməxsusdur:
Payız bürümüş yaylağam,
Sapsarı saralıb qəlbim
Tənhalığın ürəyimə
saldığı xallar
Saralmış yurd yerləridi.
Bu an,
tənha qalan
fikir əlində haçalanan
Mənəm,
Gücüm yox dinəm,
Məni payızdan qurtarın,
Bahar dostlarım!
Burada biz, hər şeydən öncə, ilin fəsillərinin peyzaj oppozisiyasını görürük ki, bu da ümumiyyətlə ətrafın milli dil konseptosferası mənzərəsinin universal konseptinin göstəricısidir. Bu kiçik şeirdə zaman konsepti şair tərəfindən müəyyən dərəcədə özünəməxsus şəkildə strukturlaşıb. Fikrimizcə, bu da təsadüfi deyil. Dünyanın dil mənzərəsində yer almış ilin fəsillərini təşkil edən yaz, yay, payız, qış konseptləri müəyyən leksik-semantik sahədə ierarxik baxımdan strukturlaşmaqla dilin ifadə imkanları üçün həm baza, həm də perifirik elementləri özündə birləşdirir. Şairin "bahar dostlarına" müraciəti, həm də onu haçalanan fikirlər əlindən hifz etməyə qabildir. Çünki içi payız bürümüş yaylaq olduğundan qəlbi sapsarı saralıb və həmin mühitdə o, tənha qalmağa məhkum olub. Bunlar isə payızla birgə neqativ əlamətlərin yaranmasına gətirib çıxarır, pozitiv əlamət kimi isə bahar dostlarından onu payızın əlindən xilas etmələri əfv edə bilər.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
