Qoca və mən... - Rüstəm Kamal - Esse - Rüstəm KAMAL

Rüstəm KAMAL

II kursda universitet yoldaşım Marat Qorivodskinin (Vilnüs yəhudisi idi) nəsr sevdasına uyub mən də yazmaq istəyirdim.

Yataqxananın 1-ci mərtəbəsində qalan, bizimlə tay-tuş kimi oturub-duran müəllimin (Berlində Kleysidən, ya da Qofmandan təzəcə dissertasiya müdafiə edib gəlmişdi) yanına getdik. O, bizim mənasız sicilləmələrimizə qulaq asıb, cızmaqaralarımıza baxıb: «gedin Hemi (yəni Heminqueyi) oxuyun» - dedi.

Nədənsə, A.Çexovu, M.Zoşşenkonu deyil, məhz Ernest Heminqueyi məsləhət bildi. Şəhadət barmağı ilə eynəyini düzəldib: «Yazanda ayaqüstə yazan, pozanda isə uzanıb pozun» - dedi və əlavə etdi. «Starina Xem» (Qoca Hem) tak qovoril».

Onda Heminqueyin Paris kafelərində ayaqüstə durub necə yazdığını təsəvvür etməyə çalışdım.

17 yaşında evdən çıxır, Avropaya gedir, İspaniyada vətəndaş müharibəsinin qaynar yerinə düşür. O, gördüklərini, eşitdiklərini danışmaq, yazmaq istəyirdi. Evdən çıxanda bir cümlə yazmamışdı, amma özünü yazıçı kimi hiss edirdi.

Ədəbiyyatda ən vacibi özünü yazıçı kimi hiss etməkdir.

Heminqueyi oxuduqca onun obrazları yaddaşıma yapışırdı. İnsanda bədii obrazlara münasibət dəyişə bilər, ancaq sevdiyin və bəyəndiyin frazalar, deyimlər ömürlük səninlədir. «Fiesta»da, «Əlvida, silah»da ilk hekayələrində elə frazalar var ki, bu gün də yadımdadır. Hələ «Frensis Makoberin uzun sürməyən xoşbəxtliyi», «Hindu qəsəbəsi», «Kilimancaro qarları» və başqa hekayə şedevrlərini demirəm.

Bu yaxınlarda «Əlvida, silah» romanını yenidən oxumağa girişdim. Məni romanda İspaniyada vətəndaş müharibəsinin təsviri maraqlandırmırdı. Mən Qocanın tələbə vaxtı yaddaşımda ilişib qalmış frazalarını, həmin tanış intonasiyanı, ritmi axtarırdım. Bir-iki səhifədən sonra kitabı kənara atdım. Oxuya bilmədim. Bəlkə zövqüm dəyişmişdi, bəlkə tərcümədən idi? Yalnız romandakı XVII əsr ingilis şairi C.Donndan bir epiqrafı bir də oxudum. «Hər insanın ölümü mənim ömrümü gödəldir, çünki mən bəşəriyyətin ayrılmaz bir parçasıyam və elə ona görə də kilsə zənginin harayını eşidəndə heç vaxt soruşma ki, kimdir dünyadan köçən, sənsən dünyadan köçən».

Qocanın teleqraf üslubu, qısa cümlələrlə qurulmuş «qeyri-ciddi» dialoqları məni çəkirdi. Dostoyevskinin uzun monoloqlarından, çoxsəsli dialoqlarından sonra Heminqueyi oxumaq ayrı bir ləzzət idi. Çox sevdiyim hekayələrindən bir dialoqu xatırladım:

«- Bu gün Ay çıxacaq, - Nik dedi. O, buxtanın arasındakı təpələrə baxdı. O bilirdi ki, Ay təpələrin dalından qalxır.

- Hə, mən bilirəm, - Macori xoşbəxt səslə dedi:

- Sən hər şeyi bilirsən, - Nik dedi.

- Boş ver, Nik. Rica edirəm, belə olma.

- Mən nə edə bilərəm ki? - Nik dedi.

- Sən hər şeyi bilirsən. Tamam hər şeyi. Elə bəla da burasındadır. Sən özün gözəl bilirsən…

Macori cavab vermədi.

- Mən sənə hər şeyi öyrətdim. Sən ki hər şeyi bilirsən. Hə, məsələn, sən nəyi bilmirsən?

- Əl çək, - dedi Macori. - Bax, Ay çıxır.

Onlar bir-birinə toxunmadan yorğan üstündə oturmuşdular və Ayın necə qalxmasına baxırdılar» («Nəsə bitdi»).

Başqa hekayəsindən bir parçanı misal gətirmək istəyirəm:

«- Sənin sağlığına, - dedi Bret. Mən stəkanı başıma çəkdim və yenə süzdüm. Bret dirsəyimə toxundu.

- Çox içmə, Ceyk, - dedi. - Mənasız şeyə görə dəyməz.

- Sən hardan bilirsən?

- Lazım deyil, - dedi. - Hər şey yaxşı olacaq.

- Mən elə də çox içmirəm, - dedim. -

Mən sadəcə şərab içirəm.

Mən şərab içməyi sevirəm…»

İlahi, bu qədər canlı, inandırıcı və poetik yazmaq olarmış? Bu dialoqlarda həyat «fışqırır».

Mən Qocadan «personajları üçüncü şəxsdə danışdırmağı» öyrənmək istəyirdim.. «Mən» adından yazmağa nə var ki? Heminquey «onlar»ın adlarını necə tapırdı? - Nik Adams, Ceykob Barns, polkovnik Kentvell, yazıçı Harri… - hamısı inandırıcı və gerçək gəlirdi!

Mən də üçüncü şəxsin dilində yazmalıydım. Personajlarımın adını mütləq uydurmalıydım.

Qəhrəmanların ünsiyyətində, dialoqlarında mənasız, boş nəsihəblər, sərsəm fəlsəfəçilik yox idi. Onlar öz həyatını yaşayır, ürəkləri nə istəyir, onu da edirlər. Onların əməlinə, hərəkətinə oxucu nə deyəcək -qətiyyən ilgiləndirmir.

Düşünürəm ki, indi bizə belə yazıçı daha çox lazımdır…

Qoca Hemin «Atalar və oğullar» adlı balaca hekayəsi (İ.Turgenevin romanının adı kimi) var. Atalar-oğullar problemini Heminquey özünəxas şəkildə izah edir. Hekayənin qəhrəmanının atasının qoxusu xoşuna gəlmir. «Nik atasını sevirdi, ancaq onun iyisini götürmürdü və bir dəfə atasının alt paltarını ona geyindirdilər, gödəlmişdi və atasının əyninə gəlmirdi. Nik elə iyrəndi ki, alt paltarını aparıb çayda iki daşın altında gizlətdi və dedi ki, onu itirib… Sonra qaranlıq düşən kimi hindu qəsəbəsinə qayıtdı ki, bu iydən qurtulsun».

Bax beləcə sadə və aydın! Didaktik-etik, uzun-uzadı fəlsəfi sərsəmləmələr yox!

«Əlvida, silah»da bu sözləri də tez-tez xatırlamalı oluram: «Dünya hər kəsi sındırır və bir çoxları sınanda bərkiyirlər. Kimi öldürə bilmirsə, öldürür - ağına-bozuna baxmadan, güclüləri də, yoxsulları da və zəifləri də öldürür. Sən onlardan biri olmasan, səni də öldürəcəklər».

İntihar etməsəydi belə, Heminqueyin özünü də bu dünya öldürəcəkdi.

Bu günlərdə «JZL» seriyasından Heminqueyin tərcümeyi-halını bir də oxudum. Hövsələm çatmadı, kitabın sonunu vərəqlədim. «2 iyulun səhəri Heminquey həmişəki kimi tezdən qalxdı. Meri hələ yatırdı… Ernest silah saxlanılan otağa keçdi, ən sevimli silahlarından birini götürdü, güllələri qoydu, lüləsini ağzına dirədi və tətiyi çəkdi».

Təsadüfə baxın: Həmin 2 iyulda mən dünyaya gəlmişdim…