"Qapalı dairə və ya bitmək istəməyən XX" - Post oyunlar...İlqar FƏHMİ yazır - İlqar FƏHMİ

Əvvəli: http://edebiyyatqazeti.az/news/diger/5522-qapali-daire-ve-ya-bitmek-istemeyen-xx

Post oyunlar

Postmodernizm termini dilə gələn kimi ilk olaraq nihilizm xatırlanır – keçmişdən gələn ənənələrin, təfəkkürün, əxlaq çərçivələrinin, mənəvi dayaqların inkarı və dağıdılması...

İlk baxışdan elə görünür ki, postmodernizmin əsas şüarı keçmişdən gələn hər şeyi dağıtmaqdır... Hamı bundan yazır bundan danışır... Əslində, isə keçmişi dağıtmaq ənənəsi daha çox modernizmə xas idi, postmodernizm isə insan təfəkkürünün keçmişiylə bərabər, daha çox gələcəyini dağıtmaqla məşğul olub...

Bəli, XXI əsrin – yeni minilliyin yeni təfəkkür tərzinin rüşeymləri XX əsrin sonlarında atılmalı idi. Amma postmodernizm bu rüşeymlərin düşdüyü torpağı zəhərlədi. O vaxt dünya bunun fərqində deyildi. Yalnız indi görürük ki, torpaqdan heç nə bitmir... Məhz buna görə də yeni minillik təfəkkür baxımından hələ ortaya yeni heç nə qoya bilməyib... Postmodernizmlə şüalanmış bəşər düşüncəsi bu saat Çernobıl ətrafındakı yüksək radiasiyalı ölü düzənlikləri xatırladır... və Avropada, yaxud oradan kənarda yaşamasından asılı olmayaraq, hamımız bu şüalanmanın təsirinə məruz qalmışıq... Fərq isə sadəcə radiasiyanın miqdarındadı...

Mağara

Bütün bu qarışıq fikirlərin özü də məhz bitmək istəməyən XX əsrin nəticəsidir. Çünki mən də həmin əsrin yetirməsiyəm. Və içimdəki nizamsızlıq da haqqında danışdığım şüalanmanın nəticəsidir... Ona görə də yazıdakı bu xaosa görə oxuculardan üzr istəyirəm və xahiş edirəm ki, birlikdə bütün bu fikirləri nizama salmağa çalışaq ki, yazının ardını davam etmək mümkün olsun...

Birinci müşahidə – Azərbaycan ədəbiyyatı (ümumilikdə mədəniyyəti) daha çox Qərb mədəni düşüncə tərzini izləyir... Çünki inkişaf deyəndə yalnız və yalnız Qərb yada düşür...

İkinci müşahidə – Azərbaycanda müasirlik adı altında təbliğ olunan ideyaların əksər hissəsi Qərbdə onilliklər əvvəl yayılmış və artıq öz tənəzzülünü yaşamış ideyalardır...

Üçüncü müşahidə – Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı ona görə Qərbin XX əsr ədəbiyyatından qopa bilmir ki, XXI əsrdə söykənəsi sanballı bir şey yaranmayıb.

Dördüncü müşahidə – XXI əsrdə heç nə yaranmayıb, çünki postmodernizm fəlsəfəsi bunun rüşeymlərini onilliklər əvvəl məhv edib...

Beşinci müşahidə – "hər şeyin yenisi yaxşıdır" prinsipindən aralana bilməyən bəşər təfəkkürü öz quyruğunu dişləyən ilanı xatırladır... Bundan o tərəfə istənilən hərəkət ilanın öz-özünü yeməsinə gətirib çıxara bilər...

Burdan belə nəticə hasil olur ki, hal-hazırda bəşər düşüncəsi qaranlıq bir mağarada divara dirənib...

Bunu isə mən demirəm, dünyanın ən ünlü filosofları onilliklər boyu öz əsərlərində bəyan edirlər. Və "mənəvi krizis", "ümumbəşəri depressiya", "ruhun reqressi" kimi terminləri də mən kəşf etməmişəm...

Mənsə, sadəcə, Avropadan uzaqda olan, amma oradan yüz il ərzində yayılan radioaktiv şüalanmanın təsirinə məruz qalmış bir ədəbiyyatın (və mədəniyyətin) bugünkü vəziyyətini analiz etmək və bu şüalanmadan bizi (məhz bizi) çıxara biləcək yolları axtarmaq istəyirəm...

Yenə bumeranq

"Orda hər şey yaxşıdır. Burda hər şey pisdir. Çünki onlar inkişaf edir, proqressivdirlər, bizsə inkişaf etmirik, geridə qalmışıq, yüz ildi yerimizdə sayırıq...".

Bu tezis əfsuslar olsun ki, hələ də düşüncə adamları arasında öz populyarlığını saxlamaqdadır...

Bəs, görəsən, orda yaxşı olan inkişaf və proqressivlik nədir ki, bizi bu qədər valeh edir?

Bəlkə, ümumiyyətlə, inkişaf və proqress deyəndə nəyin nəzərdə tutulduğunu araşdıraq?

İstənilən orta statistik "dahi yazarımız"dan soruşsaq, inkişaf deyən kimi ilk olaraq "insan azadlığı" tezisini dilə gətirəcək. "Onlar ona görə inkişaf edir ki, orada insan azaddır; həm sosial müstəvidə, həm təfəkkür müstəvisində. Bizsə çərçivələrin, normaların, doqmaların içində hörümçək toruna düşən kəpənək kimi çapalayırıq...".

Tanış fikirlərdi, deyilmi? Saytlarda, efirdə, ekranda yüz dəfələrlə eşitdiyimiz və dönə-dönə təsdiq etdiyimiz fikirlərdir...

Amma yeni deyil, köhnədi. Çünki "yeni həmişə təzədən daha yaxşıdır".

Əgər "insan azadlığı" ideyaları köhnəlibsə və "hər şeyin yenisi daha yaxşıdır"sa, onda bəlkə elə ilk olaraq bu məsələyə – yəni "insan azadlığı" probleminə yeni yanaşma ortaya qoymağa cəhd edək?

Bəlkə insan azadlığı heç də yaxşı deyil?

Əgər gecə-gündüz insan xislətindəki vəhşiliklərdən danışan real faktlar, bədii əsərlər, filmlər, tamaşalar ortaya çıxırsa və bütün bu vəhşiliklər məhz "azad insan" tərəfindən törədilirsə, bəlkə bütün bunların səbəbi məhz "insan azadlığı"dır? Başqa sözlə desək, bəlkə insanın ali insan sifətində qalmasını təmin edən məhz əsarətdir, azadlıq deyil?

"İnsanın xoşbəxtliyi mütləq azadlıqdadır" tezisi bir vaxtlar yeni idi... Hər şeyin də yenisi daha yaxşıdır... İndi bu tezis köhnəlib... Hər şeyin də yenisi daha yaxşıdır. Yeni nədir? "İnsanın xoşbəxtliyi əsarətdədir?".

Yenə də quyruğunu dişləyən ilan?

Qorxulu "azadlıq"

Nə vaxtsa yeni minilliyin yeni fəlsəfəsinin, yeni ədəbiyyatının, yeni mədəniyyətinin "Qızıl dil"i yarananda, əmin edirəm ki, orda azadlıq sözü olmayacaq...

Ümumiyyətlə, yeni minilliyin öz dili olacaq və o dil ötən minilliyin dilinin təmizlənməsi, yenidən mənalandırılması nəticəsində yaranacaq... Hətta bəlkə, ümumiyyətlə, köhnə dil tam unuduldu və yenisi ortaya çıxdı...

Bəlkə bu "Qızıl dil", ümumiyyətlə, bizim anladığımız mənada dil olmayacaq, tamam başqa bir ünsiyyət vasitəsi olacaq? Bilmək olmaz...

Hər nədirsə, orada bizim beynimizə oturuşmuş "Azadlıq" məfhumundan əsər-əlamət qalmayacaq...

Burda ilk dəfə qızıl sözünü işlətdim. Xahiş edirəm, oxucular bu sözü unutmasınlar, çünki, əslində, bütün bu əsərin məğzi məhz bu məfhumun üstünə gəlib çıxacaq...

İndi isə yenə azadlığın üstünə qayıdaq...

İnsan azadlığı... Nə qədər gözəl səslənir. Azad xalq, azad millət, azad düşüncə, azad fikir, azad hərəkət, azad, azad, azad...  Azadlığın daxili komponentləri...

Və bu müdhiş məfhum əfsuslar olsun ki, bu saat bütün informasiya vasitələrindən, kitablardan, mədəniyyət və incəsənət nümunələrindən bizə boylanır, öz təsiri altına salır...

Son yüzilliklərdə bəlkə başqa heç bir məfhum filosoflar, alimlər, düşüncə adamları tərəfindən bu qədər müzakirə olunmayıb. Elə bir filosof olmayıb ki, bu xüsusda fikir bildirməsin.

Amma etiraf edək ki, ərsəyə gələn fikirlər çox müxtəlif və əfsus ki, hədsiz dərəcədə ziddiyyətli olub. Azadlıqla anarxiyanın eyniləşdirilməsindən tutmuş, insanın yalnız ölüm qarşısında əsl azadlıq əldə etməsi prinsipinə qədər hər cür yanaşma tərzi ortaya qoyulub və hər təfəkkür tərzinin sonuna bir "izm" əlavə etməklə yeni-yeni fəlsəfi cərəyanlar yaranıb...

Bəs bu azadlıq ideyaları nə vaxt yaranıb? Həmişə olubmu? Əgər olubsa, məhz bizim başa düşdüyümüz kimi olub, yoxsa yox?

Azadlıq ideyasının tarixçəsinə baş vurmamışdan əvvəl, bir detalı qeyd etmək istərdim. Əslində, azadlıq məfhumu da eynən yenilik ideyası kimi qapalı dairə yaradır. Əgər biz "Azadlıq"ı ən ali dəyər, ən ali nailiyyət kimi ortaya qoyuruqsa, onda yenə də öz quyruğunu dişləyən ilan obrazı gözümüzün qabağına gəlir. Çünki bu yanaşmanın dərininə gedəndə, təbii ki, ilk olaraq belə sual ortaya çıxır - əgər "Azadlıq" ən ali nailiyyətdirsə, onda buxov kimi ruhumuzu sıxan "hər şey"dən azad olandan sonra, görəsən, növbəti addım nə olmalıdı? Bəlkə növbəti addım və ən böyük, ən ali azadlıq elə "azadlıq" ideyasının özündən azad olmaqdı?

Bir şeydən azad olmaqçün onun mahiyyətini bilmək lazımdır... Amma bu cəhd elə ilk addımdan adamı yenə də qaranlıq bir mağaraya salmış olur...

Və artıq bu mağarada öz quyruğunu dişləyən iki ilan var.

Birincisi: Hər şeyin yenisi yaxşıdırsa, onda bu fikrin özü də köhnəlib, yenisinə ehtiyac var...

İkincisi: Azadlıq ən ali dəyərdisə, onun növbəti və daha ali mərhələsi elə "Azadlıq" ideyasının özündən azad olmaqdı.

Amma ilanlar, deyəsən, bununla məhdudlaşmır. Diqqətlə fikir verəndə hiss edirik ki, mağaranın içindən üçüncü ilanın fışıltısı eşidilir... Nədi bu səs? Bəlkə qulağımız bizi aldadır?

Yox, aldatmır...

Budur, gözlərimiz yavaş-yavaş qaranlığa öyrəşəndən sonra - "yenilik" və "azadlıq"dan sonra üçüncü ilanın da siluetini sezə bilirik...

Hakimiyyət... Ali hakimiyyət... İnsanın dünya (təbiət) üzərində hakimiyyəti...

Növbəti ilanlar

Avropada İntibah dövründən, Humanizmdən başlayaraq Antroposentrizm, demək olar ki, bütün fəlsəfi cərəyanların istiqamətini müəyyənləşdirməyə başladı...

Əlbəttə, əgər biz dünyanı insan nöqteyi-nəzərindən müşahidə ediriksə, deməli, insan elə dünyanın mərkəzindədi... Əgər insan dünyanın mərkəzindədirsə və dünyaya insandan qeyri baxış yoxdusa, onda insan dünyaya hakim olmalıdır, təbiət insanın hökmünə tabe olmalıdır...

Sual oluna bilər ki, burda axı paradoks görünmür? Bu ideyaların "öz quyruğunu dişləyən ilan"a nə aidiyyəti var?

Var, amma burda paradoks bir qədər fərqlidir. Budur, son illərin Qərb fəlsəfələrinin çoxu bəyan edir ki, insan dünyaya hakimdir və bu hakimiyyətini dünyanı (təbiəti) istədiyi kimi dəyişdirib öz iradəsinə tabe etdirməklə təsdiq edir... Amma insan dünyadan yüksəkdə dayanan varlıq deyil, insan özü də dünyanın bir hissəsidir. Deməli, insana tabe olan, onun hökmü - iradəsi altında əzilən dünyanın (təbiətin) içində insanın özü də var. Eyni varlıq həm hökm edəndir, həm də hökm altında olan... Həm əmr edəndir, həm də əmrə tabe olan... Növbəti paradoks...

Amma hələ bu da son deyil. Dördüncü ilan da var...

Bəs nə qaldı? Əlbəttə ki, "bərabərlik" ideyası...

Lakin bu ilan ilk baxışdan daha fərasətli görünür, öz quyruğunu dişləmək istəmir, o birilərin quyruqlarını axtarır. Ancaq əfsus ki, tapa bilmir, çünki hər quyruq öz sahibi tərəfindən dişlənib yeyilməkdədir... Son nəticədə, dördüncü ilan da çarəsizlikdən əsəbiləşir, vəhşi bir qəzəblə öz quyruğunu dişləməyib yeməyə başlayır.

Dördüncü paradoksun mahiyyətinə varaq – hamı bərabərdir və bu hökm dünyanın aparıcı ideyasına çevrilib. Bunun əksini israr etmək niyyətində olanlar topa tutulur... Yaxşı, əgər hamı bərabərdisə, bəs onda niyə bərabərlik ideyasını yürüdənlər özləri o birilərdən yüksəkdə olmalıdır? Ümumiyyətlə, bu ideya niyə hakim mövqedə durmalıdır? Axı bu hal da öz növbəsində bərabərliyin pozulması və növbəti bir ierarxiyanın yaranmasıdır ki, bu zaman insan təbəqələrinin, dünya xalqlarının, yaxud irqlərin fərqliliyi fikrində olanlar az qala cani hesab edilir, bərabərlik təbliğatçıları isə ən ali mərtəbələrdə qərarlaşır... Bunun harası bərabərlikdir?

İdeyalar və əməllər

Əlbəttə, haqqında danışdığımız paradokslar barədə Qərb alimləri, filosofları yüzlərlə kitab yazıb, bu fikirləri əsaslandırmağa çalışıblar və izah ediblər ki, "azadlıq", "bərabərlik", "yenilik" deyəndə nadan insanların fikirləşdikləri yox, tamam başqa ali dəyərlər nəzərdə tutulur...

Yəni belə məlum olur ki, bu məfhumlara sadəlövhcəsinə yanaşmaq olmaz, ilkin zahiri təəssürat aldadıcı ola bilər...

Tutalım, "yenilikçilik" radikal nihilizm deyil, yaxud "azadlıq" dağıdıcı anarxiya deyil və s. və i.a...

Amma burda iki problem ortaya çıxır...

Birinci problem: tutalım, məfhumu biz düzgün başa düşmürük və əslində isə mahiyyət tamam başqa şeydi. Bunu qəbul etdik. Lakin məfhumun "əsl mahiyyəti" barədə filosofların dediyi yüz fikir də eyni deyil axı. Bir-birindən radikal şəkildə fərqlənir... Əgər belədirsə, onda niyə mənim yanaşmam səhv olmalıdır? Qoy elə mənim anladığım mahiyyət də "yüz birinci" olsun...

İkinci problem: əgər bir ideya ortaya atılırsa, onun istənilən şəkildə başa düşülməsi əvvəlcədən nəzərə alınmalıdı... Biz heç kimi öz fikirlərimizi düzgün başa düşməməkdə ittiham edə bilmərik... Kitaba hamı eyni gözlə baxır, amma mətndən hərə öz istədiyini oxuyur... Bəli, məhz öz istədiyini, öz ruhunun, psixikasının vəziyyətiylə üst-üstə düşəni...

Amma Qərb filosoflarının yanaşma tərzində nəyi görürük?

Məsələn, Fransa inqilabının ilk illərindəki qanlı terror zamanı baş verən faciələri sonradan filosoflar belə izah edirdilər ki, insanlar "azadlıq", "bərabərlik", "yenilikçilik" ideyalarını düzgün başa düşməmişdilər və ona görə belə dəhşətli faciələr yaşanmışdı...

Yaxud Rusiya inqilabının qanlı terror illərindəki vəhşilikləri əsaslandırarkən, sonrakı kommunist ideoloqları bəyan edirdi ki, insanlar "proletar diktaturası" ideyalarını düzgün başa düşməmişdilər, bu ideya heç də "qeyri-proletar" təbəqələrin şüurlu surətdə məhv edilməsini nəzərdə tutmurdu...

Yorucu da olsa, üçüncü misalı çəkmək istəyirəm... XIX əsrin ortalarında ABŞ-da hinduların amerikalılar tərəfindən kütləvi şəkildə öz torpaqlarından qovulmasını və rezervasiyalara sıxışdırılıb genosidə məruz qalmalarını sonrakı tarixçilər təəssüflə belə şərh edirdi ki, sadə amerikalılar Darvinin "təbii seçim" ideyasını düzgün anlamamışdılar. "Güclü heyvanların gücsüzləri, zəifləri məhv edərək təbiətin "təmizlənməsi"ni, "inkişaf"ının təmin etməsi ideyaları" real həyatda heç də güclü insanların zəif insanlara divan tutmasına səbəb olmalı deyildi.

Olmalı deyildi, amma səbəb oldu axı... Və əfsus ki, indiyə qədər də səbəb olmaqdadır...

Filosofların, alimlərin eyni "yaxa kənara çəkmə üsulu"nu son yüzilliklərdə çox müşahidə etmişik...

"Nüvə enerjisini kəşf edəndə, bunun nə vaxtsa nüvə silahına çevriləcəyini təsəvvür edə bilməzdim. Məqsəd bəşəriyyətin rifahı idi".

Çox yaxşı xilas vasitəsidir... Sanki bir uşağın əlinə tapançanı veririk və deyirik ki, get, nə istəyirsən elə... Uşaq da adam öldürəndə bildiririk ki, o, bizi düzgün başa düşməyib, biz ona adam öldürməyi deməmişdik...

Azad "mən"

İndi isə dünyanın dərdini hələlik dünyaya tapşırıb öz ölkəmizdəki bəzi hallara nəzər salaq. Lakin öncədən bir detalı da qeyd edək ki, bu saat bizim cəmiyyətdə gedən proseslərə anoloji prosesləri bir çox qeyri Qərb ölkələrində müşahidə etmək mümkündü...

 Hətta bizdən onilliklər əvvəl Qərb təfəkkürünün təsiri altına düşməyə başlayan xalqlarda, cəmiyyətlərdə də bu proseslər gedib və hələ davam etməkdədir, belə demək olarsa, problemlər tam həll olunmayıb...

Qayıdaq özümüzə... Tutalım, elə məlum "fikir, söz azadlığı" məfhumunun bugünkü taleyi, görəsən, necədi?

Onilliklər əvvəl, imperiya tərkibində yaşadığımız vaxt bütün cəmiyyət, ələlxüsus da mətbuat, televiziya və s. KİV söz azadlığı arzusundaydı, çünki qələm adamları, sənət sahibləri, incəsənət xadimləri düşünürdülər ki, senzura onlara çox əziyyət verir, qollarını bağlayır, ruhunu sıxır, öz fikirlərini azad ifadə etməyə mane olur...

Budur, artıq iyirmi ilə yaxındır ki, senzura aradan götürülüb. Və ətrafda nə görürük? Elə senzuranın aradan götürülməsiyçün çalışan ziyalılarımızın çoxu bu saat dad-fəryad edir ki, bu nədi, bütün cəmiyyət keyfiyyətsiz, zay ədəbiyyat və sənət məhsullarıyla zibillənir, yaxşı-pis qarışıb bir-birinə, TV-lər kimi gəldi efirə buraxır, kim istədi qəzet-jurnal çap edib Qərbin səfeh ədəbi məhsullarını xalqa sırıyır, kim istədi sayt açıb ağzına gələni yazıb böyük şəxsiyyətlərimizi təhqir edir, kitab çapı da ki, ümumiyyətlə, nəzarətsizdi, ədəbiyyat dağılır, sənət məhv olur, dil yox olub gedir və s. və i.a...

Bütün bunlar da ona görə baş verir ki, cəmiyyətimiz "söz azadlığı"nı, "fikir azadlığı"nı düzgün başa düşmür...

Hətta bəzən senzuraların yenidən bərpa edilməsi təklifiylə çıxış edənlər də var... Amma bu iddialar çox zəif səslənir, çünki istənilən senzura "azadlıq"ın məhdudiyyətidir. Bu azadlığı isə biz böyük əziyyət bahasına qazanmışıq...

Burda çox incə bir psixoloji məsələ ortaya çıxır. Azadlıq arzusunda olmuşuqsa, görəsən, sonradan niyə bu söz və fikir azadlığının gətirdiyi fəsadlardan şikayət edirik? Məgər belə olacağını təsəvvür eləmirdik?

Görünür ki, yox... Yaxud indi senzura olarsa, başqalarıyla bərabər öz əsərlərimizin də senzuraya məruz qalacağını düşünürükmü? Yenə də yox. Arxayınıq ki, bu senzura kimdən də olmasa, məhz bizdən yan keçəcək...

Görünür ki, bizim çoxumuz azadlığı yalnız özümüz üçün istəmişik, yalnız özümüz üçün təsəvvür etmişik. Yaxud yeni senzura da istəyəndə bunu yalnız başqaları üçün arzulayırıq...

Mən azad, başqaları isə məhdud olsun... Yəni, əsas budur ki, mən azad olum, öz fikirlərimi azad ifadə edim, istədiyimi yazım-yaradım, çünki mən dahiyəm, istedadlıyam və s. və i.a... Başqaları eyni azadlığa çatanda mən əsəbləşirəm, qıcıqlanıram və fikirləşirəm ki, onların azadlığı cəmiyyətin lazımsız, keyfiyyətsiz məhsullarla zibillənməsinə gətirib çıxarır. Buna görə də onların azadlığı məhdudlaşmalıdır...

Bayaq danışdığım antroposentrizmin bir başqa forması... Hər şeyin yaxşısı məndədir. Çünki mən dünyanın mərkəzində dayanmışam...

Lakin fikrimizi yayındırmayaq. Etiraf edək ki, cəmiyyətin ədəbiyyatdakı, incəsənətdəki, və mətbuatdakı müəyyən anarxiyasından əziyyət çəkirik... MŞ və MTRŞ-nın yaranması da bu zərurətdən doğdu. Lakin "söz və fikir azadlığı"nı əldə bayraq edib səfeh işlərlə məşğul olanlara bu təşkilatlar azacıq "boz üz" göstərən kimi elə bir vay-şüvən qalxır ki, səsi Brüsselə gedib çıxır.

Ay aman qoymayın, azadlığımızı əlimizdən alırlar...

Bəs səbəb nədi? Yenə də eyni fikir - biz "azadlıq" məfhumunu düzgün başa düşmürük...

Kiçik bir haşiyə: Daha bir psixoloji məqama diqqət edək. Sadə insanlar öz fikirlərini daha komplekssiz izah edir. Bəzən ağsaqqalların dilindən belə ifadələr çox eşidirik - bu millətə Mircəfər lazımdı, Stalin lazımdı. Baş üstündə yumruq olmasa, başqa yolla ipini yığmaq mümkün deyil və s...

Bəs biz? Yox, biz heç vaxt belə düşünmürük. Ətrafımızın "azad" şəkildə zibillənməsindən əziyyət çəksək də, birtəhər dözürük. Hətta ürəyimizin ən dərin qatlarında o qocaların dediklərinə oxşar fikirlərin rüşeymi yaranan kimi onu boğuruq, məhv edirik - yox, diktat rejim heç vaxt yaxşı ola bilməz, mümkün olan şey deyil, senzura, ümumiyyətlə, mənfi haldır, söz və fikir azadlığına heç bir məhdudiyyət olmaz. Axı müasir dövr, bəşəriyyətin proqressi, insanın inkişafı məhz azadlığın əldə olunmasıyla, diktatın plüralizmlə əvəzlənməsiylə şərtlənib, hamıya bərabər şəkildə yanaşılmalıdı. Məgər bəşər düşüncəsinin bu nailiyyətlərindən imtina etmək olar? İmtina etsək, yenə geri getmiş olarıq axı; Yenə köhnəliyə üz tutmuş olarıq axı; hamı bizə gülər axı... Əslində, azadlıq yaxşıdır, sadəcə, biz onu düzgün başa düşmürük, deməli, onun düzgün başa düşülməsinə çalışmalıyıq...

Eyni halı bizim cəmiyyətdə "yenilik", "müasirlik", "bərabərlik" məfhumlarının bugünkü durumuna nəzər salanda da müşahidə etmək olar...

Budur, Qərb fəlsəfəsinin, Qərb mədəniyyətinin təsiri altında minillik milli-mənəvi dəyərlərimiz zərbələr alır, əxlaq normaları çat verir, az qala ovulub tökülməyə başlayır və təbii ki, bu proses müasirləşmənin, yeniləşmənin bir hissəsi kimi qəbul olunur... Hətta bir çox hallarda bu, böyük qəhrəmanlıq kimi fəxr və qürur mənbəyinə çevrilir. Müğənnilərimiz, modellərimiz böyük qürurla soyunurlar, yazarlarımız kimin haqqında istəsələr ağızlarına gələni fəxrlə yazırlar,  rejissorlarımız müxtəlif söyüşləri qəhrəmanlıqla filmlərə doldururlar və s. və i.a... Təki inkişaf etsinlər, müasir görünsünlər,  yeni olsunlar...

Və təbii ki, minilliklər boyu təhtəlşüurumuza oturuşmuş milli dini-mənəvi dəyərlərin, əxlaq və davranış normalarının bu cür deformasiyası heç də hamımızın xoşuna gəlmir. Cəmiyyətin böyük hissəsi buna etiraz edir.

Amma necə etiraz edir? Sanki prosesi qəbul edib, təzahürlərini inkar edirik.

- Bizim xalq yeniliyi, müasirliyi düzgün başa düşmür; müasirlik təkcə soyunmaq deyil, yenilik təkcə çılpaqlaşmaq deyil; inkişaf təkcə əxlaq normalarını sındırmaq deyil... Bəli, biz də Avropa kimi, Amerika kimi yeniləşmək, müasirləşmək, proqressiv olmaq istəyirik. Amma bu o demək deyil ki, onlarda nə varsa, ziyanlı-ziyansız, yaxşı-pis – hər şeyi götürməliyik. Olmaz ki, ordan yalnız yaxşı şeyləri götürək, pis şeylər isə onların özlərinə qalsın?

Tanış fikirlərdir, deyilmi?

Çox yerdə eşitdiyimiz, oxuduğumuz bu cür fikirlərdən belə nəticə hasil olur ki, bizim cəmiyyət azadlıq ideyalarını düzgün başa düşmədiyi kimi, "yeniləşmək" ideyasını da düzgün başa düşmür və bütün bəlalarımızın da səbəbi bundadır... Amma heç cür beynimizə yaxın buraxmırıq ki, bəlkə problem mənəvi müstəvidə ortaya qoyulan "yeniləşmə" məfhumunun özünədi?

Yox, mümkün deyil. Belə danışsaq, hamı bizə gülər... Azadlıq mütləq şəkildə gözəl və lazımlı olduğu kimi, yenilik də mütləq şəkildə gözəl və lazımlıdır... Alternativ fikir ola bilməz. Problem isə yenə və yenə  xalqın bu və haqqında danışdığım o biri oxşar məfhumları düzgün başa düşə bilməməyindədi...

Bəli, biz istəyirik ki, cəmiyyətimiz oradan yalnız yaxşı şeyləri götürsün... Sanki qapını açırıq və deyirik ki, bu qapıdan içəri ancaq təmiz hava daxil olsun, havanın tərkibindəki tüstü, his-pas içəri girməsin... Mümkündürmü? Yox... Qapını bağlayası deyilik ki? Məgər illər uzunu "qapı bağlayanlar"a gülməmişikmi?

Və beləcə içimizdəki şübhələri boğuruq, sanki alnımıza yazılan qədərə tabe olurmuş kimi, bütün ziyalı təbəqə, söz adamları, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət  xadimləri birləşib qollarımızı çırmalayaraq bu "avam xalq"a Qərbin dediyi, amma bizimkilərin düzgün anlamadığı həmin "azadlıq"ın, "yeniləşməyin", "bərabərliyin" və s. həqiqətdə nə olduğunu və bizə nə qədər lazımlı olduğunu cidd-cəhdlə izah etməyə çalışırıq... Amma heyf ki, nə qədər yazırıq, yazırıq, bu millət düzəlmir ki, düzəlmir. Bizsə yenə çalışırıq... Millət yenə düzəlmir... Daha bezib çalışmırıq və millətin boynuna "ədəbi cahil" damğası vurub əl-qolumuzu yanımıza sallayırıq, lakin çox sakit otura bilmirik, yenə başlayırıq eyni cəhdlərdə bulunmağa... Yenə də eyni nəticə ilə üz-üzə qalırıq... Divara təkrar-təkrar vurduğumuz palçıq heç cür yapışmaq istəmir, qopub tökülür. Bunun günahını isə palçıqda yox, divarda görürük.

Niyə? Çünki, ilk növbədə, biz özümüz də həmin "öz quyruğunu dişləyən ilan"ların  əsarətindəyik. Halqa olub boğazımıza keçiblər və əfsus ki, dinc dayanmırlar. Fəaliyyətdədirlər. Axı onlar da proqress istəyir, azadlıq istəyir, irəli getmək istəyir... Onların fəaliyyəti, proqressi, inkişafı təbii ki, irəli getməyindədi. İrəli getməkləri də öz quyruqlarını yavaş-yavaş yeməsi deməkdir. Başqa cür irəli gedə bilməzlər...

İlanlar isə bizim boğazımızdadır. Quyruqlarını yedikcə halqalar daralır. Halqalar daraldıqca bizim boğazımız sıxılır, yavaş-yavaş nəfəsimiz kəsilir...

Bəli, ilan bir deyil, iki deyil... Çoxdu...

Hələ ki çətinliklə də olsa, nəfəs verib-ala bilirik.

Lakin nə vaxtacan?

Bunu bircə Allah bilir.

Bəs ondan sonra nə olacaq?

Bunu bəlkə heç Allah da bilmir...

Amma yox. O hər şeyi bilir... Dünəni də, bugünü də, sabahı da... Həm də təkcə o yox...

Dəmir buxov

Budur, müşahidə etdiyimiz fakt - XX əsr bitmək istəmir. Amma bitməlidi. Sonsuz ola bilməz. Mümkün deyil...

Bizə isə elə gəlir ki, yox, əbədidir, çünki bundan o tərəfə heç bir yol görünmür...

Nədənsə yeniyetməlik vaxtlarımızda Sovet ideologiyası tərəfindən mütləq həqiqət kimi təbliğ olunan tarixi-materializmin, materialist dialektikanın tezisləri yadıma düşür.

İstehsal münasibətləri və məhsuldar qüvvələr. Marksın modelini orta və yaşlı nəsil yaxşı xatırlayır... Tarixdə mərhələli şəkildə oxşar proseslər baş verir - məhsuldar qüvvələr inkişaf edir və müəyyən vaxtdan sonra həmin dövrün istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün buxova çevrilir. İnqilablar, formasiya dəyişikliyi baş verir, yeni mütərəqqi istehsal münasibətləri yaranır ki, bu zaman məhsuldar qüvvələr rahat inkişaf edə bilir. Lakin yüzilliklərdən sonra məhsuldar qüvvələrin inkişafı elə həddə çatır ki, əvvəlki mütərəqqi istehsal münasibətləri də onları sıxır, buxova çevrilir, mürtəce olur, təbii ki, yenə inqilablar, formasiya dəyişiklikləri baş verir, növbəti istehsal münasibətləri yaranır və məhsuldar qüvvələr azad nəfəs alaraq inkişafına davam edir... Deyirdilər ki, quldarlıq, feodalizm, kapitalizm və s. formasiyalar məhz bu cür yaranıb, tarix bu cür inkişaf edib...

Sanki uşaq böyüyür, paltar əyninə darlaşır, böyüyən bədəni o paltarı cırır və ona daha böyük ölçülü paltar geyindirirlər, lakin uşaq fasilə vermədən böyüyür, müəyyən vaxtdan sonra bu paltar da ona dar gəlir, yenə paltarı cırır, təzə və böyüyünü geyinir...

Zahirən çox inandırıcı görünür, çünki Marks özü və onun ardıcılları olan Leninçilər bu nəzəriyyəni əsaslandırmaqçün o qədər kitablar və məqalələr yazmışdılar ki, bəşəriyyətin böyük hissəsini bu ideyalara inandıra bilmişdilər... Elə indinin özünə qədər bizim tarixə baxışımız bu prizmadan həyata keçir... Fasiləsiz dialektika, inkişaf və bu inkişafa uyğun olan istehsal münasibətləri...

Hətta sosializm formasiyası dağıldıqdan sonra da bu ideya yox olmadı. Bir çoxları belə izah edir ki, tarixi materializm həqiqətdir, sadəcə, kapitalizm özünü tam tükətməmişdi, sosializm rejiminin qurulmasına vaxtından əvvəl başlanmışdı. Buna görə də iflasa uğradı. Amma vaxtı çatanda kapitalist istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin həqiqi buxovuna çevriləndə, bəşəriyyət düzgün sosializmin qurulmasının labüd şahidi olacaq. Və bu proses qaçılmazdır. Çünki dialektika əbədidir, fasiləsizdir. Bəşər bir yerdə dayana bilməz, daim yüksələn xətlə inkişaf edir.

İndi də gəlin onilliklər boyu beynimizə yeridilən bu fikirləri bir qədər fərqli rakursdan nəzərdən keçirdək...

Bu zaman iki maraqlı fikir istiqaməti ortaya çıxır...

Birincisi: yaranışda mütərəqqi olan hər bir təfəkkür tərzi müəyyən vaxtdan sonra mürtəce xarakter alaraq buxova çevrilir...

(Məsələn, çoxallahlılıqdan təkallahlılığa keçidi tarixi materialistlər o dövr üçün mütərəqqi addım hesab edirdilər. Yəni təkallahlılıq o vaxt proqresin təzahürü idi. Lakin yüzilliklər sonra inkişafın qarşısını alan buxova çevrildi).

Eyni məntiqlə götürəndə, deyə bilərik ki, yeni dövrün XVII-XX əsrlər üçün proqressiv olan təfəkkür tərzi də indi artıq inkişafa mane olur.

Bəli, "bərabərlik", "azadlıq", "proqress", "inkişaf" və s. kimi ideyalar da daimi deyil, çünki bu, dialektika qanunlarına ziddir. Bu məfhumlar bir vaxtlar mütərəqqi görünsə də, artıq indiki dövrdə mürtəce xarakter alıb,  təfəkkürün yüksəlişinə mane olan buxova çevrilib...  Deməli, sındırılıb dağıdılmalıdır...

İkincisi: Sovet dövründə bizə təqdim olunan ideologiya hər şeyi marksist dialektika ilə izah etsə də, son nəticə, sanki özü bu dialektikanın əleyhinə çıxırdı...

Bütün formasiyalar bir-birini əvəz edəcək - ibtidai icma, quldarlıq, feodalizm, kapitalizm, sosializm və nəhayət, məşum kommunizm.

Bəs sonra? Sonrası yox idi... Kommunizm mütləq ali formasiya, bəşəriyyətin inkişafının son nöqtəsi - başqa sözlə desək, cənnət kimi təqdim olunurdu...

Və, sanki kommunizmlə materialist dialektika başa çatırdı... Sual olunur, əgər dialektika əbədidirsə, bəs kommunizmdə niyə dayanmalıdır? Əgər məhsuldar qüvvələr həmişə inkişaf edirsə, belə çıxır ki, nə vaxtsa kommunist istehsal münasibətləri də buxova çevrilməlidir. Əks halda dialektika öz-özünü inkar etmiş olur. Əgər dayanırsa, bunun nəyi dialektikadır?

Onuncu sinifdə bu sualı ictimaiyyət müəlliminə verəndə təxminən belə cavab almışdım: Yəqin ki, ondan sonra da müəyyən yeni ideyalar, inkişaf mərhələləri, yeni formasiyalar ola bilər. Amma nə Marksizm-Leninizmin klassikləri, nə də biz indidən onu təsəvvür edə bilmərik...

Amma mən qane olmadım. Soruşdum ki, əgər kommunizmdə istehsal vasitələri ilə məhsuldar qüvvələr ideal münasibətlər və qarşılıqlı təsir şəraitində yaşayacaqsa, bundan o tərəfə məntiqlə hansı yeni formasiya ola bilər ki?

Müəllim çiyinlərini çəkib dedi ki, Allah bilir...

Və çox qəribə də olsa, məhz bu cavab mənə kifayət etdi... Hətta Marksın, Leninin bilmədiyini də yalnız Allah bilir... Əgər bilsəydilər, onlar da Allah olardılar...

Deməli, tarixi materializmin sonunda da dialektikanın başa çatdığı bir nəzəri cənnət ideyası var. Onda ən müasir düşüncə də, son nəticədə yenə də köhnə təfəkkürün yetirməsi olan minillik bir ideyanın üstünə gəlir...

Yaxud da başqa bir rəy - daimi cənnət yoxdur, çünki dialektika əbədidir, kommunizm də ideal deyil, ötəri bir mərhələdir, sadəcə, ondan sonra nə olacaqsa, indidən fikir yürütmək çətindir, çünki "bunu bircə Allah bilir".

Məfhumlar və dillər

Yeni dövr (XVII-XX əsrlər) Qərb fəlsəfəsinə qayıdaq...

Yazının əvvəlki hissələrində qeyd olunmuşdu ki, istənilən ideya ortaya qoyulanda, onun hansı əməllə həyata keçəcəyini əvvəlcədən dəqiq müəyyənləşdirmək çətindir.

(Məşhur rus şairi Tütçevin gözəl bir misrası var, tərcüməsi təqribən belə çıxır ki, bizim fikirlərimizdən hansı mənalar çıxacaq, bunu qabaqcadan bilmək bizim qismətimiz deyil).

Bu, şahmat oyunu kimidir. Gərək yüzlərlə gedişin hamısı nəzərə alınsın. Və əgər bu gedişlərin hətta birində qaranlıq nəsə qalırsa, onda ideyanın ortaya qoyulması təhlükəlidir...

Amma burda bir incə məsələ var - dillərdəki oxşar məfhumların mahiyyət fərqi...

Müqayisəli linqvistika elmində mütəxəssis olmasam da, dəqiq bilirəm ki, müxtəlif dillərdə işlənən oxşar məzmunlu məfhumların mahiyyəti eyni ola bilməz. Əlbəttə ki, eyni dildən yaranan qohum dilləri çıxmaq şərtilə...

Sual oluna bilər. Haqqında danışdığımız məsələlərə dillərin nə aidiyyəti var?

Məncə, var. Diqqət edək... Qərb təfəkkürü üzərinə köklənmiş müasir dünya düşüncəsi Avropada XVI əsrdən başlayaraq təzahür edən İntibah fəlsəfəsinə əsaslanıb. Başqa sözlə desək, müasir dünya təfəkkürü İntibah fəlsəfəsinin yetirməsidir. İntibah fəlsəfəsi də öz növbəsində adından göründüyü kimi, xristianlığın başı üstündən adlayaraq Antik-yunan fəlsəfəsinə söykənir. Yəni, Antik-yunan ənənələrinin intibahı, dirçəlişi olub...

Son yüzilliklərdə Avropa və Amerika Antik-yunan təfəkkürünün müxtəlif variasiyalarına əsaslanır və bu tendensiya yavaş-yavaş dünyanın ən ucqar yerlərinə də yayılır, çünki hamı müasirləşmək istəyir. Təbii ki, Antik-yunan təfəkkürünün bu müasir variasiyaları əski versiyadan kifayət qədər fərqlidir, lakin, belə demək olarsa, "skelet", "karkas" eynidir. Buna əmin olmaqçün elə müasir elmlərin, ələlxüsus da humanitar elmlərin terminalogiyalarına baxmaq kifayətdir. Dəqiq elmlərdə az miqdarda ərəb mənşəli terminləri çıxmaq şərtilə, demək olar ki, bütün məfhumlar latın-yunan dillərindən götürülüb. Qədim Elladanın yunan dili və Qədim Romanın latın dili.

Bu iki dil XX əsrdə dünya xalqlarının, ələlxüsus da ziyalı təbəqələrin içinə sürətlə yayılıb və bu proses indiyə qədər davam etməkdədir. Hətta XIX-XX əsrlərdə kəşf olunan bir çox fiziki və kimyəvi maddələri, humanitar elmlərdəki yeni təzahürləri də məhz bu iki köhnə dilin sözləri ilə adlandırıblar... Bunun obyektiv səbəbləri bir çox alimlər tərəfindən izah olunub, zənnimcə, təkrara ehtiyac yoxdur.

Lakin bir incə linqvistik məsələ var ki, dəqiq elmlərdə, maddi sahədə o qədər hiss olunmasa da, humanitar aləmdə və mənəvi-ruhani sahədə, zənnimcə, müəyyən problemlərə gətirib çıxarıb. Niyə? Çünki, yenə təkrar edirəm, maddi aləmdən fərqli olaraq mənəvi aləmdə müxtəlif dillərdə yaranan oxşar məzmunlu məfhumların mahiyyəti heç vaxt tam eyni ola bilməz...

Latın dilində istifadə olunan "liberti" sözü tam olaraq nə azadlıqdı, nə hürriyyətdi, nə özgürlükdü, nə də svobodadı..

Liberti elə libertidi, özgürlük elə özgürlükdü, hürriyyət hürriyyətdi, azadlıq da azadlıqdı...

Bu məfhumların hər birini yaradan xalq bu kəlmənin altına minillik kollektiv təhtəlşüurdan gələn fərdi spesifik mahiyyətini yerləşdirib. Roma təfəkküründə "liberti" kəlməsinin ifadə etdiyi mahiyyət ərəblərin "hürr" , yaxud türklərin "özgür", rusların "svoboda" məfhumlarının mahiyyəti ilə tam olaraq heç vaxt üst-üstə düşə bilməz. Bu mümkün deyil. Çünki hər bir superetnosun özünün fərdi mənəvi inkişaf yolu olub və dil də bu inkişaf nəticəsində cilalanıb, təkmilləşib...

Zahiri plastlarda uyğunluqlar təbii ki, qaçılmazdı. Lakin alt qatlara düşdükcə məfhumların kökü haçalanır və bəzən müxtəlif tərəflərə inkişaf edir. Buna görə də dərin məzmunlu mətnlərin dildən-dilə tərcümə zamanı çoxsaylı çətinliklər yaradır.

Fəlsəfi materialların tərcüməsilə məşğul olan həmkarlarım mənim dediklərimi, yəqin ki, təsdiq edərlər...

Budur, yüz ildən çoxdur ki, Qərbin fəlsəfələrini təbliğ edən əsərlər dünyanın bütün ölkələrinə yayılır, müxtəlif dillərə tərcümə edilir, fikirlər izah olunur, amma hər bir fəlsəfi termin həmin dildə uyğun sözlə ifadə olunur... Və bir çox anlaşılmazlıqlar da məhz bundan sonra başlayır.

Həm də bu hadisə daim misal gətirdiyimiz "liberti", "azadlıq", "hürriyyət" kəlməsiylə yox, bir çox fəlsəfi məfhumlarla baş verir... Beləcə, fəlsəfədə təhriflər baş alıb gedir, insanlar düzgün nəticə çıxarmırlar, daha doğrusu, hər biri öz çıxardığı nəticəni haqlı hesab edərək bu mahiyyəti əsas götürür...

 Bununla bağlı da çox misallar çəkmək olar, lakin mən biriylə kifayətlənəcəm...

Tutalım, yeni dövrün hansısa dünyaca məşhur rus filosofunun (yaxud yazıçısının) bizim dilə çevrilən əsərini oxuyuruq və görürük ki, o, insanların bu dünyada yeganə ali məqsədi həqiqi sərvətə can atmasını elan edir. "Ən ali amal belə sərvətə sahibi olmaqdı. Bu sərvətə çatmaq yolunda verilən qurbanlar da ali qurbanlardır və sözün həqiqi mənasında, varlı insanlar cəmiyyətin ən ali varlıqlarıdır...".

Təbii ki, belə bir mətnlə biz tanış olsaq, çaşqınlığa düşərik. Azca düşüncəsi olan insan belə fikirləşər ki, bu sözləri hansısa tamahkar biznesmen, kapitalist deyə bilər, amma böyük mənəviyyat sahibi olan dahi bir filosof deyə bilməz, burda nəsə yanlışlıq var...

Amma kütlədən bir kəs bu fikirlərlə tanış olacaq və düşünəcək ki, əgər dərin zəka sahibi olan dünya şöhrətli, sanballı bir filosof belə deyirsə, deməli, mənim mənəviyyatdan, saflıqdan dəm vuran müdrik babalarımın fikirləri artıq köhnəlib, bu saat dünyada həqiqətən də yeganə ali məqsəd elə var-dövlət toplamaqdı, başqa heç bir ali dəyər yoxdu və müasir cəmiyyətdə ən ali insan elə varlı-pullu insanlardır...

Bundan sonra da öz həyatını bu sxemə uyğun quracaq. Çünki bu fikirləri dahi, müasir filosof deyib...

Bəs məsələnin kökü nədədir? Əlbəttə ki, "varlı" kimi tərcümə edilən və  bizim də məhz sərvət sahibi kimi anladığımız "Boqatıy" sözündə...

Sözün etimologiyasına fikir versək, görərik ki, rus dilindəki "boqatıy" sözünün kökündə "boq" (tanrı) kəlməsi var...

Deməli, zahirən "dünyəvi sərvətə sahib olan insan" kimi anlaşılan söz, həqiqətdə sadəcə pulu, qızılı, mal-mülkü çox olan yox, "içi tanrıyla (tanrı kərəmiylə, tanrı lütfüylə) zəngin, tanrıyla dolmuş" insan mənasında anlaşılmalıdır. 

Çünki "boqatstvo" sözünün dərinliyində də məhz "tanrının lütf göstərib verdiyi mənəvi sərvətlər" durur...

"Boqatır" məfhumu də oxşar struktura malikdir. Son iki yüz ildə sadəcə, pəhləvan kimi anlaşılıb bütün dillərə tərcümə olunan bu ifadənin rus dilinə əski türk dillərindən (bahadur) keçdiyi bildirilsə də, bir çox dilçi alimlər sözün qədim slavyan xalqları tərəfindən  "boq", "boqatıy" sözləriylə mənalandırılıb, əslində, "tanrının bir lütf, mərhəmət göstərərək verdiyi gücə sahib olan insan" kimi dərk edilməsi fikrini irəli sürürlər... Rus mifologiyasına fikir versək, görərik ki, sadəcə güclü, zorlu insanlara yox,  öz gücünü, zorunu təmənnasız olaraq məhz öz xalqı və öz tanrısı yolunda istifadə edənlərə "boqatır" deyilib... Əgər fərdin gücü şəxsi və dünyəvi mənafe naminə istifadə edilsəydi, ona heç vaxt "boqatır" deyilməzdi...

Belə nümunələr çoxdu, ancaq hər birini açmağa lüzum yoxdur. Əsas məqsəd dediyim fikrin təsdiqinə bir kiçik nümunə göstərmək idi...

Beləcə, filosofların "insanlar bizi düz başa düşmədilər, biz onu nəzərdə tutmurduq" tezisinin səbəblərindən birini açıqlamış olduq - eyni fikirlərin, düşüncələrin müxtəlif dillərdə, hətta eyni dilin müxtəlif dialektlərində və ləhcələrində müxtəlif cür dərk olunması...

Lakin bu hələ hamısı deyil...

Diqqət etsək görərik ki, əvvəllər bizdə ərəb dilindən gələn "tərcümə" sözü istifadə olunsa da, son illərdə əski türk dilimizdən gələn "çevirmək" sözünü işlədirik... Çevirmək... Məncə, elə bircə bu sözün özü dediyimiz proses haqqında çox şey deyir... Dildən-dilə çeviririk... Tərsinəmi çeviririk, yanamı çeviririk, yerindəmi çeviririk?

Çevirmək sözünə sinonim olaraq, danışıq dilində "fırlatmaq" kəlməsi də var (tərsinə çevir - tərsinə fırlat).

Fırlatmaq da, öz növbəsində, ara jarqonunda "kimisə aldatmaq, sərvətini mənimsəmək" mənasını verir (filankəsi fırlatdılar, talan etdilər, var-yoxunu əlindən aldılar).

Qəribə silsilə oldu, deyilmi? Deməli, çevirərkən biz müəyyən mənada dili və təfəkkürü aldatmış oluruq...

Məhz buna görə də əsərlərini mütaliə etdiyimiz, bəhrələndiyimiz və heç nə düşünmədən öz həyatımız üçün inkişaf istiqaməti götürdüyümüz "dahi filosoflar"ın, əslində, məhz bizim anladığımız fikirləri ortaya qoymasının özü də böyük şübhə altındadır... Çünki biz "çevrilmiş" (fırladılmış, aldadılmış, talan edilmiş) mətnləri oxuyuruq... Və bunların "hansı bucaq altında çevrilib" bizim təfəkkürümüzə daxil olduğunun fərqində də deyilik...

Təbəqələr və məfhumlar

İndi isə məsələyə başqa rakursdan yanaşaq... Məgər təkcə müxtəlif xalqların nümayəndələri müxtəlif dillərdə danışır?

Əlbəttə, yox... Əslində, insan təbəqələrinin hər birinin öz məfhum bazası var. Bu məfhumların sadəcə adı eynidir. Məzmun isə başqadır...

Hansı insan təbəqələri, soruşa bilərsiz? Əlbəttə, söhbət cəmiyyətin sosial təbəqələrindən yox, düşüncənin, idrakın, dünyagörüşünün təbəqələrindən gedir...

Və məhz bu səbəbdən uzun əsrlər boyu müxtəlif şüur təbəqələrində qərarlaşan insanlar digər təbəqələrə məxsus fərdlərlə ünsiyyətə çox meyilli olmayıblar. Ümumiyyətlə, arada müəyyən sədlər olub...

Hər təbəqənin özünün spesifik mikromühiti olub və bu mikromühitin də illər keçdikcə fərdi dili formalaşıb...

Ali təfəkkür sahibləri isə, ümumiyyətlə, kütlə ilə ünsiyyətlərini maksimuma endiriblər. Bu ünsiyyət zamanı öz hisslərini, fikirlərini deməyə yox, gizlətməyə çalışıblar və yaxud öz fikir-düşüncələrinin içindən yalnız kütləyə lazım olan, kütləyə ziyan verməyən, daha dəqiq desək, kütlə şüurunun həzm edə biləcəyi materialı ortaya qoyublar. Çünki kütlə ağır tutumlu informasiyalardan aralı saxlanılmalıydı.

Riyakarlıqdır? Əlbəttə ki, yox. Sadəcə, böyük müdriklik.

Dərin və məxsusi hiss və duyğuları, ağır fikirləri daha çox simvolik şəkildə, kütlənin anlamadığı qəliz formada ifadə ediblər... Arifə bir işarə kifayətdir, məsəlini xatırlayaq...

Əslində, bu misaldakı arif irfan əhlidi, ali təbəqənin nümayəndəsidir, sadəcə, söz anlayan insan mənasında deyil... İşarə də, əlbəttə ki, əl-qol işarələri anlamında verilmir...

Həqiqətən də bütün dünya xalqlarında olduğu kimi, bizim qədim dövrlərdə də alimlər daha çox rəmzi işarələrlə, simvolik şifrlərlə danışıblar...

Hətta "Quran"la bağlı da belə qeydlər var ki, "Quran"ın zahiri adi möminlərçün, batini irfan əhli üçündür...

Məhz buna görə də o vaxtlar sonrakı dövrlərdən fərqli olaraq düşüncə sahibləri arasında "biz bunu nəzərdə tutmurduq, bizi səhv başa düşdülər" ifadəsi aktual deyildi...

Yəni ali səviyyəli təfəkkür sahibini ya düzgün başa düşürdülər (öz təbəqəsinə məxsus fərdlər), ya da heç ümumiyyətlə başa düşmürdülər (kütlə).

Beləliklə, səhv başa düşülmək üçün yol qoyulmamışdı...

İllüzor bərabərlik

İndi belə bir sədd yoxdur. Hər şey açıqdır. Ən dərin mətnlər, ağır fikirlər də, təzadlı fəlsəfələr - hamı üçün əlçatandır...

Niyə? Çünki insanlar arasında təbəqələşmə yoxdur, hamı "bərabərdir", hamının bu "ağır, dərin informasiya"nı almaq hüququ var...

Bəli, hüququ var. Amma ləyaqəti, təfəkkürü də varmı?

Bax, bunu heç kim araşdırıb öyrənmir...

Bəlkə elə müasir mənəvi krizislərin bir kökü də məhz bu məqamın üstünə gedib çıxır? - Hamını bərabər bilib informasiyanı (dərin elmi, ali biliyi) hamıya bərabər şəkildə çatdırmaq...

Bir qədər öz fikir və hisslərimizin dərinliyinə gedək, görək, doğurdanmı biz dünyadakı bütün xalqları, tayfaları, nəsilləri, insanları eyni hesab edirik?

Yox, təbii ki... Mənəvi, intellektual keyfiyyət fərqi var, deyəcəksiz...

Tutalım, tarix boyu yüzlərlə qələm sahibi, alim, sənətkar yetirmiş bizim xalq, təbii ki, bəşər səhnəsinə bir nəfər də tanınmış düha verə bilməyən xalqlarla eyni ola bilməz... Yaxud eyni xalqın içində azmı görmüşük ki, hansısa bölgə daha çox ali keyfiyyətli şəxslər yetirir? Məgər eyni bölgənin kəndləri arasında da eyni hadisəni müşahidə etməmişik? Etmişik. Deməli, keyfiyyət fərqi göz qabağındadır ki, bəzi alimlər bunu yerin biosferiylə, bəziləri başqa fiziki və metafizik səbəblərlə bağlayır...

Bəs keyfiyyət fərqi varsa, niyə hüquqlar eyni olmalıdır? Axı hüquqdan necə istifadə olunması da mənəvi keyfiyyətdən asılı deyilmi?

Axı hüquq təkcə özünümüdafiə silahı deyil... Ümumiyyətlə, dünyada elə bir silah varmı ki, sadəcə özünümüdafiə üçün yararlı olsun?

Uzun illər tarix dərsliklərindən bizə təbliğ olunub ki, qədim dövrlərdə dünyada azsaylı ruhani-şaman-braxman zümrələri özlərini ali təbəqə hesab edir və geniş kütlələri elmi biliklərdən aralı saxlayırdılar, çünki avam, cahil kütləni istismar etmək daha asandı...

Bəlkə məsələ, sadəcə, istismar etməkdə deyildi? Bəlkə onlar kütləni elmdən aralı saxlamaqla kütləni özünü özündən qorumağa çalışırdılar? Başqa sözlə desək, uşağın əlinə odlu silah vermirdilər?

Yox, deyə bilərsiz, onda xalq ona görə kütlə idi ki, avam idi, cahil idi... Sonradan maarifləndi, kütləlikdən çıxdı, ali insan cəmiyyəti formasını aldı...

Bəs onda niyə XX əsrin ünlü Qərb filosofları müasir dövrün kütlə psixologiyasından, kütlə təfəkküründən, kütləvi təhtəlşüurdan, kütlənin təhlükəsindən yazırlar?

Bəlkə maariflənmək sadəcə illuzor inkişafdır? Nə qədər kitab oxusa da, nə qədər dünyəvi elmlərə sahib olsa da, insan kütləsi elə həmişə kütləliyində qalır və sürü qanunlarıyla yaşayır? Təfəkkürünün imkanları məhdud, düşüncəsinin həcmi dar, idrak sürəti aşağı olan kütlə...

Məgər XX əsrin bir çox qlobal titrəyişləri - alman faşizmi, rus sosializmi, amerikan imperializmi bunu bizə sübut etmədimi?

Təfəkkürün partlayışı

Bir çox müasir psixoloqlar qeyd edir ki, adi insan şüuru öz təbii həcmindən artıq informasiya ilə yüklənəndə "təfəkkür partlayışı" baş verir... Bu partlayışların kəmiyyəti çoxalanda "kütləvi partlayış" həddinə çatır və cəmiyyətdə faciəvi kataklizmlər yaradır...

Bəs təfəkkür partlayışını, ümumiyyətlə, necə başa düşmək olar, necə təsəvvür etmək olar?

Məsələn, cəmiyyətdəki insanların fikir axınlarını çayın içindəki su damlalarına bənzətsək, bunun müəyyən mənbəyi, mənsəbi, yatağı, kənarları var, yəni çay hara istəsə, hərəkət edə bilmir...

Bu baxımdan da klassik dövrlərdə cəmiyyətlərdə insanların fikir və düşüncələrində fərqlilik də o qədər müşahidə olunmurdu, çünki fikir azadlığı yox idi. Hər cəmiyyətdə ali təfəkkür sahiblərinin istiqamətləndirdiyi müəyyən fikir axını var idi, insanlar da bu axınla gedirdilər, yəni kütlə eyni cür düşünürdü...

Əlbəttə, kiçik sapmalar həmişə olurdu, lakin o qədər də diqqətçəkən deyildi... Çay sakitcə axırdı...

Keçmiş dövrlərin mədəniyyətinə və ədəbiyyatına baxanda da, demək olar ki, eyni vəziyyəti görürük - əsərlərin mövzularının oxşarlığı, düşüncə istiqamətinin eyniliyi. Fərqlilik, rəngarənglik yalnız səthi xarakter daşıyır. (Elə bizi də klassik ədəbiyyatdan, mədəniyyətdən narazı salan bir çox hallarda məhz bu məsələ olub - müxtəlifliyin, rəngrəngliyin azlığı).

Və budur, birdən yağış yağır və çaya öz yatağının sığışdıra bilmədiyi qədər su gəlir...

Onda nə baş verir? Çay, təbii ki, öz yatağına sığışmır, "çaylığ"ını da tərk edir, fəlakət və faciələr yaradan selə çevrilir, hər tərəfə yayılır...

Həm fərdi qaydada, həm də cəmiyyət miqyasında "təfəkkür partlayışı" məhz bu təzahürə bənzəyir - vahid axının pozulması və çayın ölüm daşıyan selə, daşqına çevrilməsi... Yenə də növbəti çevrilmə. Metamarfoza...

Yaxşımı, pismi? Əlbəttə ki, müasir düşüncə tərziylə yanaşanda yaxşıdı... Məgər onilliklər boyu cəmiyyətləri sarsıdan zəlzələləri, inqilabları vəsf etməmişikmi? Bu zəlzələləri, daşqınları yaradanları tərifləyib göylərə qaldırmamışıqmı?

Bunun davamı olaraq indi də məgər eqosu aşıb-daşan hər bir müasir qələm sahibi, incəsənət xadimi öz əsərləriylə insan cəmiyyətlərində - təfəkkürlərdə, düşüncələrdə eynən bu cür zəlzələlər, titrəyişlər, inqilablar yaratmaq eşqiylə aşıb-daşmırmı?

Hamımız bu hissin əsiriyik... Və bu halı təbii qəbul edirik. Çünki bizə elə gəlir ki, böyük yaradıcılıq üçün böyük stimullar, böyük iddialar lazımdı... Bu böyük iddia, əslində, içi boş illüziyadırsa, onda necə? Məgər indi dünyanı başına götürmüş mənəvi krizislərin səbəbi bu cür illüzor iddialar və onların təmin olunmasına yönələn səylər deyilmi?

Partlayış və sel

"Təfəkkür partlayışı" dediyimiz hadisə bir fərd, bir ailə, bir qəsəbə, şəhər miqyasında da olanda o qədər böyük kataklizmlərlə nəticələnmir. Hərçənd, faciə həmişə faciədir. Bir fərdin (ailənin, qəsəbənin, şəhərin)  həyatında baş verən faciə, yaxud başqa xoşagəlməz hadisə onun təfəkküründə partlayış yaradıb altını üstünə çevirirsə, bu, hər halda lokal hadisədir, nəticələri də kiçik bir mühitdən kənarda, demək olar ki, hiss olunmur.  Həm də belə faciələrin mənfi energetikası ətraf təsirlər nəticəsində heçə enə bilir... Amma belə partlayışlar cəmiyyət, ölkə, xalq miqyasında olursa, bu artıq sözün həqiqi mənasında, çayın öz məcrasından çıxıb dağıdıcı bir selə çevrilməsinə gətirib çıxarır...

Hələ bu vaxta qədər heç bir "kütləvi təfəkkür partlayışı" və onun ardınca baş verən inqilablar, dağıntılar, qanlı terrorlar bu partlayışı törədənlərin özləri tərəfindən müsbət hal kimi qarşılanmayıb. Əksər hallarda ilk ziyanı elə bu insanlar özləri çəkiblər ("İnqilab ilk olaraq öz övladlarını yeyir" kəlamını xatırlamaq yerinə düşər). Və yenə də, əksər hallarda bu zərərçəkən insanlar filosoflar və qələm sahibləri olub, çünki "fərdi təfəkkür partlayışı"nın "kütləvi təfəkkür partlayışı"na keçidinin əsas səbəbkarı yazıdı - qələmdi, mətndi, kitabdı, qəzetdi...

Məhz bu halda yazı, mətn partlayışın fərdi plastdan kütləvi müstəviyə keçməsini təmin edən fitil rolunu oynayır...

Qədim dövrlərdə insan cəmiyyətini barıt çəlləyinə bənzədiblər. Bəzən bu çəllək qızır, silkələnir, bəzən də soyuq olur... Lakin fərqi yoxdur. Söz elə bir gücə malikdir ki, hətta ən soyuq barıt çəlləyində də partlayış yaratmağa qadirdir... Çünki dünyada söz qədər qüdrətə malik ikinci məfhum yoxdur. Məfhum özü də sözdür...

"Əgər dünyada sözdən böyük, sözdən qiymətli nəsnə olsaydı, Allah öz peyğəmbərlərinə söz göndərməzdi".  İslamda təxminən bu cür deyilib...

Bəli, söz böyükdür. Böyük nəsnələrlə isə çox ehtiyatlı davranmaq lazımdır. Çünki böyük ovulub töküləndə altında minlərlə kiçik qalıb məhv olur...

Sözlərdən ideyalar yaranır... Və əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, bu ideyaların heç də hamısı təhlükəsiz olmur... 

İndi də gəlin görək, müasir qələm sahibləri sözlə nə qədər ehtiyatlıdırlar?

Hüdudlarımızdan kənarı müvəqqəti kənara qoyaq, yenə özümüzə nəzər salaq...

Yüz ildən çoxdur ki, bizim qələm sahiblərimizin bir qismi özlərini "ağzından alov saçan əjdaha" timsalında görürlər və hər dəfə ələ qələm alanda özlərində "təfəkkür partlayışları" yaradacaq bir güc hiss edirlər. Ən böyük roman, pyes, poema yazan ədiblərimizdən tutmuş, kiçik məqalə sahibi, balaca köşə yazarı, yığcam hekayə müəllifi də eyni hisslər içində coşub-daşır...  Təəssüf ki, "böyük partlayışlar" eşqiylə alışıb-yananlar, nədənsə, hər cəhddən sonra xırda çırtıltıları eşitməklə, yüngül qızartıları müşahidə etməklə məhdudlaşmalı olurlar...

Və təbii ki, əsəbiləşirlər, daxili gərginliklər keçirirlər, qan beyinlərinə vurur, içləri alışıb-yanır – axı niyə vaxtilə robespyerlərin, maratların ideyaları dünyanı silkələyən partlayışlar yarada bilirdi, cəmiyyətin altını üstünə çevirirdi, amma bizdə alınmır. Axı bizim nəyimiz onlardan əskikdir?

Bu uğursuzluqların günahlarını isə, əlbəttə ki, heç kim özündə, yaxud tutduğu yolda görmür. Yenə də günah millətin boynuna yıxılır – bu millət o qədər geridə qalmış, cahil, avamdır ki, ən güclü qığılcımlar da, "təfəkkür partlayışları"na gətirib çıxarmır.

Beləcə, millətə olan nifrət biraz da artır, özlərini nəm çəkmiş barıt çəlləyinə alov daşıyan Prometey obrazında görürlər və barıtı partlada bilmədiklərinə görə əsəbiləşib hirslərini çəlləyi təpikləməklə çıxırlar...

Bəli, elə bugün də bizim üzünü Avropaya tutmuş yenilikçi qəhrəmanlarımız, sözün həqiqi mənasında, "nəm barıt çəlləyinin yanında əlində məşəl dayanıb əsəbiliklə çəlləyi təpikləyən Prometeyləri xatırladırlar".

Lakin nə yaxşı ki, bu çəlləkdəki barıt nəmdir. Qurumayıb. Yoxsa bu millət bəzi qələm sahiblərinin Prometeylik iddialarına çoxdan qurban getmişdi...

Yəqin ki, Allahın bizlərə yazığı gəlib. Prometeylərimizi Siziflərə çevirib...

İbrətsiz tarix

"İnsanlar ona görə tarix oxuyurlar ki, bütün səhvləri yenidən təkrar etsinlər". Əks halda eyni faciələrin zaman-zaman təkrarını müşahidə etməzdik...

Son onilliklərdə Qərb cəmiyyətindəki krizislərin əsas səbəbi məhz bu partlayışlarda görülür... Hətta onların müasir Prometeyləri əllərində alov meydana girəndə partlatmağa kiçicik də olsa, salamat bir bina tapmırlar. Çünki Qərb cəmiyyətində insanların mənəvi aləmi quru səhranı xatırladır. Partladılası bir şey qalmayıb. Köhnə düşüncədən qalan, demək olar ki, bütün çərçivələr, normalar, qaydalar dağıdılıb. Bir çox müasir Prometeylər partlatmağa hətta xırda siçan yuvaları da tapanda sevinirlər... Əks halda əllərindəki alov özlərini yandıracaq... 

Bəs bizim "müasir Prometeylər", görəsən, bunlardan xəbərdardır?

Görəsən, bilirlər ki, təfəkkürdəki çərçivələr, kanonlar, normalar silindikdən sonra insan heç də daxili rahatlıq, ruhani dinclik tapmır? Əgər tapsaydı, bu saat gərək Qərbdə heç bir mənəvi-ruhi bir problem olmazdı axı... Bəs niyə var? Bəlkə onlardakı problemlərin səbəbkarı da bizlərin geridə qalmağıdır?

Tutalım, bizim milli mentalitetimizdən gələn əski "qadın-kişi münasibətləri kodeksi" hansısa bir vəziyyətdə fərdi müstəvidə müəyyən gərgin psixoloji problemin yaranmağına gətirib çıxarır...  İnternet silkələnir. Saytlar dəyir bir-birinə.

O saat müasir Prometeylər alov saçmağa başlayırlar – hər şeyin səbəbkarı bizim köhnə ailə modelidir. Bütün faciələr bizim milli mentaliteti bu günə qədər qoruyub saxlamağımızdadır. Milli mənəvi dəyərlər artıq çürüyüb, onları rədd etmək lazımdı ki, bütün psixoloji problemlər aradan qalxsın...

Sosial şəbəkələrdəki statuslardan tutmuş "müasir ustad"ların hekayə və romanlarına qədər az qala bütün ictimai fikir eyni istiqamətə yönəlir...

Bəli, tutalım, razılaşdıq. Bizim milli müstəvidəki qadın-kişi əlaqələri, ailə modeli, böyük-kiçik münasibətləri, sevgi kanonları köhnəlib. Yaxşı, bəs siz əvəzində nə təklif edirsiz?

Əlbəttə ki, yenə Qərb modelini önə çəkə bilərik. Çünki "müasir dünya təfəkkürü" o modeldən başqa ortaya bir şey qoymayıb... Həm ailədə, həm qadın-kişi münasibətlərində, həm ictimai əlaqələrdə yalnız və yalnız Qərb...

Müasir "düşüncə adamlarımızın" həsrət və yanğıyla baxıb udqunduğu Qərb...

Müasir qələm sahiblərimizin, ağzından alov yağan əjdahalarımızın qucaq açdığı Qərb modelləri...

Götürək bu modelləri, sözüm yoxdu... Onsuz da istəsək də, istəməsək də, Qərb təfəkkürü bütün dünyaya nüfuz etməkdədir, biz də bu tendensiyadan qaça bilmirik...

Amma əvvəlcə gəlin tərəziyə qoyaq... Bir tərəfdə Bizim əski münasibət modelləri və problemləri. Digər tərəfdə onların modelləri və problemləri...

Əgər o yeni modellərin yaratdığı psixoloji ictimai problemlər bizim normaların yaratdıqlarından daha azdırsa, onda sevinə-sevinə qaçaq üzü Qərbə tərəf...

Lakin az deyil axı... Bunu görməməkçün kor olmaq lazımdı. Əvvəllər deyə bilərdik ki, arada informasiya səddi var, biz ordakı problemlərdən xəbərsizik... Axı indi ki, informasiya problemi yoxdur, telekanallar, sosial şəbəkələr, filmlər, ədəbiyyat nümunələri və s...

"Kütləvi təfəkkür partlayışları" nəticəsində formalaşan müasir Qərb cəmiyyətinin bütün problemləri, çatışmazlıqları, faciələri göz qabağındadır... Bəs niyə bunları görmürük?

Mən yüz il əvvəl sementsiz tikilmiş enli divarlı, kaminli, hündür tavanlı evdə yaşayıram... Təbii ki, evin kifayət qədər problemi var... Ətrafa baxıb yeni tikililər görürəm... Kənardan gözəl görünür. Zahiri yaraşığına söz yoxdur. Amma içindəki şəraitlə maraqlananda görürəm ki, onun problemləri heç də mənim yaşadığım evdəkindən az deyil. Sadəcə, fərqlidir. Məndə olan problemlər orda yoxdu, lakin əvəzində yeniləri və daha ağırları var...

Əgər belədirsə, mən nəyə görə bu evi sındırıb, dağıdıb ora köçməliyəm? Sadəcə, problemləri dəyişmək üçün? Öz problemlərimdən qurtulub yenilərini əldə etmək üçün? Niyə? Hər halda köhnə problemlərim mənə doğmadı, həlli yollarını bilməsəm də, heç olmasa inkişaf etməsinin, geniş yayılmasının qarşısını ala bilirəm. Yeni problemlər isə adından göründüyü kimi yenidir. Bəlkə heç onların qarşısını ala bilməyəcəm? Bütün həyatımı məhv edəcək?

Bəli, məncə, məsələnin ən vacib nöqtəsinə gəlib çıxdıq… Problem dəyişmək...

Bu saat bizim müasir Prometeyləri Qərbə tərəf sürükləyən də məhz budur – problem dəyişmək cəhdləri...

Məlum məsələdir ki, hər adama öz dərdi böyük, öz səadəti isə kiçik gəlir... Başqasına baxanda isə əksinə, onun dərdlərini asan, dözülən, səadətini isə böyük, sonsuz hesab edirik... Qibtə, paxıllıq fenomeninin səbəbi də budur... (Ələlxüsus bizim xalqda).

Kasıb varlıya qibtə edir. Çünki kasıbda olan problemlər onda yoxdur. Lakin fikirləşmir ki, varlı da öz növbəsində ona – kasıba paxıllıq edir, çünki varlının yaşadığı ağır problemlər kasıbın heç yuxusuna da girmir...

Eyni prosesi cəmiyyətimiz miqyasında da görürük. Müasir düşüncə adamlarımız üzünü Qərbə tutarkən məhz bu prizmadan çıxış edirlər – bizim mənəvi-psixoloji problemlərimiz daha ağırdır, sevincimiz isə yoxdur, ona görə də inkişaf etmək, Qərb kimi olmaq lazımdır. Eybi yox, qoy biz də onların sosial-psixoloji problemlərini yaşayaq, eybi yox, birtəhər dözərik. Təki müasir görünək, təki öz köhnə problemlərimizdən qurtulaq... Həm də müasir olmaq istəyiriksə, qoy problemlərimiz də yeni və müasir olsun.

Nəticədə yenə də "problem dəyişmək" hadisəsilə üz-üzə qalmış olacağıq... Eynən köhnə binadan təzəsinə köçən insanlar kimi... Sadəcə, köhnə problemlərin yerini təzə, müasir və əfsuslar olsun ki, daha ağır və qorxulu problemlər tutmuş olacaq...

Bir haşiyə də çıxım. Əslində, bizim "alovsaçan əjdahalarımız"ın əksər hissəsi heç də hansısa problemi aradan qaldırmaq barədə düşünmür... Sadəcə, şəxsi həyatda, ictimai komunikabelliyində və başqa müstəvilərdə uğursuzluğa düçar olan, cəmiyyətdə öz yerini tapa bilməyən, heç bir yolla diqqət cəlb etməyə nail olmayan "böyük eqo sahibləri" monitor arxasına keçən kimi, köhnəni didib-parçalamaq, məhv etmək cəhdləriylə sadəcə öz natamamlıq komplekslərindən qurtulmağa çalışırlar... Son illərdə yayılan yazıların çoxuna diqqət yetirəndə görürük ki,  mətnlər az qala başdan-ayağa Freyd sublimasiyası üstündə köklənib. Hələ bir az qurdalasaq, gedib Edip kompleksinin də üstünə çıxa bilərik... Bir çox nifrət, aqressiya dolu yazılarda bütün bu komplekslər az qala sətirlərin arasından sızır, cümlələrin kontekstindən süzülür... Bizdə hər şey pisdi, bizdə bir dənə də işıq yoxdu, bizdə hər şey qaranlıqdı...

Nədənsə evdə qalıb, qarımış qızların, yaxud ailə həyatı uğursuz olmuş qadınların həyata münasibəti canlanır göz önündə – hər şey pisdir, qaranlıqdır, işıqucu yoxdur...

Qərb cəmiyyətinin ortaya qoyduğu KİV modelində bu cür insanlara yer çoxdur, daha doğrusu, məhz belə yazarlara tələbat var. Çünki belə yazılar daha çox diqqət çəkir... Avropanın və Amerikanın KİV-lərində məhz belə "yazarlar", "TV aparıcıları" ən dəyərli, ən lazımlı hesab olunur. Diqqət cəlb edib reytinq qazandıra bildiyinə görə...

Öz yaradıcılığı, şəxsi həyatı, eqoistik xəyalları, şan-şöhrət istəkləri reallaşmadığına görə, psixikalarına dolmuş nifrəti yalnız bir vasitə ilə içlərindən boşalda bilirlər – yazmaqla...

Bu yazılarda isə, təbii ki, zərrə qədər də işıq görünmür. Lakin yenə yazırlar. Növbəti "təfəkkür partlayışları" yaratmaq eşqiylə alışıb-yanırlar və bu partlayışların xalqa nə qədər ziyan vuracağı, hansı faciələr yarada biləcəyi onlarçün maraqlı deyil. Əsas məsələ öz içindəki zəhəri boşaltmaqdı...

Qədimdə deyirdilər ki, əqrəb başqa heyvanı zəhərləməsə, zəhəri öz içinə yayılıb özünü öldürər...

Martin Lüterin cəsarəti, yaxud vahiməsi

İndi isə yenə Qərb tarixinə qayıtmaq istəyirəm. Tarixdən xəbəri olanlar bilir ki, dünyəvi dinlərin mətnlərinin başqa dillərə tərcüməsi əsrlər boyu yasaq olub ki, bunun nəticəsində də həm xristianların, həm də müsəlmanların dini kitablarına yaxın gəlməkçün ruhanilər məhz orijinalın dilini öyrənməli olublar. Hətta ilahiyyata aid olan elmi kitablar da dini mətnlərin orijinal dilində yazılıb, elmi mübahisələr, disputlar bu dillərdə aparılıb. Yalnız adi insanlara dini mətnlər izah olunarkən yerli dildən istifadə olunub. Dinin ali rəhbərləri ona görə tərcüməni əsrlər boyu yasaq ediblər ki, məhz mən deyən hadisələr baş verməsin, ağır mətnlər fərqli dillərin məfhumlarına çevrilərək müxtəlif cür şərh edilməsin.

(Məsələn, müasir Avropa tarixçilərindən biri qeyd edirdi ki, Orta əsrlərdə baş verən qanlı savaşların yarısından çoxunun səbəbi "Bibliya"nı müxtəlif cür anlamaq problemi olub).

Əbəs deyildi ki, min il əvvəl Roma papası Yeddinci Qriqori məşhur bullası (fərmanı) ilə "Bibliya"nın tərcüməsini rəsmi şəkildə qadağan etmişdi...

Həm də bu qadağa naşı insanların ilahi mətni oxuyub öz istədiyi mənanı çıxarmasının qarşısını almalıydı...  Ümumiyyətlə, hazırlıqsız, adi kütlə təfəkkürlü insanın dini və başqa ali mətnləri, hətta oxuması da məqbul sayılmırdı...

Lakin müəyyən müddətdən sonra, bu yasaqlar yavaş-yavaş aradan götürüldü. Nə vaxt? Əlbəttə ki, yenə də Avropadakı İntibah dövrünə gəlib çıxırıq...

Bəli. Hətta bəzi müasir fəlsəfə tarixçiləri bəyan edir ki, yeni insan təfəkkürünün, müasir bəşər düşüncəsinin yaranması məhz bu faktorla bağlı olub. "Bibliya"nın ilk olaraq tam şəkildə Avropa dillərinə - birinci də Martin Lüter tərəfindən alman dilinə tərcümə olunması, kitab şəklində böyük tirajlarla nəşri və adi sıravi insanların bu kitabı oxumaq imkanı, əslində, yeni dövrün yaranmasında ilk addım oldu.

Beləcə, "reformasiya" hərəkatı başladı, xristian dinində yeni məzhəb olan "protestantlıq" yarandı ki, burada kilsənin avtoriteti heçə endirilir və hər bir fərdə müstəqil şəkildə dini mətni oxuyub istədiyi kimi anlamağa icazə verilir... (Əlbəttə, protestantlığın postulatları və yaranma səbəbləri daha genişdi, vaxtı çatanda bu xüsusda geniş yazacağıq, çünki, əslində, Avropada o vaxt gedən proseslərin analogiyasını indi bizdə müşahidə etmək mümkündür).

Lüterdən sonra "Bibliya" başqa Avropa dillərinə də kütləvi şəkildə tərcümə olunmağa başladı. XIX əsrdən başlayaraq isə "Quran"ın da tərcümə proseslərinə start verildi... 

Deyəsən, çox uzaqlara gedib çıxdıq, lakin əslində, bütün bunları yazmaqda məqsəd iki fikri təsdiq etdirməkdi.

Birincisi; Dərin məzmunlu mətnlər dildən-dilə çevrilərkən transformasiyaya uğrayır və qeyri-ixtiyari cəmiyyət üçün təhlükə mənbəyinə çevrilir.

İkincisi; Ümumiyyətlə, dərin məzmunlu mətnlər geniş təbəqələr üçün əlçatan olmamalıdır, çünki yenə də eyni təhlükə mənbəyinə çevrilmə ehtimalı var...

Təkrar edirəm ki, bəşər tarixində bir çox faciələrin, kataklizmlərin və başqa mənəvi qəzaların səbəbi eyni mətnlərin (ələlxüsus da dini və fəlsəfi mətnlərin) müxtəlif cür şərh olunmasından yaranıb. Əlbəttə, postmodernizmin "dünya mətndir" tezisi də əbəs yerə yaranmayıb. Həqiqətən də dünya bir kitabdır, əfsus ki, hamı onu eyni cür oxumur...

Eyni sözlər - müxtəlif şərhlər...

Yenə də sual yarana bilər - bütün bu fikirlərin "yenilikçilik", "azadlıq", "bərabərlik" məfhumlarına nə aidiyyəti var?

Var... Çünki XX əsr Qərb təfəkkürünün bazası olan İntibah fəlsəfəsi özünün "azadlıq", "bərabərlik", "yenilikçilik" ideyalarını ilk olaraq məhz bu sahədə – dinə münasibətdə reallaşdırdı, məhz bu sahədəki fəaliyyətlə özünü nümayiş etdirmiş oldu...

Necə? Məsələn, bu cür fikirlərlə - kilsə artıq köhnəlib, yenilənməlidir və bu yeni kilsə köhnədən mütləq şəkildə yaxşı olacaq; insanlar hamı bərabərdir, ona görə də hər bir fərd də istənilən ali dərəcəli ruhanilər kimi dini mətnləri oxuya bilər; istənilən insan azad fikirlidir və buna görə də oxuduğu dini mətnləri istədiyi kimi anlayıb şərh edə bilər, buna görə də Tanrıyla insan arasındakı ali ruhani zümrəyə ehtiyac qalmır...

Bütün bu yazdığım fikirlər Martin Lüterin XVI əsrdə böyük cəsarət, həm də vahimə içində ortaya çıxardığı "protestantlığ"ın əsas postulatlarının bir qismini təşkil edir...

Protestantlığın başqa maraqlı formulları da var ki, onların içində, məncə, ən diqqətəlayiq olanı və indiki dövr üçün, məncə, aktual olanı təxminən bu cür ifadə edilir - İnsan daim günah içindədir, çünki günahdan yaranıb (ilkin günah - Adəm-Həvva günahı) və ömrü boyu da günah edir. Çünki buna məhkumdur. Və heç bir xeyirxah əməllər, yaxşılıqlar və başqa üsullar insanı bu günahdan təmizləyə bilməz. Bu istiqamətdə görülən istənilən tədbirlər əvvəlcədən uğursuzluğa məhkumdur. Bəs insan xilas üçün neyləməlidir? Yalnız öz günahkarlığını tam dərk edib, bütün varlığı ilə İsaya tapınmalı, ona ümid bağlamalıdı...

Hiss etdiniz, dindar olmaq necə asanlaşdı? İstənilən günahı edirsən, heç bir vicdan əzabı çəkmirsən, çünki sən zatən günahkarsan, çalışsan da, günah etməyə bilməzsən. Sənin boynuna düşən, sadəcə, günahını anlayıb İsaya (yəni Tanrıya) yalvarmaq, bizim dillə desək, ondan şəfaət istəməkdi... O, sənin günahlarını mütləq bağışlayacaq.

Müasir dillə desək, sən bir cinayət edirsən, sonra gəlib məhkəmə qarşısında göz yaşı töküb yalvarırsan ki, mən başa düşürdüm etdiyim əməl cinayətdir, amma bağışlayın, özümü saxlaya bilmədim. İndi də sizin mərhəmətinizə ümid bağlayıb könüllü şəkildə bura gəlmişəm... Hakim də sənin başına sığal çəkir və deyir ki, əsası budur, başa düşürsən ki, cinayət etmisən və könüllü şəkildə etiraf edirsən. Yerdə qalan nə varsa, xırda şeydi, sənə heç bir cəza vermirəm, get, şellən özünçün...

Belə hakimi yəqin ki, bizdə üç gün də vəzifədə saxlamazlar...

Lakin Lüterin bu ideyaları çox qısa zamanda Avropanın böyük hissəsinə yayıldı, yüzilliklər sonra Amerikaya da sirayət etdi... Çünki Tanrını insan üçün adiləşdirdi. Tanrı, sanki qəzəb sifətindən məhrum oldu. İnsanlar da rahatlaşdı... Nəfsin qarşısını kəsən sədd itmiş oldu...

Bir çox müasir Avropa alimləri yazır ki, indiki kapitalizm paradiqması ümumilikdə protestantlığın məhsuludur. Yəni istismarçı, imperialist, kapitalist Qərb təfəkkür tərzi bütünlüklə Protestant etikasının yetirməsidir... (Məsələn, məşhur alman sosioloqu və iqtisadçısı Maks Veberin "Protestant etikası və kapitalizm ruhu" əsəri və s.).

O da var ki, protestantlıq bütün Avropaya yayılmadı. Ancaq tarixə fikir versək, görərik ki, mütərəqqi, yenilikçi, azadlıqsevər fəlsəfələrin və elmi texniki inqilabların, yeni cəmiyyət qurmaq yolunda həyata keçirilən işlərin, demək olar ki, hamısı protestant ölkələrində olub... İngiltərə, Hollandiya, Almaniya, Danimarka, İsveçrə (Fransanın bir hissəsi protestant, bir hissəsi isə katolik olub. Rəsmi din isə katolisizm idi. Və bir çox hallarda Fransanın azadfikirli düşüncə adamları öz ölkəsində təzyiqə məruz qalaraq İngiltərəyə, İsveçrəyə və başqa protestant ölkələrinə üz tutmalı olublar).

Bəs əski katolikliyini və pravoslavlığını saxlayan hansı ölkələrdir? Daim iqtisadi və elmi-texniki inkişaf baxımından geridə qalan Portuqaliya, İspaniya, İrlandiya, İtaliya, Polşa, Rusiya və s...

Martin Lüter özü də başa düşürdü ki, onun cəsarətli ideyaları nə qədər təhlükəlidir, ona görə də uzun müddət tərəddüdlər və qorxular içində idi... (Onun şəxsiyyəti, ümumiyyətlə, ayrıca araşdırma mövzusudur). Amma sonda cəsarət vahiməyə üstün gəldi, bu ideyalar böyük tirajlarla dərc edildi və yayıldı...

Yenə sual yaranır. Biz "quyruğunu dişləyən ilan"lardan danışırdıq. Və əvvəlcə belə bir fikir ortaya çıxdı ki, bu ilanlar xristianlıqdan aralanıb Antik mədəniyyətə söykənən Avropanın yetirməsidir. İndi isə belə bir fikir yürüdülür ki, yox, hər şeyin səbəbkarı xristianlığın bir qolu olan protestantlıqdır...

Bəli, hər ikisi həqiqətdir. Çünki protestant əqidəsi, əslində, radikal xristianlıqdan, sanki Antik təfəkkürə gedən yolu açdı... Məsələn, əgər protestantlıq olmasaydı, nə klassik ingilis, nə də klassik alman fəlsəfəsi olmazdı... Bunlarsız isə, ümumiyyətlə, müasir dünyanın təfəkkür tərzini təsəvvür etmək mümkün deyil... Bekondan tutmuş Marksa qədər, Spinozadan tutmuş Nitsşeyə qədər hamısı protestant ölkələrinin yetirmələridir...

Üsyan və azadlıq

Əslində, mətləbi bu qədər uzatmağımın səbəbi var və məqsədim, sadəcə, tarixi məlumatları ortaya qoymaq deyildi. Məqsəd budur ki, haqqında danışdığımız "öz quyruğunu dişləyən ilanlar"ın mənşəyini göstərməkdir. Budur, belə nəticə hasil oldu ki, "yenilikçilik", "insan azadlığı", "hamının bərabərliyi", "insanın dünyaya hakim olması" kimi humanist ideyalar, əslində, ilk olaraq "İnsan-Tanrı" münasibətləri müstəvisində yaranıb. İnsan ilk olaraq bu münasibətləri "yeniləşdirmək" istəyib...

Unutmayaq ki, İntibahdan sonrakı filosofların əksəriyyəti hələ Tanrı ideyasını inkar edən materialistlər deyildi, sadəcə, bu ideyanı azad şəkildə, özləri istədiyi kimi başa düşməyə çalışan fikir adamları idi. Yəni Tanrıya qurban olum, amma din mənlik deyil. Tanrıya aparan yolu mən özüm öz ağlımla, təfəkkürümlə taparam... (Dekart, Bekon, Russo, Volter və s.).

Hər şey də şübhələrdən başlamışdı... Teologiyanın ortaya qoyduğu fikirlərə şübhələr...

Şübhədir hər həqiqətin anası

Şübhədir əhli hikmətin babası...

Böyük Cavidin "Şeyx Sənan"da səslənən bu fikirləri bəlkə də yeni dövr Avropa fəlsəfəsinin ilk mərhələsindəki təmayülləri çox gözəl ifadə edir...

Bəli, məhz həmin vaxt düşüncə adamları şübhə etməyə başladılar... Bizim təbirimizcə desək, ürəklərə şübhə toxumu səpildi və bu toxumlar yüz illər ərzində böyüyüb, artıb ucsuz-bucaqsız cəngəlliyə çevrildi. Elə bir cəngəllik ki, yerdə olan insanlar artıq tam zülmət içindədirlər. Aşağıya zərrə qədər də işıq düşmür. Cəngəlliyin hündür ağacları bu işığın qarşısını tam kəsir... Hətta o həddə qədər kəsir ki, yeni nəsil, ümumiyyətlə, günəşin mövcudluğunu nağıl kimi qəbul edir. Çünki göz açıb gördükləri yalnız başları üstündəki hündür ağacların sıx yarpaqlı budaqlarıdır... Məhz belə vəziyyətdə cəngəlliyin içində dünyaya göz açıb bu qaranlığı reallıq bilənlərə günəşin həqiqətən mövcudluğunu sübut etmək mümkünsüz görünür... Onlarçün günəş, sadəcə, sözdür. Ulu əcdadların dilindən gələn köhnəlmiş söz...

Yenə tarixə qayıdaq... Tanrı-insan münasibətlərilə bağlı mətləblərə ilkin şübhələri və fərqli interpretasiyaları əks etdirən fikirlər elmi-fəlsəfi əsərlər formasında ortaya çıxdı, kitab şəklində yayılmağa başladı.

Lakin onların kitablarının kütləvi şəkildə təbliğ olunması, hər kəs tərəfindən azad şəkildə, özünəməxsus formada başa düşülməsi və sonradan tamam başqa tərəflərə inkişaf etdirilməsi bəşəriyyəti, ələlxüsus da Qərbi gətirib bugünkü krizis həddinə çıxarıb. Əks halda, hələ yüz il əvvəl Şpenqler kimi alimlər Avropanın labüd mənəvi süqutunu bəyan etməzdi, sonrakı onilliklərdə Fromm, Haydeqqer kimi çoxsaylı Avropa və Amerika filosofları, ədəbiyyat xadimləri, incəsənət adamları bu krizisin faciəvi tərəflərini üzə çıxarmazdılar...

Biz isə bu krizis mərhələsindən hələ ki qismən kənardayıq. Çünki müasir dünyanın düşüncə tərzi uzun müddət bizdən aralı olub... Əvvəlcə milli-şüur, islam dini, sonra sovet ideologiyası bizi bu krizisdən sığortalayıb. (Lakin sovet ideologiyasının da öz krizisləri var idi, çünki bu ideya da öz növbəsində həmin Qərb düşüncə tərzinin məhsulu idi...).

Yenə də radikal yenilikçilər etiraz edə bilər ki, bunun nəyi sığortalanmaqdır? Əksinə, bütün bu dediyiniz sığortalar bizi inkişaf etməyə qoymayıb, geri salıb, əl-qolumuzu bağlayıb; hamı irəli gedib, bizsə, az qala Orta əsrlərdə qalmışıq...

Yerində verilmiş sualdı. Və, əslində, bütün bu əsərin əsas məqsədi məhz bu sualı cavablandırmaqdır - Niyə onlar irəli gedib, bizsə geri qalmışıq? Niyə onlar inkişaf edib, bizsə sükunətdəyik? Əgər o cür inkişaf etməyin bir şərti də mənəvi krizisdirsə, eybi yox, qəbul edərik o krizisi. Qoy bizdə də elə mənəvi-ruhani krizislər olsun, dözərik, təki inkişaf edək, təki müasir olaq, onlarla ayaqlaşaq...

Yüz ildir beynimizə çəkic kimi döyülür bu suallar, psixikamızı sıxır, əziyyət verir...

Bəli, məqsəd bu suallara cavab vermək və yaxud bu sualların əsarətindən çıxmaqdı...

Mürəkkəbdə İblis

XIX əsr Avropasında pozitivist və marksist fəlsəfənin yayıldığından vahiməyə düşən məşhur filosof-teoloq Seren Kyerkeqor əsərlərinin birində belə ifadə işlətmişdi: "Quttenberqin mürəkkəbində iblis gizlənmişdi...".

Təbii ki, söhbət kitab çapının yaranmasından və ali düşüncə sahibləri üçün yazılan, lakin kütlə üçün təhlükəli olan əsərlərin geniş tirajlarla çap olunmasından gedir...

Yenə də əvvəl qeyd etdiyimiz fikrin üstünə qayıdırıq. İntibah dövründən sonrakı filosoflar əski "Tanrı-İnsan" münasibətlərini azad düşüncəylə yeniləşdirmə cəhdləriylə qeyri-ixtiyari olaraq "cini butulkadan buraxmış oldular". Sonradan onu yenidən şüşəyə qaytarmaq yolunda idealist filosofların çoxsaylı cəhdləri də, təbii ki, uğursuzluqla nəticələndi...

Başqa sözlə desək, ilanın quyruğunu onun ağzından xilas etmək heç cür alınmırdı, çünki quyruğun böyük hissəsi artıq yeyilmişdi...

İndi isə kitablar... Kyerkeqorun qorxduğu kitablar... Burda da çox maraqlı bir mətləbin üstünə gəlib çıxırıq...

Gecə-gündüz hər yerdə - orda da, bizdə də təbliğ olunur ki, insanın mənəvi inkişafı, ali dəyərlərə sahib olması yalnız və yalnız kitab oxumasıyla bağlıdır...

Son vaxtlar mətbuatda da, internetdə də belə başlıqlarla çox rastlaşırıq: "Mütləq oxunmalı yüz kitab", "Vacib oxunmalı əlli əsər" və s. və i.a...

(Əfsuslar olsun ki, bu siyahının doxsan doqquz faizi XX əsr Qərb müəlliflərindən ibarət olur. Təbii ki, belə də olmalıdır. Axı əsl inkişaf yalnız onlardadır...).

Deməli, insanın yüksəlişi yalnız və yalnız çoxlu kitab (ələlxüsus XX əsrin Qərb kitabları) oxumaqla bağlıdır...

Digər tərəfdən də yazımızın əvvəlki fəsillərində gəlib ora çıxmışdıq ki, bir çox kitablar adi insan şüuru üçün təhlükəlidir. Bizi "xəyali inkişaf"a aparmaq əvəzinə, real krizisə - uçuruma gətirə bilər... Onların artıq düşdüyü mənəvi uçuruma...

Bizsə, təbii ki, mümkün olduğu qədər bu krizisdən, bu uçurumdan yan keçmək istəyirik.

Belə olan halda neyləməliyik? Nə müasir fəlsəfə, nə müasir ədəbiyyat oxumamalı? Ruhumuzdakı intellektual yükdən imtina etməli? Bəlkə bütün kitabları yandırmalı və rədd etməli?

Axı bu barədə hələ Nitsşe xəbərdar edirdi ki, müasir (o dövr üçün) ədəbiyyat ziyanlıdır, çünki mənəvi çöküşə və dekadansa gətirib çıxarır... Dekadans isə fəaliyyətsizlikdir, süstlükdür, mənəvi ölümdür.

Bəs belə olan halda hara gəlib çıxırıq? Deməli, yaşasın "cəhalət", "nadanlıq", "zülmət"? Rədd olsun intellekt?

Yenə də İntibah

Xristian Avropasının "cəhalət", "nadanlıq" içində çapalamağını görən o dövrün filosofları, mədəniyyət və incəsənət adamları, təbii ki, tarixə baş vururdular, yarı aşkar, yarı gizlin Yunan-Roma sivilizasiyasının nümunələri ilə daha yaxından tanış olurdular... Və təbii ki, zaman etibarilə onlardan uzaq olan bu mədəniyyət onlara Avropanın Qızıl dövrü kimi canlanırdı...

"Qaranlıq Orta əsrlər" - bu termin sonrakı Avropa filosoflarına məxsusdur. Sonradan onları təqlid edən Şərq tarixçiləri öz keçmişlərini də bu cür adlandırdılar.

İlk baxışdan həqiqətən də insana elə gəlir ki, həmin dövrlərdə günəş olmayıb. Hər yer qaranlıq olub, insanlar vəhşi kimi yaşayıb, hamı cahil nadan olub, kilsənin də işi-gücü inkvizisiyanın vasitəsilə şəhərlərdə tonqallar qalayıb adamları yandırmaq olub... (Əfsuslar olsun ki, indi biz də öz tarixi keçmişimizi məhz bu cür təsəvvür edirik - radikal dindarlıq, ruhanilərin insanlar üzərində hakimiyyəti, mənəvi qaranlıq, cəmiyyətdəki zülmət, nadanlıq, cəhalət və s.).

Tarixçilər qeyd edir ki, Avropada XV-XVI əsrin düşünən insanları bu qaranlıq dövrün yetirməsi olan sənət əsərlərilə əllərinə düşən qədim Yunan-Roma əsərlərini - ədəbiyyat nümunələrini, fəlsəfi əsərləri, heykəlləri, rəsmləri tutuşdururdular və görürdülər ki, əski dövrün inciləri nə qədər gözəldi, cazibədardı, mükəmməldi.

Ən əsas fərq də bunda idi ki, xristian Avropasının ikonalarından, dini düşüncəni əks etdirən başqa sənət nümunələrindən fərqli olaraq, Antik Roma-Yunan mədəniyyətinin nümunələrində - ədəbi abidələrdə, heykəltəraşlıq nümunələrində, divarüstü rəsmlərdə hər şeyin mərkəzində insan dayanırdı... İnsan yüksəklərə qaldırılır, insan bütün gözəlliklərilə təsvir olunur, insan təfəkkürü və düşüncəsi bütün kainatın az qala mərkəz nöqtəsi kimi elan olunurdu.

Bəli, ilahi, səmavi qüvvələr var idi. Amma bunlar da insan tipində, insan xarakterində təsvir olunurdu. Zevsdən tutmuş Apollona qədər, Paseydondan tutmuş Dionisə qədər hər bir Antik tanrı həm də insan idi və müəyyən insani xüsusiyyətlərin daşıyıcısı idi, hərəsinin öz xarakteri, xasiyyəti vardı. Tanrılar hətta cinslərə də bölünürdülər, ailə qururdular, savaşırdılar, boşanırdılar...

Bu minvalla Tanrılar, sanki fövqəl-insani bacarıqlara malik insanlar idi... 

"Adəmi dinlər"in davamı olan xristianlıqda isə belə şey yox idi... Tanrı vahid idi, gözəgörünməz idi və zatı-insan şüuru tərəfindən tam dərk edilə bilməzdi. Düzdü, xristianlıqda müsəlmanlar tərəfindən bəyənilməyən detal İsa peyğəmbərin Tanrının oğlu kimi təqdim olunması idi ki, bu da bir çoxlarının nəzərində Tanrıya insani keyfiyyət vermək, onu göydən yerə endirmək, vahidi ikiləşdirmək kimi qəbul olunurdu. Amma hər halda xristian təfəkküründə Antik düşüncədən fərqli olaraq, onlarla Tanrı yox idi və onlar hər addımbaşı evlənib boşanmırdılar.

Əslində, Antik mədəniyyətdə olduğu kimi, xristianlığın yetirdiyi sənət əsərlərində də təfəkkürün mərkəzində insan dayanırdı. Amma bu insan adi bəşər deyildi, Tanrı-insan olan İsa Məsih idi... Adi insanlar isə ilahi qüvvənin qarşısında daim baş əyməli olan, daim mütilik içində yaşamalı olan varlıqlar idi. Ən ali insan isə ən müti olanlar, zahidliklə gün keçirənlər, dünya nemətləri ilə əlaqəsini minimuma endirib özünü yalnız Tanrıya həsr edən müqəddəslər idi...

Tanrı-insan qarşılaşması

Gəlin, qarışıq fikirlərimizi bir sıraya düzüb dediklərimizi yenə də qısa formada ifadə etməyə çalışaq... Bunun üçünsə təxəyyülümüzü işə salıb özümüzü XV-XVI əsr Avropa filosoflarının yerində təsəvvür edək. Budur, bizim qarşımızda iki fərqli təfəkkürün nümunəsi olan fəlsəfi kitablar, ədəbiyyat və incəsənət nümunələri var. Birində ən mükəmməl, ən ali hesab olunan insanlar - qoluzorlu qəhrəmanlar, qorxubilməz döyüşçülər, şücaətli igidlərdir, digərində isə belini büküb təqva ilə məşğul olan çəlimsiz, fağır, müti müqəddəslər, dünyadan əl üzən rahiblərdir...

Birində insan öz iradəsi, öz gücü ilə hətta tanrı səviyyəsinə qalxmağa qadirdir, digərində isə insan öz iradəsilə nə eləsə, bu onu tanrıdan uzaqlaşdırır. Birində ən ali qəhrəman öz tanrı atası Zevsə belə baş əyməyən, ona qarşı qiyama qalxıb öz iradəsini yeridən güclü, yaraşıqlı Herakl, o birində öz tanrı atasının hökmüylə bəşəriyyətin bütün günahlarını öz üstünə götürüb mütiliklə bu yükü daşıyan və sonda çarmıxa çəkilərək qeyri-insani zülmlərə məruz qalan, amma etiraz səsini qaldırmayan, qiyam etməyən İsa Məsih... 

(Məhz bu detalları nümunə gətirən Nitsşe XIX əsrdə təxminən belə yazırdı ki, xristianlıq kişi dini deyil, çünki bir üzünə vurulan şillənin müqabilində o biri üzünü vermək kişiyə layiq deyil... Nitsşe hətta müqayisə apararaq "göz əvəzinə göz, diş əvəzinə diş" prinsipini nümunə gətirir və müsəlmanlığı daha çox kişiyana əqidə adlandırır).

Beləcə, XV-XVI əsr Avropa filosofları, düşüncə adamları belə müqayisələr apardıqdan sonra, xristianlığın fonunda Antik dövr onların nəzərində Qızıl dövr, itirilmiş Cənnət, ən ali gözəlliklərin (insan və təbiət gözəlliklərinin), igidliklərin, şücaətlərin mənbəyi kimi canlanırdı...

İntibah meyilləri də məhz bu Qızıl dövrü yenidən dirçəltmək, Avropanı Şərqin yetirməsi olan Xristianlığın əsarətindən qurtarıb öz əski Antik gözəlliklərinə qaytarmaq həvəsindən başlanmışdı...

Əlbəttə, bu meyillər açıq şəkildə ifadə olunmurdu, hətta bu alimlərin, filosofların bir çoxu bütün varlığı ilə xristianlığı qəbul edən dindarlar idi və yəqin ki, onlar vaxtilə bilsəydilər ki, ortaya qoyduqları ideyalar yüzilliklər sonra Avropanın, ümumiyyətlə, dindən üz döndərməsiylə nəticələnəcək, yəqin ki, təəccüblənərdilər...

Axı diqqətlə müşahidə edəndə də görürük ki, İntibah dövrünün həm ədəbi əsərləri, həm də incəsənət nümunələri hələ də əksər halda xristian mövzularına həsr olunmuşdu. Amma bunlar artıq əvvəlki dövrün dini əsərləri deyildilər. Hərçənd, tanrı ideyasından hələ imtina edilməmişdi, amma səmavi mövzular insanlaşdırılmışdı...

Məsələn, Andrey Rublyovun ikonaları ilə Rafael Santinin eyni məzmunlu rəsmlərini müqayisə edək...

Andrey Rublyovun yaratdığı müqəddəs Məryəm obrazları da insanı xatırladır, amma bu, həm də insan deyil, çünki bu, tanrı anası olan insandır. Və rəsmlərdəki bütün metafizik ab-hava məhz obrazın "yer"dən aralayıb səmavi müstəvidə təqdim olunması hesabına əldə olunub. Bu rəsmlərə baxan insanda dünyəvi heç bir hiss yaranmır, əksinə, fövqəl-insan, fövqəl-qadın aurası peyda olur...

İndi isə da Vinçinin "Madonna"sına baxaq. Burada ilahi gözəllikləri özündə əks etdirən obrazdan daha çox gözəl, yaraşıqlı, cazibədar, işvəli və hətta seksual bir qadın simasını görürük. Və bu qadının zahiri cizgilərinin, bədən gözəlliklərinin bütün incəlikləri elə təsvir olunub ki, baxanın bütün mənəvi, səmavi atmosferi dağılır, səndə belə hiss yaranır ki, qarşında dayanan obraz Tanrı-İsanı dünyaya gətirən varlıq yox, sadəcə, ətrafında gördüyün cazibədar qadınlardan biridir... Və bu qadın dünyaya tanrı övladını gətirməkdən daha çox öz zahiri gözəlliyi ilə sıravi kişilərin ağlını başından çıxarmağa qadirdir.

Yaxud İntibah rəssamlığının başqa obrazlarına diqqət edək. Müxtəlif işgəncələrə məruz qalaraq Tanrı yolunda canından keçən Xristian müqəddəslərinin təsvirində biz özünü Tanrıya fəda edən mömin obrazından daha çox müasir reklamlardakı təndürüst, əzələli, yaraşıqlı bədəni olan idmançı kişiləri görürük...

Bəs Danteni o dünyada kim gəzdirir? Gənc və gözəl Beatriça... Sıravi bir qadın. Sadəcə, gözəl, yaraşıqlı və şirin... Amma "İlahi komediya"da o biri dünya bələdçiliyinin estafetini böyük Vergilidən məhz balaca Beatriça alır...

Bu ona bənzəyir ki, Füzuli meracnamə yazaydı və təsvir edəydi ki, Peyğəmbərə Tanrı dərgahına gedən yolu bir gözəl qadın göstərir...

Nümunələr çox göstərmək olar, amma məqsədim İntibah mədəniyyətinin mahiyyətini izah etmək deyil. İncəsənət tarixilə bağlı məqamları da ona görə önə çəkirəm ki, əsərimizin əsas mövzusu, ana xətti birbaşa bununla bağlıdır.

Bəli, əlli ildir dünyanın ünlü filosofları Qərbdən başlamış və dünyanı bürümüş mənəvi krizislərdən, ruhun deqradasiyasından - öz quyruğunu dişləyən ilanlardan danışır. Və biz də bu xüsusda nəsə fikir bildirməkçün, mütləqdi ki, bu krizisin rüşeyminin yaranması dövrlərinə diqqət edək. Əks halda bir çox problemlərin səbəbini başa düşə bilməyəcəyik. Səbəbi bilinməyən nəsnə ilə də mübarizə aparmaq isə qaranlıq otaqda qara pişiyi axtarmağa bənzəyir...

Beləcə, o yerə gəlib çatdıq ki, bugünkü "dünya mədəniyyəti"nin rüşeymi qoyulan İntibah dövrünün əsas hadisəsi İlahi məqamları, Səmavi məsələləri yerə endirmək, insanlaşdırmaq oldu...

Antik yunan mədəniyyəti Avropa xristian təfəkkürünə məhz bu cür nüfuz etdi. Yavaş-yavaş ön plana insan çəkilməyə başladı. Və indinin özünə qədər bütün dərsliklərdə Avropa İntibah hadisəsi "bəşər təfəkkürünün təntənəsi", "insani gözəlliklərin ali səviyyəyə qaldırılması", "reallığın irreallıq üzərində qələbəsi", "cəhalətdən qurtuluşa doğru atılan ilk addım", "insan iradəsinin mövhumat zəncirlərini qırıb Azadlığa çıxması" kimi təqdim olunur...

Beş yüz illik iyirmi

Və biz də İntibahı məhz bu cür qəbul etmişik. Və bəşər tarixini öz fikrimizdə bu cür bölmüşük. İntibaha qədərki və İntibahdan sonrakı... Köhnə dövr, yeni dövr... Qaranlıq və işıq.

Əslində, təkrar-təkrar qeyd etdiyimiz "XX əsr fenomeni"nin başlanğıcı məhz Avropa İntibah dövrünə təsadüf edir. Sonradan fəlsəfədə, mədəniyyətdə, ədəbiyyatda, incəsənətdə yaranan bütün "izm"lərin də ilkin yaranış nöqtəsi həmin hadisə hesab olunur. Bu baxımdan, demək olar ki, "Avropa İntibahı" indiyə qədər davam edir. Və yaxud başqa cür də adlandırmaq olar. "XX əsr" məhz o vaxt başlamışdı.

Növbəti bir bölgüyə fikir verək. Bütün qeyri-Avropa xalqlarının tarixi də təxminən oxşar bölgüyə məruz qalıb. İntibahdan başlayan "Yeni Avropa təfəkkürü"nün həmin xalqa nüfuz etdiyi dövrdən əvvəlki əsrlər cəhalət, qaranlıq dövrlər, sonrakı əsrlər isə işıqlı inkişaf illəri kimi təqdim olunur. Tutalım, Rusiyada bu keçid XVIII əsrin əvvəli, I Pyotrun hakimiyyəti illərindən; Yaponiyada XIX əsrin ikinci yarısında Syoqunatın ləğv olunmasından hesablanır...

Qeyri-Avropa xalqlarının içində kimlərsə bu prosesə müasirləşmə, kimlərsə Avropalaşma, kimlərsə Qloballaşma adını verib. Amma hər nə ad verilsə də, mahiyyət eynidir. Avropanın ardınca yavaş-yavaş bütün dünya zorla "İntibah"laşdırılmağa başladı...

Bəli, məhz zorla...

İncə bir məsələyə diqqət edək. Dünya xalqlarının heç birində bu proses yaşamın təbii inkişafı olaraq baş vermədi. Hər yerdə bu inkişaf məhz Avropanın (daha sonra da Amerikanın) təsiri və təzyiqi nəticəsində oldu.

Mutasiya və transmutasiya

XX əsr Qərb filosoflarının özləri də müasir dünyada baş verən hadisələri "bəşər təfəkkürünün transmutasiyası" adlandırır...

Başqa dillə desək, təxminən belə çıxır ki, bəşər təfəkkürü min illər boyu öz axarıyla gedirdi, lakin XV əsr Avropasında onkoloji şişin yaranmasına bənzəyən mutasiya  hadisəsi baş verib... Və bu mutasiya ilk olaraq məhz Tanrı-insan münasibətlərini, metafizik dünyagörüşünü zədələyib. Daha sonra isə dünyanın əksər xalqları arasında da zəncirvarı reaksiyaya bənzəyən transmutasiya prosesləri baş verməyə başlayıb.

(Mutasiya ilə transmutasiyanın fərqi isə belə izah olunur ki, mutasiya insan iradəsindən asılı olmayaraq, qeyri-şüuri şəkildə baş verir, transmutasiya isə güc və iradə tətbiqi nəticəsində yaranır. Yəni birinin səbəbləri məlum deyil, ikincisini isə insan özü yaradır).

Son beş yüz ilin tarixinə fikir versək, bu yanaşmanın həqiqiliyi üzə çıxar. Avropanın özündə bu təfəkkür mutasiyasının dəqiq səbəbi məlum deyil. Hərçənd, bununla bağlı hipotezlər çoxdur və bunların bəzisi barədə sonradan danışacağıq.

Amma mutasiya olunmuş Avropa təfəkkürünün başqa xalqlar arasında yayılması həqiqətən də məqsədli transmutasiyanı xatırladır.

- Siz də bizim kimi olmalısınız. Bütün dünya bizim kimi olmalıdır. Və sizin istəyib-istəməməyinizin əhəmiyyəti yoxdur. Əsas budur ki, biz bunu istəyirik. İstəyirik və edəcəyik.

Burdan belə bir həqiqət meydana çıxır ki, əslində, Qərbi Avropanı çıxmaq şərtilə dünyanın heç bir bölgəsində, heç bir xalqın içində bu mutasiya prosesi baş verməmişdi. Deməli, "inkişaf" hadisəsi onların yaşamının təbii axarı, təbii davamı deyildi, kənardan gətirilib zorla sırınmışdı...

Yenə də burda müasir avroposentristlər bəyan edə bilər ki, axı niyə müasir inkişafı onkoloji şişin mutasiyasına, ağır xəstəliyə bənzədirsiz? Axı Avropadan başlayan bu inkişaf olmasaydı, insan hələ də cəhalət və mövhumat içində yaşayırdı.

Lakin bu sözü deyən insanlar elə Avropanın özünün bir çox müasir alimlərinin, filosoflarının əsərlərini oxusalar, bu sualların cavabını alarlar. Bəli, inkişaf gözəldi, amma əfsuslar olsun ki, bunun "stop" nöqtəsi yoxdur. Və nəticə də bundan ibarətdir ki, hal-hazırda insan iradəsilə dünyanın yarısını atom silahıyla məhv etmək olar: insan iradəsilə dünyanın yarısını kimyəvi silahlarla xəstələndirmək olar; insan iradəsilə genləri dəyişib insanları manqurtlara, robotlara çevirmək olar; insan iradəsilə hər şey etmək olar... Və ən qorxulusu budur ki, bunları etməyə iradəsi və imkanı çatan varlıqlar yalnız işıqlı qüvvənin daşıyıcısı olan İlahi məxluqlar deyil, ikili təbiətə malik olan "insan"lardı.

İnsan isə mələk deyil. İçindəki qaranlıq, şər qüvvə işıqdan daha çoxdur... (elə bu faktı da Qərbin özünün son yüzildə inkişaf edən psixologiya, psixoanaliz elmi sübut edir).

Və ən qorxulusu budur ki, haqqında danışdığımız dağıdıcı imkanlara malik insan bu saat mənəvi deqradasiya içində olan, ruhi çöküş yaşayan, psixi depressiyalardan heç cür qurtula bilməyən, ziddiyyətli hiss və duyğuların içində çapalayan bir varlıqdır....

Əgər insan ikili təbiətə malik ağ-qara  məxluqdursa, deməli, inkişafın nəticəsi olan bu imkanların da insanın içindəki hansı rəng tərəfindən istifadə olunması sual altındadır...

Bir faktı da qeyd etməkdən özümü heç cür saxlaya bilmirəm. Avropada XIX əsrdəki elmi-texniki inqilabın ilk bəhrələrini məhz hərbçilər istifadə ediblər. Hətta bir çox hallarda dəqiq elmlərlə məşğul olan alimlərin elmi fəaliyyətini, laborator təcrübələrini də maliyyətləşdirən məhz militarist hərbçi dairələr olub...

Deməli, bar-bar bağırdığımız elmi-texniki inkişafın əsas lokomotivi Avropanın ekspansiv müstəmləkəçi qüvvələri olub. Məqsəd isə məlumdur. Dünya hakimiyyəti...

Şeytani "maraq"

Yenə də incəsənətin bəzi məqamlarına diqqət edək, çünki elə bizim də düşüncəmizdə möhkəmlənmiş bir çox detallar var ki, onların mütləqliyi, əslində, məhz İntibah dövründə yaranmağa başlayıb...

"İzm"lərdən danışdıq...

Bəli, dediklərimizdən belə çıxır ki, bu saat bütün bəşər mədəniyyətini, fəlsəfi təfəkkürün (elə bizim özümüzü də) hörümçək toru kimi əhatəsinə almış realizm, romantizm, modernizm, postmodernizm və sairlər İntibah mutasiyasının bəşər orqanizmində verdiyi metastazlardan başqa bir şey deyil. Və bu metastazların ən böyüyü və ən qorxulusu qəribə də görünsə, məhz realizmdir ki, öz ziyanlı təsirini İntibahın ilk illərindən başlayaraq bugünkü günümüzə qədər göstərməkdədir.

Amma bütün bu "izm"lərin bizim beynimizdə yaratdığı mifi sonrakı fəsillərdə araşdıracağıq. İndi isə çox kiçik, amma əhəmiyyətli bir detala diqqət etməliyik...

Nədir bu detal? Təfəkkürün və sənətin maraqlılığı...

Maraq və onun yaranmasına səbəb olan zahiri qeyri-adilik, zahiri rəngarənglik və müxtəliflik, zahiri dinamika, aktivlik...

İncəsənət tarixçiləri də bunu qeyd edir, elə özümüz də İntibahdan əvvəlki sənətlə, sonrakı sənəti müqayisə edəndə ilk olaraq dilimizə belə bir ifadə gəlir - köhnə sənət (təfəkkür) maraqsızdı... (əlbəttə, zahirən sözünü işlətmirlər, çünki son beş yüz ildə hər şey yalnız zahirdir. Batin kölgədə qalıb).

Avropanın xristian Orta əsrlərində yaranan əsərlər də, Rusiyanın Pyotrdan qabaqkı mədəniyyəti də, elə bizim müsəlman Şərqinin keçmiş ədəbiyyatı da eyni təəssüratı yaradır...

Həqiqətdir. Tutalım, müsəlman Şərq ədəbiyyatının, demək olar ki, bütün əsərlərində eyni irfani, hikmətamiz motivləri görürük, yaxud bütün rus ikonalarında oxşar rəngləri və obrazları müşahidə edirik, Avropanın bütün xristian sənətində oxşar mövzular önə çəkilir. Və bu zahiri eyniyyət bizi yorur, bezdirir, darıxdırır. Çünki rəngarənglik, əlvanlıq istəyirik. Eyniyyət bizə sükunət, fəaliyyətsizlik, gerilik kimi görünür... Axı biz də müasir dövrün insanlarıyıq...

İndi isə bir detala diqqət edək.

İki nöqtə arasında düz xətt birdir, əyri xətt isə yüzlərlə çəkilə bilər...

İstənilən bir fakt haqqında həqiqi söz birdir. Yalan isə yüzlərlə ola bilər...

Ağ rəng birdir. Və saf ağ rəng yeganə rəngdir ki, onun heç bir çaları yoxdur. Çünki istənilən çalar onu ağlıqdan çıxarır... Başqa rənglərin isə yüzlərlə çaları ola bilər...

Deməli əgər söhbət mütləq işıqdan, mütləq saflıqdan və mütləq həqiqətdən gedirsə, burda rəngarəngliyin olması mümkün deyil... Əksinə, eyniyyət daha təbii görünür... Həqiqət vəhdətdədir.

Rəngarənglik, əlvanlıq və onların yaratdığı maraqlılıq isə insan mahiyyətinə xasdır. Çünki kəsrətdir, çoxluqdur...

İntibahdan əvvəlki sənətkarlar İlahi əqidələrin təsiri altında olduqlarına görə, əsərlərinin də "iki nöqtə arasındakı düz xətt"ə (insan-Tanrı arasında yol, siratəl-müstəqim) yaxın olmasına çalışırdılar. Çünki əsl həqiqət o düz xətdə idi.

Ən ali dəyər rəngarənglik, fərqlilik yox, məhz həmin düz xəttə maksimum yaxınlaşmaq cəhdləri sayılırdı... Ona görə də rəngarənglik yox idi... Çünki bütün əyri xətlər özlərini düz xəttə oxşatmaqçün bacardığı qədər "düzləşməli" olurdular. Deməli, zahiri fərqlilik də itirdi... Və bu əyrilik nə qədər çox itirdisə, insan da həmin düz xəttə - həqiqətə daha çox yaxınlaşmış olurdu...

Lakin İntibah dövründən başlayaraq tərsinə hərəkəti müşahidə etdik... "İnsan eqosu", "insan məni" ön plana çəkilməyə başladı... Və hər bir düşünən, yaradıcı insan öz fərdi identifikasiyasını o birilərdən fərqləndirməkçün öz xəttini daha çox əyməyə başladı... Və xətlər əyilə-əyilə bir-birindən fərqləndi, çoxaldı, yavaş-yavaş bu xətlərdə düyünlər peyda oldu, artdı. Nəhayət, indiki dövrdə bütün bəşər təfəkkürünü əhatə edən hörümçək toruna çevrildi...

Hər şey isə iki nöqtə arasında olan düz xəttə bənzəməmək, ondan daha çox fərqlənmək cəhdlərindən başlamışdı...

Çünki insan zahirən maraqlı görünmək istədi...

Maraq isə iblisanə xüsusiyyətdir... Çünki iblisdə aktivlik var, hərəkət var, dinamika var... Tanrı isə pərgarın mərkəz nöqtəsidir...

Hərəkətsizdir...

Ağ rəng maraqsızdı, çünki çaları yoxdu, əlvanlıqdan məhrumdur, həmişə eynidi... 

Ona görə də Böyük Fransa inqilabı zamanı monarxiyanın nişanəsi olan xırda zanbaqlı ağ rəngli bayraq üç rəngli əlvan bayraqla əvəz edildi... Və sonrakı onilliklərdə fransızların nəzərində ağ rəngli bayraq məhz köhnəliyin, passivliyin, cəhalətin rəmzi kimi qalmışdı. O biri əlvan rənglər isə inkişaf, yenilik rəmzi kimi qəbul olunurdu.

Bəli, əslində, İntibah mədəniyyəti bəşər təfəkkürünün vahid ağ işıqdan qopub zahiri əlvanlığa doğru hərəkətinin başlanğıcı idi...

Lakin bir həqiqət də var - ağ işıq yalnız zahirən çalarsızdı, passivdi... Şüşə prizmadan keçirəndə isə məlum olur ki, əslində, bütün o biri rənglər ağ işığın içindən doğub. Ağ işığın tərkibində yeddi rəngin hamısı var. Sadəcə, bunu görmək üçün zahiri göz kifayət etmir. İnsanın bəsirət gözü açılmalıdır... Çoxluq isə bu gözdən, əfsus ki, məhrumdur...

Bəli, həqiqət budur ki, İntibah dövründən başlayaraq bəşər təfəkküründə bir əhəmiyyətli dəyişiklik də bu idi - bəsirət gözü açıq olan fərdlərin ali mərtəbəyə qaldırılmasının müqabilində, adi insanların - sıravi fərdlərin ali zirvəyə qaldırılması... Kütləviləşmə... Kütlələşmə... Beş yüz il ərzində bəşər təfəkkürünü öz ardınca aparan ən böyük mif, nağıl - kütləvi yüksəliş illüziyaları... 

Kütlə heç vaxt inkişaf edə bilməz. Çoxluq heç vaxt ali düşüncəyə sahib ola bilməz. Və insanların bəsirət gözü kütləvi şəkildə açıla bilməz...

Lakin bu artıq növbəti fəsillərimizin mövzusudur...

Sim-nar

Son onilliklərdə "mənəvi çöküş", "əxlaqi deqradasiya", "insan ruhunun çürüməsi" və s. şüarlar altında yüzlərlə kitablar yazan Qərb filosoflarının əsərlərini nəzərdən keçirəndə və onların "Qərbin inkişafı"nın tarixçəsi barədə fikir və düşüncələrini analiz edəndə qeyri-ixtiyari "Bir qalanın sirri" filmi yada düşür...

Həqiqətən də, ötən əsrin altmışıncı illərində çəkilmiş bu film bəşər inkişafının əsas mərhələlərini bədii cəhətdən özündə əhatə edirdi. Başqa dillə desək, film son yüzillikdəki inkişaf konsepsiyasının nağıl dilinə çevrilməsi və uşaq təfəkkürünün həzm edə biləcəyi formada tətbiq olunması idi. Etiraf edək ki, çox uğurlu film idi. Burdakı hər obraz, hər detal simvolik yük daşıyır, süjet xəttinin hər döngəsi tarixin hansısa gedişinə işarədir...

Məsələ bundadır ki, Qərbin və Rusiyanın bir çox alimləri bəşər tarixinin son üç-dörd yüzildəki inkişafını da məhz bu cür təqdim edirlər, sadəcə, filmin finalından sonrakı hadisələri də davam etdirirlər.

Diqqət edək. Onların fikirlərini yığcam halda təxminən bu cür ifadə etmək olar - Dünya cəmiyyəti təbəqələrə bölünmüşdü və bütün maddi rifah bir hakim təbəqənin əlində cəmlənmişdi (Sim-nar xan və onun ətrafı). Kütlə isə acınacaqlı vəziyyətdə yaşayırdı, çünki maddi nemətlərin xalqa çatmasına əngəllər törədilirdi (suyun qarşısının kəsilməsi, kəndlərə suyun az miqdarda verilməsi). Hətta elm-bilik sahibi sayılan ruhanilərin də əksəriyyəti ali təbəqəyə qulluq edir, onların hakimiyyətinin saxlanmasına çalışırdı (Göygöz kosa).

Nəhayət, xalq öz acınacaqlı vəziyyətindən bezdi, xalqın içindən çıxan ağıllı adamlar və qəhrəmanlar qiyama qalxdılar (qəhrəman Elşən, Həkim Eldostu, Kamran baba və b.) və köhnə dünyanın altını üstünə çevirib yeni müasir dünya qurdular (Sim-nar xanla Göygöz kosanın məhv edilməsi, suyun qarşısını kəsən Qanlı qayanın yarılması və kəndlərə suyun gəlməsi).

Əslində, burada əsl konflikt "elm" sahibləri arasında idi. Aşağının - kütlənin elminin daşıyıcısı olan Həkim baba və yuxarının -  hakim təbəqənin elminin daşıyıcısı olan Göygöz kosa... Yuxarının elmi maneələr yaratmağa, aşağının elmi isə bu maneələri dəf etməyə yönəlib. Nəhayətdə, aşağının - Həkim babanın elmi qalib gəlir, Göygöz kosa məhv olur, su ilə xalq kütlələrinin arasındakı bütün maneələr aradan götürülür.

Yəqin, izah etmək artıqdır ki, burada su, sadəcə, maddi nemət yox, həm də ruhanilər tərəfindən xalqdan gizlədilən savad - elmlər, biliklər idi. Bəli, əsrlər boyu insan düşüncəsinin, elmin, biliyin inkişafının yolunu kəsən, xalq kütlələrini bu elm-savaddan aralı saxlamaqla onları əsarətə düçar edən köhnə mürtəce ruhaniləri bu filmdə məhz Göygöz kosa simvolizə edir. Göygöz kosalar ona görə xalq kütlələrini elm-savaddan uzaq saxlayırdılar ki, cəhalətdə qalsınlar. Cahili, avamı əsarətdə saxlamaq, idarə etmək daha asandır. Bizə illər boyu tarix məhz bu cür izah olunub...

Ancaq hər şey filmdəki kimi bir nöqtədə "həpi-end"lə bitsəydi nə vardı ki?

Müsir Avropa filosoflarının çoxu bəyan edir ki, əslində, hər şey burada bitmədi, hər şey məhz bundan sonra başladı...

Nə başladı? Bəşər düşüncəsinin deqradasiyası. Bəşəriyyət əsrlər boyu arzuladığı elmi-texniki inkişafı, mənəvi və maddi nemətləri əldə etdikdən sonra ruhunda mutasiyalar, transmutasiyalar yayılmağa başladı və bugünkü ümumbəşəri mənəvi krizisə gətirib çıxartdı...

Axı niyə?

Yenə filmin üstünə qayıdaq... İllər boyu bütün kənd əhli su sarıdan əziyyət çəkirdi, Simnar xanla Göygöz kosa suyun qabağını kəsib xalqa çox az miqdarda su verməklə onları əsarətdə saxlayırdı və hamı düşünürdü ki, əgər kəndə kifayət qədər su gəlsə, hər tərəf güllü-gülüstana dönsə, bağ-bağatımız inkişaf etsə, əkinlərimiz bol məhsul versə, qarnımız doyanacan yeyib-içə bilsək, hamımız xoşbəxt, firavan yaşayacağıq...

Əgər belə isə bəs bu arzular həyata keçəndən sonra niyə kənd əhli "əbədi səadət"ə nail olmadı? Bəs, görəsən, niyə bu nöqtədən sonra başlanan problemlər əvvəlkilərdən daha ağır, daha çətin oldu?

Hal-hazırda üstündə işlədiyim bir povest məhz haqqında danışılan filmin motivləri üzərində qurulub və yaxın vaxtlarda dərc ediləcək. Əsərdə hadisələr filmin sonundan başlayır. Ona görə kəndin sosial və psixoloji problemlərinin izahını o povestin öhdəsinə buraxıb bu məqalədə fikrimi izah etməkçün mənə lazım olan zahiri analogiyaların üstünə qayıtmaq istəyirəm...

Müasir Qərb filosoflarının, alimlərinin inkişaf barədə fikirlərini həmin kəndin üzərinə proyeksiya etsək, təxminən belə bir mənzərə alınır; Camaat Qanlı qayanı yarıb kəndə su gətirəndən sonra ilk vaxtlarda yaranan səadət eyforiyası qısa müddətdən sonra çəkilməyə başlayır. Düzdü, bağ-bağat yaşıllaşır, əkinlər bol məhsul verir, kənd camaatının maddi rifahı yaxşılaşır, yaşamaq asanlaşır, "qarınlar doyur"... Ancaq nəyə görəsə kütlə arasında mənəvi-əxlaqi problemlər, psixoloji gərginliklər, qanlı qarşıdurmalar, savaşmalar çoxalmağa başlayır... Kənd əhalisi vəziyyətlə qane olmur, daha çox su tələb edir, daha çox maddi nemətlər əldə etməyə çalışır, hamı zəngin olmaq istəyir, hamı o birilərdən daha artıq görünməyə cəhd edir, su kifayət etməyəndə isə kənd əhalisi nəsillərə, dəstələrə bölünüb su davasına çıxır, qırğın başlayır, Qanlı qayanın yarığını bir az da böyüdürlər, su getdikcə daha da çoxalır. Kənd camaatının yenə gözü doymur, su tələbatı dayanmadan artır, beləcə qayanın yarığını daha da genişləndirirlər, bu da onlara azlıq edir, yenə istəyirlər, yenə tələb edirlər, nəhayət, qərara gəlirlər ki, Qanlı qayanın yarığını genişləndirməkdənsə, onu, ümumiyyətdə, birdəfəlik dağıtsınlar...

Belə də edirlər. Lakin qarşısında heç bir maneə olmadığına görə dağdan gələn suyun axarı  genişlənir, su öz yatağını böyüdür, nəhayətdə, böyük selə çevrilib bütün kəndi yuyub aparır, hamı məhv olur... Qiyamət günü gəlib çatır.

Diqqət edək: "Bir qalanın sirri" filminin əsl finalı məhz burda olmalıydı...

Bəli, XX əsrin bir çox ezoterikləri son yüzillərin tarixi hadisələrini məhz bu cür izah edirlər. Bəli, inkişaf labüd idi, çünki bəşər tarixi özünün son mərhələsinə çatmışdı və bu inkişaf da qiyamət gününün başlanğıcı olub...

Ciddi elm hesab olunmayan ezoterikanı kənara qoyub yenə də filmin üzərinə qayıdaq.

Təsəvvür edək ki, qarşısının alınması mümkün olmayan sel gəlib kəndi basır, heç kim qurtula bilmir, hamı məhv olur və məhz bu məqamda məhv olmaq üzrə olan kəndin səmasında Göygöz kosanın ruhu peyda olur və deyir ki, ay bədbəxtlər, biz bilirdik ki, axırı belə olacaq, ona görə də suyun qabağını kəsmişdik. Biz, əslində, sizi elə sizin özünüzdən qoruyurduq...

Və həmin məqamda yəqin ki, kənd camaatının ürəyindən müxtəlif fikirlər keçir.

Elşən kimi, Həkim Eldostu, Kamran baba kimi romantiklər fikirləşir ki, eybi yox, qoy məhv olaq, ölək. Əsrlər boyu susuzluqda, çətinlikdə yaşamışdıq, indi heç olmasa beş gün də olsa, qarnı doymuş, zəngin insan kimi gün gördük. Bu "qarnı tox beş günə görə" ölməyə dəyər. Qoy hamımız ölək, amma tox insan kimi ölək...

Kütlənin böyük hissəsi isə fikirləşir ki, kaş elə damcı-damcı suyumuz gələydi, kaş heç qarnımız axıracan doymayaydı, kaş elə hər gün çətinliklər içində yaşayaydıq, ancaq hamını məhv edən bu faciə olmazdı...

Lakin bu barədə düşünmək artıq gecdir. Suyun qabağını kəsən Qanlı qaya dağıdılıb. İndi onu yenidən bərpa etmək mümkün deyil. Nəinki Həkim baba, hətta yüzlərlə Göygöz kosa da qayıdıb gəlsə, bir şey çıxmayacaq...

Bu dəfə "Babək" filmindəki tezisləri xatırlayıram: Bir gün azad yaşamaq yüz illik əsarətdən daha yaxşıdır...

Maraqlıdı, görəsən, həmin "bir azad gün"ünü yaşayıb başa çatdırmaqda olan və ölümün bir addımlığında dayanan insan da eyni cür fikirləşəcək?

Bilmirəm...

Əlbəttə, kimlərsə təəccüb edəcək ki, bu nə absurd yanaşmadı, əsarət nə vaxtdan azadlıqa tən bir məfhum olub? Əsarət zəlalətdi, insan azadlığı isə nemətdi...

Bəli, insan azadlığı həqiqətən də nemətdi. İlahi nemətdi. Əgər belə olmasaydı, Allah insanları azad yaratmazdı...

Ancaq əvvəlki fəsillərdə bildirmişdim ki, bizim indi anladığımız azadlıq məfhumunun həmin ilahi nemət olan əsl azadlığa qətiyyən aidiyyəti yoxdu. Çünki bizim geniş mənada dərk etdiyimiz və təbliğ etdiyimiz azadlıq əksər hallarda insanın zahiri zəncirlərdən qurtularaq öz nəfsinin əsarətinə düşməsidir.

Əsl azadlıq isə insanın öz-özündən, özünün qaranlıq tərəfindən, özünün içindəki şər qüvvədən qurtulmasıdır. Bunu müasir psixologiya elminin müxtəlif cərəyanları da təsdiq edir.

Yalnız bu halda insan həqiqi ilahi nemət olan azadlığa nail olur və Ali varlığa çevrilir.

Daimi narazılıq

Qərb mədəniyyətinin, fəlsəfəsinin son əsrlərini diqqətlə gözdən keçirəndə bir faktor da diqqəti çəkir. Nədir bu faktor? Daimi narazılıq.

Bir çox başqa xalqların ənənəvi əqidələrində olduğu kimi, İntibahdan əvvəlki Qərb mədəniyyətində də ən ali dəyər səbr, riza hesab olunurdusa və insanlar bütün çətinliklərə sinə gərərək ilahi qüvvələrə asi olmamağı ən ali dəyər hesab edirdilərsə, sonradan məhz bu keyfiyyət insan xarakterinin rəzaləti kimi təqdim olundu. Və məhz bundan sonra, sanki bəşər tarixinin "narazılıq mərhələsi" başladı.

Bu hal inkişafın ilk stimulu kimi təqdim edilir. Əgər insan vəziyyətindən razı olsa, inkişaf olmaz. İnkişafı narazılıq və barışmazlıq yaradır. Səbr, dözüm, riza isə cəhalətdir, insanın inkişafına mane olur.

Bəs bu narazılıq, görəsən, daimi hal kimi təqdim olunurdu, yoxsa ötəri?

Əlbəttə ki, ötəri... Axı narazılıq daimi ola bilməz. İnsan özünə lazım olan inkişaf səviyyəsinə yetişəndən sonra razılıq halına çatacaq və əbədi səadətə nail olacaq...

Bəs bu "razılıq və əbədi səadət halı", görəsən, nə vaxt baş verəcək?

Qərb tarixinə fikir versək, görərik ki, inkişafın hər bir konkret mərtəbəsində sonrakı mərtəbə məhz həmin razılıq və ədəbi səadət məkanı kimi təqdim olunub. Ancaq həmin mərtəbəyə çatandan sonra "razılıq və ədəbi səadət" əldə olunmadığına görə bu dəfə növbəti mərtəbə həmin halın ünvanı kimi verilib və insanlar bu mərtəbəni fəth etməyə üz qoyublar...

Lakin hər dəfə eyni hal baş verib. İnsanlar mərtəbələri keçib inkişaf etdikcə, narazılığı heç vaxt dəf etmək mümkün olmayıb və əsas ali məqsəd olan "razılıq və ədəbi səadət" halı da üfüq xətti kimi onlardan uzaqlaşıb. (Elə özümüzə də fikir versək, eyni halı görmərikmi? Hansı birimiz həyatda nəyəsə nail olanda razılıq və səadət mərhələsinə çatırıq? Yox, çatmırıq, bir az da çox istəyirik, bir az da artığına çalışırıq. Çünki biz də, dediyim kimi, "müasir insanlar"ıq).

Bu qədər inkişaf mərhələsi keçən Qərb cəmiyyətinin məhsulu olan mədəniyyət nümunələrinin arasında insanların məhz mənəvi razılığını, ruhani rahatlığını əks etdirən əsərlər tapmaq mümkün deyil. Varsa da, barmaqla sayılacaq qədərdir. Hamısı yalnız və yalnız narazılığı əks etdirir.

İlk baxışdan qəribə görünür. Kralları devirdilər, ruhaniləri mənsəbdən saldılar, narazıdırlar; elmi-texniki yüksəlişə nail oldular, narazıdırlar; insan hüquqlarını, insan azadlıqlarını ən ali səviyyəyə qaldırdılar, yenə narazıdırlar; demokratik-liberal cəmiyyətlər qurdular, hələ də narazıdırlar; bütün insani rifahları, maddi nemətləri əldə etdilər, narazılıq yenə də davam edir; və nəhayət, bütün dünyaya hakim oldular, narazılıq hələ də azalmır.

Və nəinki azalmır, hətta çoxalmağa doğru gedir. Bizsə kənardan baxırıq və fikirləşirik ki, bunlar nə naşükürdürlər. O cür gözəl şəraitdə, o cür təmiz cəmiyyətdə yaşayan insanlar, görəsən, nədən narazı olmalıdır? Məgər məhz o həyat tərzi bizim gözümüzə "ədəbi cənnət" kimi görünmürmü? Bəs bunlar daha nə istəyirlər, görəsən?

Qərbin narazılıq tarixçəsinə fikir versək, bir transformasiyanı nəzərdən qaçırmaq mümkün deyil. Əgər XVIII-XIX əsrlərdə narazılığın fonunda onlar nə istədiklərini bilirdilərsə və bu istəyin ardınca gedirdilərsə, XX əsrdən başlayaraq heç özləri də bilmirlər ki, nə istəyirlər. Ona görə də maarifçilik, realizm, romantizm yüksələn xətlə hərəkət edən təfəkkür tərzi hesab olunurdusa, XX əsrin yetirməsi olan dekadans, modernizm, postmodernizm aşağı gedən xətlə hərəkət kimi qəbul olunur. Çünki insan (cəmiyyət) nə istədiyini bilirsə, bir nöqtəyə doğru hərəkət edir, əgər bilmirsə, hərəkət xətləri də səpələnir...

Hətta narazılığın özü bir pozaya çevrilib. Narazılıq nümayiş etdirmək az qala müasirliyin, ali keyfiyyətlərin nümunəsi sayılır. Elə öz ətrafımıza fikir versək, bunu görmürükmü? Qərb mədəniyyətinin təsiri altına düşən dostlarımızın davranışında, yazılarında həmişə eyni narazılığı müşahidə etmirikmi? Heç nə onların xoşuna gəlmir, hər şeydə yalnız pis tərəfi görməyə çalışırlar, hər şeyə bir qulp qoyub ağız büzürlər... Bu bir dəb halını alıb. Müasir görünmək istəyirsənsə, mütləq bu xalqdan - onun mədəniyyətindən, ədəbiyyatından narazı olmalısan, heç nəyi bəyənməməlisən.

Fərq isə ondadır ki, bizim "narazı"lar özümüzdən narazı olaraq nümunə kimi Qərbi göstərirlər. Qərb "narazıları"nın isə nümunə göstərməyə heç nələri yoxdu, ona görə də, sadəcə, narazıdırlar və bu narazılığı ziyalı insanın daimi halı kimi təqdim edirlər.

Onu da deyim ki, bu narazılığın özü də onlarda ali dəyər və insanın labüd halı kimi təqdim olunur. Çünki, təkrar edirəm, narazılıq hərəkət yaradır, hərəkətsə inkişaf deməkdir...

Bir tarixi faktı xatırladım. ABŞ-da İkinci Dünya müharibəsindən sonra həmin dediyimiz "razılıq və əbədi səadət" halına bənzər vəziyyət yaranmağa başlamışdı. Müharibə bitmişdi, ABŞ qaliblər sırasındaydı, iqtisadi vəziyyət stabilləşmişdi, insanlar rahatlanmışdı  və öz həyatlarından razılıq hissi əmələ gəlmişdi...

Bəs bunun ardınca nə baş verdi?

İnhisarçı kapitalistlər hay-küy qaldırdılar ki, vəziyyət gərgindi, çünki iqtisadi inkişafın tempi zəifləyir, gəlirlər artmır...

Diqqət edək, sənaye işləyir, hamı çalışır, iqtisadiyyat zəifləməyib, stabil gəlir var, amma inkişaf yoxdur, maliyyə diliylə desək, maddi gəlir stabil qalıb, artmır...

Və bunu az qala böyük faciə kimi qələmə verərək fəaliyyətə başladılar. Böyük reklam maşını işə salındı, insanlarda öz vəziyyətindən narazılıq hissi aşılanmağa başladı. Və bu narazılığın aradan qaldırılması üçün yeganə çıxış yolu yeni-yeni şeylər almaq, istehlak hərəkətləri göstərildi... Beləcə, bu günə qədər davam edən əzəmətli reklam və istehlak mexanizmi öz fəaliyyətinə start verdi.

Qərb filosofları qeyd edir ki, daim tənqid etdikləri "İstehlak cəmiyyəti"nin əsasları məhz həmin illərdə ABŞ-da qoyulmuş oldu. İnsan daim narazılıq və narahatlıq içində olmalıdır və bu hissi dəf etmək üçün daim alış-veriş etməlidir. Bunun hesabına iqtisadiyyat daimi inkişaf, yüksəliş yaşamalıdır, daha çox şeylər istehsal olunmalıdır və kapitalistlər daha çox pul qazanmalıdır...

Müasir iqtisadçılar yazır ki, indiki iqtisadi krizislərin rüşeymi məhz o vaxt atılıb. Lakin bu, sırf iqtisadi mövzu olduğuna görə müdaxilə etmək istəmirəm. Bununla bağlı yalnız bir detalı da mütləq qeyd edim və yenə də mədəniyyət, ədəbiyyat müstəvisinə qayıdaq...

Varlı, yoxsa Ğəni

Şərq-İslam əxlaqında Ğəni termini var. Biz onu zəngin, varlı kimi tərcümə edirik. Əslində isə Ğəni - zəngin, sadəcə, müəyyən məbləğdə maddi vəsaitə sahib olan insan mənasını vermir. Çünki varlılıq nisbidir. Eyni miqdarda sərvətə sahib olan insan aşağıdan baxanda varlı hesab olunursa, daha da yuxarılardan baxanda kasıb kimi görünür.

Ğəni - zəngin isə konkret miqdarda maddi vəsaitə sahib olan yox, öz sahib olduğu sərvətə qane olan, kifayətlənən, bundan razı qalan insandır. Deməli, əslində, insanın həqiqətən zəngin olması üçün sərvətin (maddi və mənəvi) miqdarı yox, insanın içindəki razılıq və kifayətlənmək hissi daha vacibdir.

Əfsus ki, bu cür zənginlik - kifayətlənmək hissi də müasir "istehlak cəmiyyəti"nin düşmənidir. Düşmən olduğuna görə də daim gözdən salınır, passivlik, hərəkətsizlik nümunəsi kimi təqdim olunur.

Yox, dünyəvi işlərdə insan həmişə narazı olmalıdır və bunu dəf etmək üçün çalışmalıdır, hərəkətdə olmalıdır.  İnkişaf bunu tələb edir... Əlbəttə ki, dünyəvi hərəkət, dünyəvi inkişaf... (Unutmayaq ki, bütün bu inkişaflar və hərəkətlər yalnız maddi, dünyəvi müstəvidə baş verir, mənəvi-ruhi hərəkət, ümumiyyətlə, lazımsız bir şey kimi kənara atılıb).

Amma sonda bir rahatlıq nöqtəsi - ali məqsəd yoxdursa, onda necə? Onda vasitənin özü məqsədə çevrilir. Bu dünyada daimi hərəkət lazımdı, çünki hərəkət inkişafın rəmzidir. Hərçənd, heç bir məqsəd yoxdur, hərəkət, sadəcə, hərəkət xətrinə, inkişaf, sadəcə, inkişaf xətrinə olmalıdır. Onsuz da bu maddi dünyadakı hərəkətin sonunda heç bir nəticə hasil olmayacaq, lakin sən hərəkət elə, dayanma... Hərəkət həyatdır, dayanmaq isə ölüm. Hərəkət yaşamaq xətrinə olmalıdır.

(Eynən Heminqueyin "Qoca və dəniz"ində olduğu kimi).

Rusların məşhur ifadəsi var - "belka v kolese"... Dələni sadə qəfəsdə saxlamaq olmur, ona görə onun üçün məxsusi olaraq dairəvi formalı və yerində fırlanan bir qəfəs forması fikirləşiblər... Dələ orada daim aktivdir, hərəkətdədi, dayanmadan qaçır. Lakin həqiqətdə qəfəs yerindən tərpənmir...

Bir çox psixoloqlar qeyd edir ki, müasir sivil cəmiyyətlərdəki insanlar məhz fırlanan qəfəsdə qaçan dələyə bənzəyirlər... Daim ora-bura qaçır, daim hərəkət edir, daim iş görür - lakin mahiyyət etibarilə yerində fırlanır... Bir çox psixoloji problemlərin, depressiyaların səbəbləri də məhz bununla izah edilir. Uzunmüddəttli aktiv, dinamik əmək fəaliyyətindən sonra insan müəyyən qədər ayaq saxlayır və fikir verəndə görür ki, bütün bu qaçaqaçdan sonra yenə də mənəvi-ruhani baxımdan eyni yerdə dayanıb. Belə demək olarsa, bütün bu hərəkətlər mənəvi müstəvidə heç bir irəliləyişə səbəb olmayıb.

Məhz buna görə də Qərbin bütün fəlsəfi, elmi-texniki, iqtisadi, mədəni inkişafı "Qənilik" yaratmayıb, çünki Qərb cəmiyyəti qəniliyin düşmənidir...

Heç kim həyatından razı olub dayanmalı deyil... Çünki "stop düyməsi" ölümə bərabərdir.

Qərbin paradiqması yalnız inkişafa, hərəkətə hesablanıb... Fotonlar kimi. Hərəkət varsa, mövcuddur. Hərəkət yoxsa, yoxdur. Həm də təkcə fotonlar yox, bir çox elementar zərrəciklər elmdə məhz bu cür təqdim olunur. Onların varlığı hərəkətlə bağlıdır. Dayansalar, məhv olarlar.

Bir məqam da var ki, əslində isə tarixən Qərbin bütün bu inkişaf fəlsəfələrinin ilkin səbəbi, sadəcə, maddi nemətlər əldə etmək deyildi, daha doğrusu, bu maddi rifahı əldə etməkdə məqsəd insan şüurunda məhz həmin Ğəniliyə - zənginliyə nail olmaq və mənəvi rahatlığa çatmaq idi...

Müasir dünya filosofları bəyan edir ki, Qərb təfəkkürünün inkişafı hansı bir mərhələdəsə öz yolundan sapıb və sonrakı inkişafın hər mərhələsi bəşəriyyəti Qənilikdən - əsl zənginlikdən bir qədər də aralayır...

Qənilik pisdi, yoxsa yaxşıdı? Bu saat bəlkə də ən böyük suallardan biri budur...

Müasir inkişaf da metafizik baxımdan məhz həmin dələnin qəfəsinə bənzəyir. Qəfəs fırlanır, hərəkət edir, dinamika, aktivlik var,  mənəvi-ruhi baxımdan isə heç bir hərəkət yoxdu...

Mənəviyyat və etika

Düzdü, son yüzillikdə xeyli sayda etik nəzəriyyələr, estetik görüşlər, müxtəlif əxlaqi normalar yaradılıb. Əfsus ki, bunların heç biri əski mənəviyyatın yaratdığı qoruyucu mexanizmi ortaya qoya bilməyib.

Bəs fərq nədə idi? Axı zahiri plastda oxşarlıqlar çoxdu. İlahi metafizik dəyərlərə söykənən mənəviyyat da insanın davranışını, fikir və düşüncəsini istiqamətləndirirdi, müasir etik-mənəvi nəzəriyyələr də eyni məqsədə xidmət edir...

Bəli, ilk baxışdan oxşarlıq həqiqətən var, lakin ortada çox zərif bir hədd mövcuddur...

Müasir etik nəzəriyyələr insanları bir-birindən qorumağa yönəlib. Əvvəlki nəzəriyyələr isə insanı öz-özündən qorumağa istiqamətlənmişdi... Çünki öz-özü üçün təhlükəli olmayan insan başqaları üçün də təhlükə mənbəyinə çevrilə bilməz.

Biz və başqaları... Bu yanaşma son yüzilliklərin aparıcı təfəkkür paradiqmasını əks etdirir. Bütün problemlər başqalarındadır. Ona görə də cəmiyyəti düzəltmək lazımdır. Çünki cəmiyyət başqalarıdır. Məni başqalarından qorumaq lazımdır. Mən təhlükəsizəm, başqaları isə təhlükəlidir.

Əslində isə insan üçün ən böyük təhlükə öz ruhundakı, öz psixikasındakı mənfi enerjidədir. Sadəcə, bu enerjiyə vaxtilə müxtəlif mifik adlar qoyulurdu. Nəfsdən tutmuş insan ruhundakı iblislərə qədər.

Adları inkar etsək də, fakt faktlığında qalır. İnsan üçün ən böyük təhlükə mənbəyi psixikasının dərin qatlarındakı gizli mənfi energetikadır. Minillər boyu mövcud olan dini əqidələr, ilahi təfəkkür tərzi bu mənfi energetikanın üstünü örtməyə, daha da dərinə basdırmağa, konservləşdirməyə çalışırdı. (Tam nail olurdu demək, həqiqət olmaz, ancaq ən azından çalışırdı və müəyyən nailiyyətlər əldə edirdi).

Lakin son yüzilliklərdə biz insan psixikasının dərinliklərindəki həmin gizli mənfi energetikanın - məşum iblislərin azadlığa çıxması, açılıb buraxılması prosesini müşahidə edirik.

Və təəssüflə qeyd edim ki, son yüzilliklərin Qərb ədəbiyyatı və onun təsiri altında yaranan müasir dünya ədəbiyyatı insanı məhz öz-özündən - öz içindəki iblislərdən qoruma mexanizmlərini sındırmaqda əhəmiyyətli rol oynayıb.

Və belə ədəbiyyatın, mədəniyyətin köməyilə insan özü üçün təhlükə və fəlakətlər mənbəyinə çevrilib... Həm fərdi mənada, həm də ümumbəşəri miqyasda...

Bəs bu təhlükəni aradan qaldırmaq mümkündürmü, yoxsa bəyənmədiyimiz ezoteriklərin həqiqətini qəbul edib Qiyamət gününə hazırlaşmalıyıq? 

 

Ərəbistanlı "Roma imperatoru" və afrikalı "ABŞ prezidenti" 

7-ci hissə

İki minin əvvəli və sonu

Qərb sivilizasiyasının yüksəlişi və sonrakı krizisləri eynən Antik-Roma mədəniyyətinin tərəqqisi və tənəzzülünü xatırladır. Hər ikisinin arasında xeyli dərəcədə analogiyalar aparmaq olar. Və bu analitik metodu əldə əsas götürərək Antik-Roma mədəniyyətinin son dövrlərində baş verən hadisələri analiz edərək müasir Qərb sivilizasiyasının, mədəniyyətinin də gələcəyini təxmini təsəvvür etmək mümkündür...

İndi həm onlarçün, həm də bizimçün bu sual çox maraqlıdır - sonra nə olacaq?

Bu sualın cavabı, nədənsə, əksər hallarda qorxulu görünür. Əbəs deyil ki, Qərb ədəbiyyatında və kinosunda 60-70 il əvvəl çox populyar olan elmi-fantastika janrı, demək olar ki, aradan qalxıb. İnsanlar gələcəkdən qorxmağa başlayırlar.

Dini əqidələrin və ezoteriklərin "Qiyamət günü" konsepsiyasını hələlik bir kənara qoyaq.

Dediyimiz suala ilk olaraq ağıla gələn məntiqi cavab budur - əgər müasir Qərb mədəniyyəti Antik-Roma sivilizasiyasını bir çox parametrlərdən təkrar edirsə, onda eyni süqutla yekunlaşacaq...

Çox qısa oldu. Zənnimcə, bir qədər izahata ehtiyac var. Dünyada tarix boyu çoxsaylı imperiyalar, hakim sivilizasiyalar mövcud olubsa da, heç biri əbədi olmayıb, hər biri müəyyən tarixi, ictimai, sosial səbəblərdən məhv olub, süquta uğrayıb. Bu tənəzzül və süqut proseslərində ümumi oxşar cəhətlər var, fərqlər isə daha çoxdur. "Tarix təkrarlanır" prinsipi, zənnimcə, məkan fərqinə malikdir. Bəli, tarix təkrarlanır, amma hər yerdə eyni cür yox...

Məhz buna görə də istəyirəm, yazımın bu yerində başqa mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların süqutunu tarixçilərin öhdəsinə buraxaq, diqqətimizi Antik-Roma sivilizasiyasının son yüzilliklərinə yönəldək. Əslində, məqsədim, sadəcə, tarixi analogiyaları göstərmək deyil, o əsrləri diqqətlə gözdən keçirib, paralelləri üzə çıxarıb, bu gün üçün müəyyən nəticə hasil etməkdi...  

Tarixi ekskurs

Roma imperiyasının ən güclü dövründəki fikir və düşüncə meyilləri Qərbin imperializminin yüz-yüz əlli il əvvəlki dövründəki fikir və düşüncələrlə, demək olar ki, üst-üstə düşürdü...

Bu zaman maraqlı bir analogiya ortaya çıxır. Müasir Qərb cəmiyyəti deyəndə, təbii ki, əski Avropa və yeni Amerika cəmiyyətləri göz önünə gəlir. İlk olaraq təşəkkül tapan Avropa və həmin sivilizasiyanın bir qədər fərqli müstəvidə davamı olan Amerika...

Eyni bazaya malik olsalar da, Avropa ilə Amerika sivilizasiyası arasında xeyli sayda fərqlər mövcuddur. Elə son yüzilliklərdə Avropaya "Köhnə dünya", Amerikaya isə "Yeni dünya" deyilməsi də bu fərqlərdən bir çoxunu nümayiş etdirir. Bu ifadələrdən belə məlum olur ki, spesifik inkişaf məfhumu əvvəl Avropada yaransa da, sonradan estafeti Amerika ələ alıb və daha böyük nailiyyətlər əldə edib, belə demək olarsa, öz ustadını da kölgədə qoyub...

İndi isə Antik dövrə qayıdaq. Antik mədəniyyətdə də Yunan sivilizasiyasının təşəkkülü və sonradan bu inkişaf elementlərinin Roma imperiyası tərəfindən götürülərək daha böyük nailiyyətlər əldə etməsini müşahidə edirik. Antik müstəvidə Yunan dövlətləri "Köhnə dünya", Roma isə "Yeni dünya" kimi dəyərləndirilə bilər...

Ən maraqlı cəhət isə odur ki, Yunan və Roma mədəniyyətləri arasında hansı oxşarlıq və fərqlər var idisə, müasir Avropa və Amerika mədəniyyətləri, sivilizasiyaları arasında da eyni oxşarlıq və fərqləri görürük... Ancaq bu detalları şərh etmək bizi əsas mövzudan yayındıracağına görə, yenə təşəkkül və tənəzzüldəki analogiyaların bəzilərinin üstünə qayıtmaq istəyirəm...

Təşəkkül analogiyaları

Antik sivilizasiyanın təşəkkülü dövründə həm yunanlar, həm də romalılar özlərini ali insani dəyərlərə məxsus "seçilmiş xalqlar" hesab edir, yerdə qalan xalqları isə heyvani səviyyədə qalan barbarlar sayırdılar... (elə "barbar" məfhumunun yaranması da həmin dövrlərə aiddir).

Avropa və Amerikada da müstəmləkəçilik dövründə oxşar düşüncənin yayıldığını müşahidə edirik. Əsasən XIX əsr bu təmayüllərin ən pik dövrü idi.

Və bu fikirdən çıxış edən Antik imperiya ətraf xalqları idarə etməyi, istismara məruz qoymağı, qul kimi işlətməyi də təbii faktor kimi qəbul edirdi. İnkişafı ləngiyən icmalar ali inkişaf mərhələsində olan cəmiyyətə tabe olmalıdır.

XIX əsrdə Qərb müstəmləkəçiləri hətta bu fakta müəyyən elmi don da geyindirməyə çalışırdılar, istismarı Darvinin "təbii seçim" - güclünün gücsüzü məhv edib aradan qaldırması prinsipi ilə də izah edirdilər. Hinduların öz torpaqlarından qovulması, böyük tayfaların məhv edilməsi; Afrika aborigenlərinə divan tutulması; Hindistan və müsəlman qiyamlarının zor gücünə yatırılması da Qərbdə məhz bu prinsiplə izah olunurdu. Dünyəvi cəhətdən güclü olan gücsüzü idarə etməlidir və hər şey "imperiya"nın inkişafı naminədir...

Növbəti analogiya: əgər kənar cəmiyyətlər inkişafın aşağı mərhələsindədirsə, onda imperiya vətəndaşları üçün mövcud olan hüquq və azadlıqlar, idarəetmə prinsipləri, hüquq normaları o biri xalqlara şamil edilməli deyil...

Bu halı da həm Antik imperiyaların təşəkkül illərində, həm də müasir Qərb cəmiyyətinin inkişaf dövründə müşahidə etmək mümkündür...

Növbəti analogiya: İmperiyanı müdafiə edən (kimdən?) və yeni istilaları təmin edən hərbçilərin cəmiyyətdə ali zümrəyə çevrilməsi və böyük nüfuz sahibi olmasıdır.

Daha bir analogiya: Həm siyasi idarəçiliyə, həm ali təhsilə, həm də  hərbi sahəyə kənar xalqların nümayəndələrinin yaxın buraxılmamasıdır.

Və sonuncu: İmperiya mədəniyyətinin, incəsənətinin, ədəbiyyatının "mütləq ali keyfiyyət" nümunəsi kimi qeyri xalqlara "sırınması", qeyri xalqların mədəniyyətinin sıxışdırılmasıdır.

Paralelləri xeyli uzatmaq olar, lakin, zənnimcə, bizim mövzumuza aid olanları sadalamağımız kifayətdir.

İndi isə bizimçün daha aktual olan tənəzzül dövrünün analogiyalarına diqqət edək...

Tənəzzül analogiyaları

Hamının bildiyi faktdır ki, istənilən imperiyanın əzəmətinin ən pik dövrü onun, həm də tənəzzülünün başlanğıcına təsadüf edir. Başqa sözlə desək, əzəmətin son həddi onu göstərir ki, bundan o tərəfə inkişaf mümkün deyil, yoxuş bitib, sonrakı hərəkət yalnız enişə aparır...

Antik Roma sivilizasiyasının ən pik dövrü erkən imperiya vaxtlarına təsadüf edir. Məhz eramızın ilk əsrində Roma dövləti az qala bütün Aralıq dənizi hövzəsini, bütün Avropanı və Yaxın Şərqi əhatə edirdi... Hərçənd, bugünkü təsəvvürlərə görə, bu ərazi o qədər də böyük görünməyə bilər, lakin Antik Avropa insanının dünya barədə təsəvvürləri məhz bu sahələrlə məhdudlaşırdı. Bu hüdudlardan kənarda olan, adları bilinməyən hansısa uzaq və lazımsız ölkələrə nüfuz etməyə ehtiyac görülmürdü... Belə demək olarsa, Antik insanın "əli çatan" yerlərin hamısı Romanın tabeliyində idi...

Bəs bundan sonra nə baş verdi? Rahatlıq və sakitləşmə... Əbədi əzəmət illüziyaları... Əldə olunan bu qüdrət əbədidir və heç bir qüvvə onu süquta uğrada bilməz... Roma şəhəri haqqında deyilən "Ədəbi şəhər" ifadəsi də məhz həmin illərdən dilə düşüb...

Eramızın ilk əsri Roma imperiyasının pik dövrü olmaqla bərabər, həm də bu əzəmətin mifləşməsi dövrü idi... Diqqət edək. Çünki çox əhəmiyyətli bir detala yaxınlaşmışıq. Həmin dövrlərdən başlayaraq "əbədi imperiya" mifi həm imperiya xalqlarının, həm də qeyri-xalqların şüurunda özünə yer etməyə başlamışdı. Romanı heç bir qüvvə çökdürə bilməz. Nə daxili problemlər, nə də xarici qüvvələr... Hamı bu cür düşünürdü. Roma sərhədlərinin daxilində və xaricində yaşayan hər bir kəs...

Kobud da olsa, bir misal çəkmək istəyirəm. Yumurtanın inkişafının son mərhələsi qabığın yaranmasıdır. Sonradan yumurtanın içərisi nə vəziyyətə düşsə də, qabığın salamat qalması yumurtanın bütövlüyünü nümayiş etdirir. Qabığı sındırmayınca, içinin nə vəziyyətdə olmasını həqiqətən də bilmək mümkün deyil...

Cəmiyyətlər də bu cürdür. İdeyanın yaratdığı mif, sanki cəmiyyətin zahiri müdafiə qabığını təşkil edir, onu kənar təsirlərdən qoruyur... Lakin burda bir incə məsələ var. Bu müdafiə qatı zahiri təsirlərə qarşı nə qədər effektiv olsa da, daxili deqradasiya problemləri qarşısında o qədər acizdir...

Eramızın ilk yüzilliklərində Roma imperiyasının yaşadığı ictimai-sosial problemlər bunu bizə bariz şəkildə nümayiş etdirir.

İlk olaraq müşahidə olunur ki, həmin vaxtlarda Roma vətəndaşlarında tənbəlləşmə, passivləşmə başlamışdı. Keçmiş yüzilliklərdə hər bir azad romalı ilk olaraq şücaət, rəşadət göstərmək, döyüş meydanında şöhrət qazanmağı arzulayan potensial əsgər - legioner idisə, sonrakı yüzilliklərdə bu energetika zəifləməyə doğru gedir. Niyə? Çünki əldə olunası hər şey əldə olunub, daha fədakarlıq etməyə, can verməyə, qan tökməyə ehtiyac qalmayıb... Bundan sonra yalnız rahatlanmaq, rifahdan həzz almaq, incəsənəti, mədəniyyəti genişləndirmək, eyş-işrətdə gün keçirmək - bir sözlə, kef çəkmək daha əhəmiyyətli görünür...

Psixoloqların müşahidələri də göstərir ki, insan əlində olmayanı əldə etməyə çalışarkən daha çox enerji, daha çox fədakarlıq nümayiş etdirir, nəinki əlində olanı qoruyarkən... Hücumçular müdafiəçilərdən daha passionar olur. Romanın inkişafı üçün çalışanların energetikası ilə bu inkişafı qoruyub saxlamağa çalışanların enerjisi də, təbii ki, çox fərqli idi... Bütün rifahlar əldə edildiyinə görə romalılar təzədən özlərini əziyyətə salmağa ehtiyac görmürdülər...

Bundan əlavə, məhz həmin illərdə imperiyanın düşüncə adamları arasında bədbin skeptisizm ideyaları daha da sürətlə yayılmağa başlamışdı. Sanki hər şey əldə olunub, bundan o tərəfə sonsuz bir boşluq var. Əgər əvvəllər hamı imperiyanın dünyəvi qüdrəti üçün çalışmağı ən ali dəyər hesab edirdisə, indi bu qüdrət əldə olunub. Bəs indi nə üçün çalışaq? Epikürçülər, hedonistlər deyirdi ki, bundan sonra ancaq həyatdan həzz almaq lazımdır, həyatın mənası yalnız dünyəvi ləzzətlərdir. Skeptiklər və stoiklər isə əksinə, daha bədbin fikirlər irəli sürürdülər, həyatın mənasızlığından, boşluğundan yazırdılar...

Budur, tənəzzüllə bağlı ilk analogiya - tənəzzülün ilk əlaməti qüdrətin pik həddində olan imperiya sakinlərinin içində bədbinliklərin, mənəvi boşluqların yaranmasıdır...

Bir çox Qərb sosioloqları etiraf edir ki, onların müasir cəmiyyətlərində Romanın tənəzzülü dövründəki fəlsəfi cərəyanlar, fikirlər, ədəbi əsərlər daha populyardır... Niyə? Çünki sosial vəziyyət, hisslər və fikirlər üst-üstə düşür... Dünyəvi güc, maddi əzəmət var, lakin mənəvi boşluq, daxili bədbinlik artır, əxlaq və mənəviyyat normaları pozulur, ideallar dağılmağa doğru gedir, insanlar daxilən çürüyür... Düşünən kəslər də bunun qarşısını almaqda acizdirlər...

Həm min yeddi yüz il əvvəl, həm də indi...

Bu analogiya mədəniyyət müstəvisində də özünü göstərir. Qərbin müasir ədəbiyyatında, mədəniyyət və incəsənətində qəhrəman olaraq daha çox Romanın məhz çöküş illərinin tarixi şəxsiyyətləri seçilir. Məsələn, əgər XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Qərb incəsənəti, ədəbiyyatı üçün rəşadətli şücaətli Romullar, Sezarlar, Pompeylər, Avqustlar aktual idisə, son onilliklərdə daha çox əxlaqı pozulmuş, psixikası zədələnmiş Neronlar, Kaliqulalar, Kommodlar onlara daha maraqlı və cazibədar gəlir, bu imperatorlar çoxsaylı əsərlərin baş qəhrəmanına çevrilir, onların xarakterlərindəki eybəcərliklər, iyrəncliklər müxtəlif rakurslardan analiz edilir...

İndi isə mənəvi problemlərdən aralanıb sosial analogiyalara diqqət edək...

İmperiyanın öz əski insan resursları əvvəlki keyfiyyətini itirib. Amma dövlətə tikib-quran yeni bacarıqlı əllər, qılınc çalan qüvvətli qollar, dərin düşünən yeni beyinlər lazımdır...

Beləcə, imperatorlar ordular yığarkən kənar xalqların döyüşkən qüvvələrindən istifadə etməyə məcbur oldular; elmin, savadın qapıları tabeçilikdə olan xalqların üzünə açıldı; kənar xalqlara da bəzi hüquqlar verməyə başladılar.

Nəticədə Roma ordularında "xarici legionlar" formalaşdı, ölkənin ictimai-sosial sahəsində və idarəçilikdə qeyri-romalılar artmağa başladı; elm-təhsil yavaş-yavaş əski romalıların inhisarından çıxdı, müəyyən vaxtdan sonra bilik-savad sarıdan hətta bəzi qeyri-romalılar əski romalıları üstələməyə başladı... Niyə? Çünki romalıların özləri artıq bu sahələrə o qədər də meyil etmirdilər, təkrar edirəm, bütün maddi rifahlar əldə olunandan sonra passionarlıqları kəskin şəkildə aşağı düşmüşdü.

Eramızın ikinci yüzilində artıq bu proseslər əvvəlki əsrdə olduğu kimi yavaş-yavaş yox, sürətlə inkişaf etməyə başladı... İmperiya daxilən başqalaşırdı, amma heç kim bunu imperiyanın zəifliyi, süquta doğru getməsi kimi qəbul etmirdi. Çünki bayaq haqqında danışdığım "ədəbi İmperiya" mifi hələ güclü idi. Kənardan gələnlər də imperiya üçün çalışırdı, imperiya üçün vuruşurdu, başqa sözlə desək, bu mifə xidmət edirdi...

Bəli, gəlib yazımızın əsas yerinə yaxınlaşırıq. Antik Roma tarixinə baş vurmağımızın əsas məqsədi məhz bu məqam idi. Müasir Qərb cəmiyyətinə diqqət edəndə eynən eramızın II-III yüzilində Roma imperiyasının vəziyyətinin müasir formasını görürük... Məgər əvvəlki abzasda Romanın tənəzzülü dövrünü təsvir edərkən çoxlu tanış lövhələr görmürükmü? Məgər indiki Qərb cəmiyyətində yerli əhali arasındakı təfəkkür passivliyi, kənardan gəlmələrin aktivliyi və cəmiyyətin bütün sahələrinə nüfuz etməsi, Avropada artan ərəblər, hindistanlılar, türklər, Amerikada çoxalan çinlilər, zəncilər - bütün bunlar Roma imperiyasının tənəzzülündəki hadisələrin təkrarı deyilmi? Məgər 244-49-cu illərdə əslən ərəbistanlı olan və öz mənşəyini gizlətməyən "Filip Ərəb"in Roma imperatoru olması indiki dövrdə Afrika əsilli Barak Obamanın ABŞ prezidenti seçilməsinə bənzəmirmi?

Ərəb əsilli birinin nə vaxtsa Romanın ən ali zirvəsinə qalxması faktı, tutalım, Sezar dövründə nə qədər gülünc görünərdisə, Afrika əsilli bir şəxsin ABŞ prezidenti seçilməsi də iki yüz əvvəl amerikalılara o qədər inanılmaz, mümkünsüz görünürdü. Lakin mümkünsüz mümkün oldu...

Ümumiyyətlə, Romanın tənəzzül dövründə qeyri-romalı olan çoxsaylı imperatorların adlarını çəkmək olar. Çox güman ki, yaxın onilliklərdə Qərb hökumətlərinin başında da qeyri-Qərb xalqlarının nümayəndələrindən hələ çox görəcəyik...

Və nəhayət, uzun tarixi ekskursdan sonra yenə özümüzə qayıtmaq olar.

Yenə miflər

Bizlər müasir dövrdə, təbii ki, qeyri-Qərb xalqlarının sırasındayıq. Və eynən min yeddi yüz il əvvəl Roma imperiyanın təsiri altında olan kənar xalqların yaşadığı prosesləri yaşayırıq....

(Əslində, elə o vaxt da Azərbaycan əhalisi eynən indiki kimi iki təsir qüvvəsi arasındaydı. Bir tərəfdən Roma-Bizans imperiyası, digər tərəfdən Sasani dövləti... İndi ikinci qüvvə bir qədər yerini dəyişib, şimal qonşumuzla əvəzlənib...).

Qeyd etdik ki, həmin dövrlərdə Romadan kənardakı xalqların çoxu "Əbədi imperiya" mifinin əsarətində idi...

Eramızın başlanğıcında təşəkkül tapmağa başlayan xristianlığın təbliğatçılarından birinin camaata müraciətlə dediyi təxminən belə bir fikri rastıma çıxmışdı: "Romanı yaşadan sizin sevginiz və qorxunuzdur...".

Maraqlı fikirdir. Həmin dövrlərin prizmasından baxanda bu fikri təxminən bu cür genişləndirmək olar: Roma daxilən artıq çürümək üzrədir, imperiyanın əvvəlki əzəməti ovulub tökülür, yalnız zahirən imperiya var, mövcuddur, hakimdir. Çünki sizin beyninizdəki "əbədi imperiya" mifi hələ dağılmayıb... İmperiyanı dağıtmaq üçün siz, ilk növbədə, beyninizdəki bu mifi dağıtmalısız...

Eyni vəziyyəti Qərbin dünya hakimiyyətinə də proyeksiya etmək olar. Qərb sivilizasiyası bu saat bütün dünyaya hakim kimi görünür. Siyasi-iqtisadi rıçaqların çoxu onların əlindədir, dünya mədəniyyətində, ədəbiyyatında zövqləri onlar təyin edir, mənəvi prosesləri onlar tənzimləyir və s. və i.a... Lakin haqqında danışılan məlum deqradasiya qarşısıalınmaz prosesə çevrilib. Eynən eramızın II-III yüzilliyində Roma imperiyasında olduğu kimi...

Kimsə deyə bilər ki, bu nə absurddur, müasir Qərbi qədim Roma ilə müqayisə etmək olmaz, Avropanın, Amerikanın elmi, texnikası bu saat bütün dünyaya meydan oxuyur, kənardan heç bir basqı da təsir edə bilməz...

Min yeddi yüz il əvvəl də çoxu belə düşünürdü. Roma imperiyası kimi əjdahaya hansısa köçəri tayfalar neyləyə bilər ki? Amma elədi. Romanı vandallar, germanlar, barbarlar, hunlar dağıtdı... İnandırıcı deyil? Axı tarixi həqiqətdi...

İndiki Qərb sivilizasiyası o vaxtkı Roma imperiyasından heç də güclü deyil.

Gəlin yenə də diqqət edək.

İmperiyanın içinə yönələn müxtəlif miqrasiyalar güclənirdi - imperiya arxayın idi.

Kənar xalqların nümayəndələri bir çox vacib hakimiyyət funksiyalarını ələ keçirirdi - imperiya yenə də arxayın idi.

Daxili mənəvi krizislər, əxlaqi problemlər cəmiyyəti sarsıdırdı - imperiya hələ də arxayın idi...

Niyə? Çünki psixikalarda, şüurlarda olan "Əbədi imperiya" ideyası hələ də real "imperiya"dan daha güclü idi və onun mövcudluğunu təmin etməkdəydi.

Başqa sözlə desək, bütün mənəvi çöküşünə, daxili krizislərinə, ictimai təbəddülatlarına baxmayaraq Roma imperiyası həm öz sakinlərinin, həm də ətraf xalqların nəzərində daha ali dərəcədə qəbul olunurdu...

Hamı romalılar kimi olmağa cəhd edirdi, hamı romalılardan nəsə öyrənməyə çalışırdı, hamı romalıların təcrübəsindən bəhrələnmək istəyirdi... Romalılar hamıya ağıl öyrədirdi, romalılar hamıya yol göstərirdi... Hamı da başını tərpədirdi, razılaşırdı...

Deyən yox idi ki, belə ağıllı və bacarıqlısınızsa, niyə imperiyanı daxili krizislərdən hifz edə bilmirsiz? Niyə stabil funksionallığı olan dövlət mexanizmini qoruyub saxlamağı bacarmırsız?

Bəlkə tək-tək kimlərsə bu sualları verirdi, amma çoxluq bu təklərin ağzından vururdu... Yox, romalılar bizdən daha yüksəkdir, romalılar bizdən daha ağıllıdır...

Yenə tanış mənzərəni görürük... Eynən indiki dövrdə qeyri-Qərb xalqları ilə hakim Qərb sivilizasiyasının qarşılıqlı münasibətlərini xatırlatmırmı?

Qərb sivilizasiyası mənəvi-iqtisadi krizislər içində çırpınır, daxilən ovulub tökülür, çürüyüb gedir, ancaq hamımız yenə də onların ardınca gedirik, yenə də onlar kimi olmağa çalışırıq, yenə də onları imitasiya edirik... Onlar yenə hamıya yol göstərir, hamıya ağıl öyrədir... Biz də razılaşırıq...

Hətta etiraf edək ki, onlar kimi olmaq, onların mədəniyyətini öz içimizdə təbliğ etmək, onların dediklərini yaymaq bizimçün böyük fəxr və qürur mənbəyidir. Burdan ora gedənlər də onlara xidmət edir, öz ağlını, şüurunu, enerjisini, gücünü onlar üçün işlədir, onların inkişafına sərf edir...

İmperiya hamını özünküləşdirib yeyir...

Çünki ədəbi olaraq onlar böyükdü, alidi, güclüdü...

Deməli, eyni hadisəni müşahidə edirik; Romanın çöküşü dövründə olduğu kimi, indi də Qərb sivilizasiyası, Qərb mədəniyyəti reallıqda ovulub tökülsə də, insanların şüurunda "ideya" şəklində, "mif" formasında öz möhkəm yerini qoruyub saxlamaqdadır...

Sonda həmin nəticə hasil olur ki, Qərbin sivilizasiyasının bugünkü böyüklüyünü, əzəmətini təmin edən, əslində, bizik, qeyri-Qərb xalqları...

İdeyaların reallığa təsir etmək kimi təhlükəli bir bacarığı var... Miflər isə birbaşa reallığın özüdür.

Əslində, bu gün Qərb sivilizasiyası bütün əzəmətinə görə məhz bizə borcludur – bizə və bizim içimizə, şüurlarımıza mismarlanmış "Böyük Qərb mədəniyyəti" mifinə, "inkişaf etmiş Qərb sivilizasiyası" ideyasına...

Miflər saf, təmiz, ideal insan sevgilərindən qidalanır. Qərbin özündə bu cür sevgi qalmayıb, çünki saf sevgi ideyalarını postmodernizm ideologiyası çoxdan məhv edib. Ona görə də bu saat onların mifləri bizim sevgilərimizlə qidalanır, bizim sevgilərimizin hesabına yaşayır, bizim beyin enerjimizi sovurur. Bizim təfəkkür impulslarımızı özünə tərəf istiqamətləndirir...

Lakin, əslində, bu ideya və bu mif bizim bəsirət gözümüzə taxılan eynək kimidir. Və o eynək bizə Qərb mədəniyyətini bu cür əlvan, gözəl göstərir...

Sadəcə, gözümüzdə eynək olduğundan xəbərimiz yoxdu, elə bilirik ki, bu gördüklərimiz reallığın özüdür.

Bu eynəyi çıxara bilsək, gözümüzün qarşısında boz dumandan başqa bir şey görməyəcəyik...

Və bu saat Qərb ölkələri bütün dünyada ən çox onunçün çalışırlar ki, qeyri xalqların gözündəki bu eynək çıxmasın....

Anti-mif

Və sizi əmin edirəm ki, bizlər (qeyri-Qərb xalqları) bu "ideya"nı beynimizdən çıxarsaq, gözümüzdəki eynəkdən qurtulsaq, görəcəyik ki, böyük Qərb mədəniyyəti mifi, əslində, çoxdan reallıqdan gedib, indi illüziyadan, ilğımdan başqa bir şey deyil...

Əsərimizin əvvəlində haqqında danışdığımız "quyruğunu dişləyən ilan"lar da, əslində, bu "mif"in övladlarıdır. Və bizim bütün varlığımıza sarılıb sıxır, nəfəs almağa qoymur.

Bu ilanlardan qurtulmaq üçün, ilk növbədə, onları qidalandıran həmin məşum "mif"i dağıtmaq lazımdır – "Ən ali dərəcəli, ən yüksək səviyyəli Qərb mədəniyyəti" mifini...

Bəs niyə iqtisadiyyat, maliyyə, hərbi sahə yox, məhz mədəniyyəti önə çəkirik?

Qəribə də səslənsə, əslində, dünyanı miflər və ideyalar idarə edir. Bütün dünya tarixi, sanki miflərin və ideyaların döyüş meydanıdır. Hansı mif-ideya qalib gəlibsə, onun təsiri altında olan xalq da o birilərdən güclü olub hakim mövqeyi ələ keçirir...

(Hətta bəzi metafiziklər bir qədər də irəli gedib mifləri və ideyaları insan şüurundan kənarda mövcud olan irreal varlıqlar kimi də təsəvvür edir).

İdeyaları və mifləri isə məhz mədəniyyət yaradır... Fəlsəfəni, ədəbiyyatı, incəsənəti özündə birləşdirən "mədəniyyət" məfhumu.

Elm-texnika, iqtisadiyyat, siyasət və s. sahələri də, əslində, mədəniyyət formalaşdırır.

Ümumi əsarətdən çıxmağın başlanğıcı məhz mədəniyyətin əsarətindən çıxmaqdır. Qərb bütün dünyanı silah gücünə tabe etməyib. Əksinə, az qala silah gücünə öz mədəniyyətini yayıb. Niyə? Çünki Qərb mədəniyyətinin hökmranlığı, populyarlığı elə Qərbin ictimai-siyasi hökmranlığını təmin edən ən böyük, ən qüdrətli və ən qorxulu silahdır. Son iki yüz il ərzində Qərb sivilizasiyası bütün dünyanı öz miflərinin əsarəti altına almağa çalışırdı. Çünki bilirdi ki, ictimai-siyasi, sosial problemlər bu sivilizasiyanı daxildən sarsıdan zaman onların dünya hakimiyyətini məhz bu miflər hifz edəcək... Məgər indi eyni halı müşahidə etmirikmi?

XX əsri, demək olar ki, bütün dünya "Qərb mədəniyyəti" mifinin əsarətində yaşadı. Əsr hələ bitməyib, daha doğrusu, bitmək istəmir, çünki bu mif ortadan çəkilmək fikrində deyil... Məqsədi isə özüylə bərabər bütün dünyanı uçurumun dibinə aparmaqdır.

"Cəhənnəmə gedən özünə yoldaş axtarar" məsəli, məncə, bu saat çox yerinə düşür. Və biz o cəhənnəmə getmək istəmiriksə, ilk olaraq bu mifin və onun yaratdığı ideyaların əsarətindən çıxmalı - boğazımıza dolaşıb öz quyruğunu yeməkdə olan bu gözəgörünməz, mistik ilanları kəsib kənara atmalıyıq... Əlbəttə, əgər ekzistensialistlərin, dekadantların təbliğ etdiyi "ən ali, ən gözəl ölüm"ə vasil olmaq istəmiriksə...

Əslində, yazımızın bura qədərki hissəsi sadəcə bir müqəddimə idi. Həddən artıq uzun və böyük bir müqəddimə... Biz, sadəcə, boğazımızdakı ilanların – Qərb miflərinin və ideyalarının mahiyyətinə varmağa cəhd edirdik.

Yazının bundan sonrakı hissəsi isə dediyimiz təhlükəli miflərdən qurtulmağa yönələn cəhdləri özündə əks etdirəcək. Bəlkə də uğursuz cəhd olacaq. Lakin boğazımızdakı ilanlara təslim olmaqdansa, son nəfəsdə heç olmasa onlara bir iynə batıra bilsək, bunun özünü də "böyük qurtuluş"a doğru atılan bir addım kimi dəyərləndirmək olar...

Bədənə batırılan yüzlərlə, minlərlə xırda iynə bəzən böyük bir qılınc zərbəsindən daha təsirli olur...

Bulanıq sular

Qərb mədəniyyətinin ümumi intişarından, mahiyyətindən, məzmumundan bir qədər danışdıq. Təbii ki, böyük bir sivilizasiyanın, böyük bir mədəniyyətin incəliklərini bir neçə məqalədə açmaq mümkünsüzdür. Həm də heç gərək də deyil, Qərb alimləri öz mədəniyyətlərini kifayət qədər izah ediblər və mən də, əslində, özümdən çox şey əlavə etməmişəm, dediklərimin böyük hissəsi elə onların özlərinin özləri haqqında yazdıqları kitablara, əsərlərə söykənir.

Mənimçün əhəmiyyətli olan Qərb mədəniyyətinin məhz o məqamlarıdır ki, son yüz ildə bizdə də bütləşib, mütləqləşib, halbuki, onların özləri bu məqamları çoxdan lazımsız kimi kənara atıblar. Qərbdə düşüncə paradiqmaları bir-birini inkar edərək sonda gəlib ümumi inkara söykənib. Lakin bizdə bu mərhələlər qarışıq şəkildə özünü göstərir. Belə demək olarsa, onlarda artıq çoxdan təfəkkürlərdən çıxarılmış düşüncələr bizdə hələ də insanları riqqətə gətirməkdə davam edir. Biz hələ də maarifçilik ideyalarını təbliğ edirik; biz hələ də romantizm meyillərini maraqla qarşılayırıq; biz hələ də realizmin mahiyyəti barədə düşüncələrə dalırıq; biz hələ də tənqidi realizmin cəmiyyət üçün faydasından danışırıq; biz hələ də modernizmin dağıdıcı qüvvəsindən heyrətlənirik və nəhayət, hələ də postmodernizmi bugünkü günümüzün hakim paradiqması elan etmək istəyirik. Və maraqlısı odur ki, bir-birini inkar və ifşa edən, bir-birinə qənim kəsilən bu təfəkkür paradiqmasının daşıyıcısı və təəssübkeşi olan insanlar bir cəmiyyətdə, bir dam altında, bir süfrə arxasında əyləşir. Halbuki, Qərbin özündə bu mümkünsüz olub. Bizdə, hətta bir yaradıcı şəxsin əsərlərini diqqətdən keçirəndə görürsən ki, hər paradiqmadan nəsə var... Bir əsərdə bir-birini inkar edən bir neçə paradiqmanın əlamətlərinin görünməsi onlar üçün mümkünsüz olsa da, bizim mədəniyyət bunu mümkün edib...

İlk baxışdan elə görünə bilər ki, bu da sintezdir, bəli, bir əsərdə bir neçə üslubun birləşməsində qeyri-adi nə var ki?

Əlbəttə, söhbət üslubdan, zahiri plastdan getsəydi, bəli, mümkündü. Hətta lazımdı. Lakin batini qatdan, cövhərdən danışırıqsa, bu absurddur. Axı bu düşüncə paradiqmalarının hər biri bəşər düşüncəsini və insan cəmiyyətini ali mərtəbəyə qaldırmaqçün müxtəlif istiqamətdə yollar ortaya qoyur. Və hər bir uğursuzluqdan sonra bir paradiqma özünü ifşa edir, digəriylə əvəzlənir. Məhz bu baxımdan bir əsərdə bir neçə istiqamətin təbliği, bir neçə paradiqmanın detalları necə sığışa bilər?

Bəli, bizim son onilliklərdə mədəniyyət nümunələrimizdə məhz bu tendensiyanı müşahidə edirik. Yazarlarımız Qərbdəki "izm"lərin mahiyyətinə varmadan "kopyalayırlar" və bir çox hallarda özləri də bilmədən çox absurd, ziddiyyətli və qəribə sənət əsərləri ortaya qoyurlar... Lakin bu absurdluq da Qərb mədəniyyətində təqdim və təbliğ olunan "absurd", "abstrakt" ideyalardan deyil, bu, məhz bizim milli absurdumuzdur. Bilməməzlikdən və naşılıqdan doğan əcaiblik...

Dediklərimə sadə bir misal çəkmək istərdim. Təsəvvür edin ki, bir müəllif Qərbdən gələn müxtəlif "izm"lərin qarışığında elə bir əsər yaradır ki, burada həm realizm, həm maarifçilik, həm də modernizm elementlərini görürük. Axı belə olmaz.

Bəli, insan yaradıcılığının hansı mərhələlərindəsə paradiqma dəyişikliyi yaşaya bilər. Tutalım, Allaha inanan dönüb ateist olar. Yaxud milləti sevən dönüb millətinə düşmən olar. Bu mümkündü. Lakin insanın eyni vaxtda həm mömin, həm də ateist olması mümkün deyil...

Buna görə də bizim ədəbiyyatın Qərbə çıxan azsaylı nümunələrinə onlar həmişə qəribə tərzdə yanaşıblar. Heç cür başa düşə bilməyiblər ki, bunlar zatən nə istəyir... (Əlbəttə ki, sırf milli dəyərlərə söykənən və orada Şərq ekzotikası kimi qəbul edilən sənət nümunələrini çıxmaq şərtilə).

Bu səbəbdən də son onilliklərdə bizim mədəniyyətimiz müxtəlif ziddiyyətli, bir-birini inkar edən "izm"ləri özündə həll edən bulanıq suyu xatırladır. Və bu bulanıq suyu durultmayınca bizim böyük mədəniyyət yaratmaq şanslarımız o qədər də çox deyil...

Təbliğ və təqlid

İndi isə yenə də tarix kitablarının səhifələrinə baş vurmağa ehtiyac var. Qərbin mədəni-elmi inkişafı bir neçə yüz il ərzində yalnız Avropa, Amerika və qismən də Rusiya ilə məhdudlaşsa da, İmperializm və Elmi-Texniki tərəqqi dövründə, təbii ki, yavaş-yavaş bütün dünyaya yayılmağa başladı. Zənnimcə, bizimçün məhz bu yayılmanın tarixçəsini bir qədər araşdırsaq, bugünkü günümüz üçün çox maraqlı məqamlar üzə çıxarmış olarıq.

Ən maraqlı məqam Qərbin özündə inkişafa və tərəqqiyə münasibət nə cür idisə və hansı mərhələlərdən keçmişdisə, qeyri-Qərb xalqlarında Qərb mədəniyyətinə münasibət də eyni mərhələlərdən adlayıb... Gəlin, sıralamaya diqqət edək...

Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Qərb mədəniyyətinin dünyaya yayılmağa başlaması (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəli) onların mədəniyyətindəki realizm dövrünə təsadüf edir. Lakin Qərbin özü bu müddətdə artıq İntibah humanizmindən, barokkodan, klassisizmdən, maarifçilikdən və romantizmdən keçmişdi... Başqa sözlə desək, Qərb öz fərdi inkişafının təxmini olaraq altıncı mərtəbəsindəydi... Bu vacib detalı, xahiş edirəm, unutmayaq...

Budur, Qərb imperialistləri dünya ölkələrini yavaş-yavaş özünə tabe etdirdikcə, paralel olaraq Qərb mədəni dəyərlərinin də təbliğatı aparılırdı. Afrikanın sahilyanı ölkələri, müsəlman Şərqi, Hindistan, Uzaq Şərq əhalisi odlu silahlarla onların ölkələrinə soxulmuş və xalqı istismar edən bu "ağalar"ın həyat tərzinə, geyimlərinə, adətlərinə, qulaq asdığı musiqilərə, oxuduqları kitablara əvvəlcə ekzotik bir maraqla baxırdılar, yaxın getmirdilər.

Lakin Qərb müstəmləkəçilərinin hakimiyyətləri gücləndikcə dediyim ölkələrdə Qərb mədəniyyəti təxminən belə bir düşüncə meyilləri ilə yaranmağa başladı - əgər Qərb elmi-texniki baxımından bizi üstələyib qalib gəlirsə, biz onların qarşısına çıxıb təzyiqinə duruş gətirmək üçün onların öz elminə, savadına sahib olmalıyıq... Bu meyillər artdıqca qeyri-Qərb ölkələrindən çıxıb Qərbdə təhsil alan, yaxud Qərbin həmin ölkələrdə yaratdığı məktəblərdə oxuyan qeyri-qərblilər yavaş-yavaş artmağa başladı... Azərbaycanda bu meyillər daha çox Rusiyada, az miqdarda isə Avropa ölkələrində təhsil alanların artmasında özünü göstərdi...

Burda maraqlı bir məsələ üzə çıxır ki, yuxarıda dediyim "bulanıq su"yun yaranmasının ilk mərhələsi oldu. Əvvəlki fəsildəki sıralamaya fikir versək, görərik ki, maarifçilik ideyaları Qərbin fərdi təbii inkişafının dördüncü mərhələsi olsa da, qeyri-Qərb xalqları arasında Qərbyönlü inkişafın ilk mərhələsi oldu...

Elə ilk problemlər də bundan sonra başladı. Sual oluna bilər ki, maarifçilik nə problem yarada bilər axı?

Fərdi qərbləşmə

Problem isə bundaydı. Qərbdə maarifçilik ideyaları üç yüz il ərzində mərhələli şəkildə inkişaf etmiş, Bekonun emprizminin, Dekartın rasionalizminin, klassik ingilis, alman fəlsəfələrinin davamı olaraq yaranmışdı. Qeyri-Qərb xalqlarından Qərb təhsilinə meyillənənlər isə birbaşa bu elm-savadla üz-üzə qalırdılar və "başlarını itirirdilər".

Axı nəzərə almaq lazımdı ki, bu insanların hamısı öz milli və dini əqidələrinin təsiri altındaydılar, öz mifləriylə böyümüşdülər, öz spesifik mentalitetindən kənara çıxmamışdılar... Və birdən-birə Qərbin üç yüz illik inkişafının nəticəsi olan təfəkkür tərziylə - bir-birini inkar və ifşa edən çoxsaylı fəlsəfələrlə, ədəbiyyat nümunələriylə üz-üzə qalmaq onların beynində xaos yaradırdı...

Bu insanların çoxu öz vətənlərinə qayıdandan sonra da köhnə cəmiyyətlərdə özlərinə yer tapa bilmirdilər, yerli camaat onların fikir və düşüncələrinə şübhəylə yanaşırdı, qəbul etmirdi, onlar da özlərinə çəkilirdilər, daxili ziddiyyətlərin içində çapalayırdılar, iztirab içində qovrulurdular... (Bircə Kefli İskəndərin nümunəsini göz önünə gətirmək kifayətdir. İnandırıram ki, dünyanın qeyri-Qərb xalqlarının tarixində yüzlərlə bu cür iskəndərlər mövcud olub ki, həmin vaxtlarda eyni taleyi yaşayıblar).

Bu mərhələni qeyri-Qərb xalqları arasında qərbləşmənin ilk addımı kimi qəbul edə bilərik və təqribi olaraq "fərdi qərbləşmə" mərhələsi adlandıra bilərik...

Elitar qərbəşmə

İllər keçdikcə Qərbdə təhsil alıb gələn və Qərb düşüncəsinin təbliğatçısına çevrilən ziyalılar elə Qərb müstəmləkəçilərinin dəstəyilə yerli cəmiyyətlərdə aparıcı mövqelər tutduqca xalq arasında münasibət də dəyişməyə başladı... Artıq Qərb mədəniyyəti, Qərb düşüncəsi "dəbə minməyə" başladı... Və bu dəb də ilk olaraq elitar təbəqə arasında yayıldı. Artıq hamı bilirdi ki, Qərb imperializminin təsiri altında olan ölkədə cəmiyyətin yüksək dairələrində qərar tutmaq istəyirsənsə, gərək mütləq bu yolla gedəsən, Qərb təhsili alasan, müasir elmi-texnikanı öyrənəsən, Qərb mədəniyyətinin təbliğatçısı olasan, əks halda, sən elə həmişə orta və aşağı təbəqədə məskunlaşmağa məhkum olacaqsan, yuxarı qalxa bilməyəcəksən.

Beləcə, qərbləşmiş ziyalıların sayı çoxaldı və bu insanlar XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq qeyri-Qərb xalqları arasında xalqın yüksək elitasını təşkil etməyə başladılar...

Bu ikinci mərhələni "elitar qərbləşmə" adlandırmaq olar.

Onu da qeyd edək ki, ilk iki mərhələdə Qərb imperializminə qarşı üsyanlar, qiyamlar çox olurdu. Lakin bunlar, təbii ki, nəticəsiz qalırdı, çünki Qərbin silah gücünə yeridilən məcburi inkişafını qəbul etməmək, Əzrayıla şapalaq vurmağa bənzəyirdi...

Fərdi, yoxsa ümumi inkişaf

Lakin haqqında danışdığım ikinci mərhələdən başlayaraq qeyri-Qərb xalqları arasında fərdi spesifik inkişaf barədə hələ ki azsaylı şüarlar eşidilməyə başlandı... XX əsrin ilk onilliklərində bir çox dünya xalqlarında eyni qarşıdurmanı müşahidə edə bilərik - bir tərəfdən Qərbin müasir təfəkkürünü tam olaraq birmənalı şəkildə qəbul edən ziyalılar, bir tərəfdə isə müasirləşmək istəsə də, milli mentalitetini - dinini, əqidəsini, milli düşüncəsini itirməyi qəbul etməyən qüvvələr dayandı...

Həmin vaxtlarda elə Azərbaycan ziyalı təbəqəsi içində Əli bəy Hüseynzadənin ortaya qoyduğu "Türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq" şüarının da yaranması və aktuallaşması həmin dövrə təsadüf edir. Deməli, qeyri-Qərb xalqlarının ziyalılarının bir qismi kor-koranə şəkildə Qərbi təqlid etməyin yaxşı hal olmadığını və son nəticədə millətin mənəvi uçurumlarla üz-üzə qalacağını uzaqgörənliklə dərk edirdilər. Həm də görürdülər ki, kənardan gələn mədəniyyət nümunələri, fəlsəfi təmayüllər yerli xalqların minillik mədəniyyətini, incəsənətini, ədəbiyyatını sıxışdırırdı, "köhnəlik" damğası vurub kənara atırdı...

Əli bəy Hüseynzadənin şüarına fikir versək, nə görürük? Qərbləşmək sözü yoxdur. Müasirləşmək lazımdır, lakin dini və milli şüuru saxlamaq şərtilə... Həmin illərdə istər müsəlman və türk ölkələrində, istər Uzaq Şərq xalqları arasında oxşar şüarlar çox səslənirdi.

Paradoks isə ondaydı ki, Qərbin ortaya qoyduğu pozitivist və praqmatik inkişaf modeli ilk olaraq dini düşüncələri və daha sonra millətçiliyi qəbul etmirdi.

Lakin əfsuslar olsun ki, XIX əsrin ilk yarısında qeyri-Qərb xalqları arasında bu cür spesifik inkişaf yolunun mövcudluğuna şübhələr yarandı. Niyə? Ona görə yox ki, belə inkişaf, belə müasirləşmək həqiqətən mümkün deyil?.. Yox, mümkündü. Sadəcə, çox çətindi. Bunu etməkçün ziyalıların boynuna çox ağır bir yük düşürdü. Həm milli mentaliteti dərindən mənimsəmək, həm də Qərbin inkişaf modelini incəliklərinə qədər öyrənmək və bunların sintezindən fərdi yolu müəyyən etmək... Bir əldə iki qarpız saxlamaq qədər çətindir. Qərbi, sadəcə, təqlid etmək, hər şeyi olduğu kimi götürüb tətbiq etmək daha asandır. Və buna görə də qeyri-Qərb xalqları arasında XX əsrdə daha çox məhz bu cür təqlidçilik aparıcı mövqeni ələ keçirdi. Həm də bir şeyi nəzərə alaq ki, Qərb kapitalı yerli xalqlar arasında öz spesifik inkişafını tapmaq istəyənlərə yox, məhz Qərbi olduğu kimi kopyalayanlara, Qərb təfəkkürünü gözüyumulu tətbiq edənlərə dəstək olurdu. Bu dəstək isə çox böyük faktordur...

Təsir

Biz bütün dünyanı başına götürmüş qərbləşmənin iki mərhələsini göstərdik. Bəs, görəsən, bunun ardınca nə müşahidə olunur?

XX əsrin ortalarından başlayaraq məntiqlə elə görünürdü ki, bütün dünyanı Qərb təfəkkür tərzi bütünlüklə ələ almağa doğru gedir. (Əlbəttə, dünya iki qütbə bölünmüşdü, sosializm-kapitalizm savaşı gedirdi, lakin bu təzahürlərin hər ikisi Avropanın yetirməsiydi. Belə demək olarsa, iki Qərb paradiqmasının toqquşması idi, ancaq ziyanın çoxunu arada qalan qeyri-xalqlar görürdü).

Məhz XX əsrin ikinci yarısında qeyri-Qərb cəmiyyətlərinə fikir versək, sanki daha çox qərbləşməkdə, daha çox tərəqqi etməkdə yarışa çıxmış kimi görünürlər. Hansı xalq Qərb mədəniyyətini, incəsənətini, elmini daha çox əxz edə bilirdisə, təbii olaraq daha çox inkişaf etmiş hesab olunurdu...

Bir haşiyə də çıxım ki, bu müstəvidə Azərbaycan xalqı bir çox qeyri-Qərb xalqlarından irəlidə idi. Faktdır ki, bizim bəstəkarlar simfoniyalar, operalar, baletlər yazanda, rəssamlarımız Qərb təsviri sənəti sahəsində uğurlar əldə edəndə, kinomuz, teatrımız inkişafda olanda o biri ətraf xalqlarda bu meyillər hələ rüşeym şəklindəydi. Məhz bu baxımdan, hətta Qərb inkişafını ideal və yeganə yol hesab edən müasirlərimizin də yaxın əcdadlarımızdan incimək hüququ yoxdur.

Fikrimizi davam edək. XX əsrin ikinci yarısında qərbləşmə, proqress, müasirləşmə, daha sonra qloballaşma adıyla bütün dünyaya yayılan bu təfəkkür paradiqması bəşər düşüncəsində hakimiyyəti tam ələ almış kimi görünürdü. Xalqların içində yalnız elm-mədəniyyət mərkəzlərindən, paytaxtlardan kənarda yaşayan toplumlar bir qədər zəif qərbləşirdi ki, bu da müvəqqəti hal kimi görünürdü. Məntiqlə belə fikir irəli sürülürdü ki, Qərb paradiqması yavaş-yavaş dünyanın ən ucqar yerlərində də şüurları ələ alacaq...

Bütün faktlar bunu deməyə əsas verirdi ki, XX əsrin sonunda, ən uzağı XXI əsrin əvvəllərində bütün dünya əhalisi təpədən-dırnağacan qərbləşəcək – eyni düşüncəyə sahiblənəcək, eyni mədəniyyətin, incəsənətin daşıyıcısı olacaq, hətta eyni dildə danışacaq... Xalqların dini əqidələri, milli-etnik mədəniyyət, incəsənət nümunələri isə bu selin qarşısında tab gətirməyə aciz qalaraq kənara çəkiləcək, yavaş-yavaş muzey malına çevriləcək...

Bütün dünya eyni olacaq, fərq isə yalnız tarix və incəsənət muzeylərində müşahidə ediləcək – etiraf edək ki, 70-80-ci illərdə, biz də daxil olmaqla, bir çox qeyri-Qərb xalqları öz gələcəyini məhz belə görürdü... 

Qərb mədəniyyətini ruhu və düşüncəsi qəbul etməyənlər də, ağılla fikirləşib görürdülər ki, başqa bir gələcək təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Hətta öz ruhlarında olan milli mədəniyyət sevgisini, əqidə eşqini də süni surətdə boğmağa, bu geridəqalmış çərçivələrin təsirindən çıxmağa, azad olmağa can atırdılar. Alınırdımı? Bax, sual məhz bundadır... İlk mərhələlərdə elə görünürdü ki, alınır. Xalqlar, toplumlar yavaş-yavaş öz milli köklərini unudurlar, dəyişirlər, başqalaşırlar...

Lakin sonrakı onilliklər göstərdi ki, əslində, bu, ən böyük illüziya imiş. Xalqları, toplumları eyniləşdirmək mümkün deyil.

Əks-təsir

Hər bir təsir əks-təsir doğurmalıdı. Təbiətin qanunudu.

Məhz bu mənada XX əsrin sonlarında kütləvi qərbləşməyə dünya xalqları arasında müəyyən müqavimət meyilləri,məncə, o qədər də göydəndüşmə deyildi...

Öz tərkibində çoxsaylı xalqları əritməyə çalışan bir çox tarixi imperiyaların aqibəti də bunu göstərir...

Bir məqamı da unutmayaq – XIX əsrin sonlarında dünya xalqlarının Qərb mədəniyyətinə müqavimətinin səbəbi o idi ki, onlar bu sivilizasiyanı tanımırdılar. Tanımadığını yaxın buraxmağa isə, təbii ki, ehtiyat edirdilər. Lakin yüz il ərzində yaxına getdilər, tanımağa başladılar.

XX əsrin sonlarında artmağa başlayan müqavimətin səbəbi isə o oldu ki, dünya xalqları Qərb sivilizasiyasını yaxşı tanıdılar. Bütün illüziyalar yavaş-yavaş dağıldı. Hamıya məlum oldu ki, Qərb öz iqtisadi və mədəni monopoliyasını könüllü şəkildə heç bir demokratik ideyalara qurban vermək fikrində olmayıb; Qərbə bütün dünyanın inkişafı heç də lazım deyil; Qərb hansısa ədalət prinsiplərinə riayət edərək dünyada haqq-ədaləti bərpa etmək niyyətində bulunmayıb...

Qərbin əldə etdiyi bütün "mütərəqqi dəyərlər" yalnız özləri və onlara xidmət edən qeyri-qərblilər üçündür.

Bütün bu "ikili standartlar" dünya xalqlarının şüurunda Qərbin ideal dəyərlərini, təbii ki, gözdən salırdı...

(XX əsr qeyri-Qərb ölkələrinin tarixinə baxsaq, görərik ki, əksər "inkişaf etməkdə olan ölkələr"də demokratik, qərbpərəst, liberal qüvvələr hakimiyyətdəydi. Amma əsrin sonlarına yaxınlaşdıqca, bu iqtidarlar yavaş-yavaş milli və dini təəssübkeşliyi ilə seçilən qüvvələrlə əvəz olunmağa başladı... Əlbəttə, bir çoxları bunu geri addım kimi dəyərləndirə bilər, lakin fakt faktlığında qalır).

Lakin, zənnimcə, dünyada antiqərb təmayüllərinin yaranmasının əsl səbəbi təkcə bunda deyildi. Məsələ ondaydı ki, dünya xalqlarının yüz il ərzində Qərbin təzyiqi altında sıxılıb şüur və ictimai müstəvidən çıxarılan etnik mədəniyyəti, minillik təhtəlşüurundan gələn fərdi əqidələri, düşüncə paradiqmaları hərəkətə gəlmişdi. Təzyiq əks-təsir yaratmışdı.

Qərbin psixoanaliz, yaxud analitik psixologiya üzrə mütəxəssislərinin əsərlərini diqqətlə gözdən keçirsək, etnosun çoxminillik yaddaşına söykənən kollektiv təhtəlşüur arxetiplərini qısa zamanda şüurlardan sıxışdırıb çıxarmağın mümkünsüzlüyü iddiasını görərik...

Sadə dillə desək, tutalım, Qərb üslublu beş-on simfoniya yazıb təbliğ etməklə, türk xalqlarının minillik yaddaşına söykənən və kollektiv təhtəlşüurda möhkəm kök atmış aşıq musiqisini etnosun yaddaşından silmək mümkün deyil. Belə cəhdlərdə bulunmağı analitik psixologiya mütəxəssisləri Sizif əməyinə bənzədir. İlkin mərhələdə illüzor uğurlar ola bilər, hamıya elə gələr ki, Karl Qustav Yunqun mənalandırdığı minillik "arxetiplər" Jak Bodriyarın qeyd etdiyi müasir "simulyakrlar"a məğlub olub meydanı tərk edir... Lakin balinalara sancılıb qanını sovuran çoxsaylı piraniyalara bənzəyən yüzlərlə "simulyakr" qələbəni bayram etməyə hazırlaşarkən "arxetiplər" var gücünü toplayıb möhkəm çırpınmaqla bütün bu piraniyaların dişlərindən azad olur.  

Yenə də bəzi nümunələr göstərmək istərdim. Təbii ki, özümüzdən...

Yuxarıda haqqında danışdığım aşıq sənətinə diqqət edək. Bir çox müasir qərbpərəstlərimiz tərəfindən feodalizm qalığı, tərəkəmə mədəniyyəti, muzey malı kimi təqdim olunan bu sənət növünün son onillikdəki inkişafı danılmazdır. Eyni sözü muğam sənəti, milli poeziya və s. janrlara da aid etmək olar. Mən, hətta ən kütləvi sənət növü olan meyxana sənətini də bura əlavə edərdim.

Hərçənd, iyirmi il əvvəl bizə elə gəlirdi ki, həm elitar, həm də kütləvi sənət növlərində tam dəyişikliklər olacaq, XXI əsrdə meyxananı rep, muğamı simfoniya, aşıq sənətini opera-balet kimi müasir və proqressiv sənət növləri əvəz edəcək...

Ancaq ətrafa baxanda görürük ki, xalq kütlələri nə klassik Avropa musiqisi üslubunu, nə repi, nə cazı, nə roku, nə opera-baleti geniş mənada kütləvi şəkildə qəbul etmədilər...

Düzdür, bu sənət növləri yaşayır, inkişaf edir, dövlət dəstəyi görür, ancaq müasir dövrümüzdə onların əsas funksiyası xarici qonaqların qarşısına çıxarılmaqla və xarici festivallarda bizi təmsil etməklə məhdudlaşır...

Elitar riyakarlıq

Şəksiz ki, yenə də elitar qərbpərəstlərimiz bu halı millətin avamlığı, cahilliyi ilə əlaqələndirəcək. Bəli. Millət hələ də nadan avam, cahil olaraq qalır, çünki baletə baxmaq əvəzinə toylarda oynayan rəqqasələrə tamaşa edir; operaya qulaq asmaq əvəzinə meyxana meydanında çırtma çalır; simfonik musiqilərdən həzz almaq əvəzinə muğamı dinləyib ağlayır; Kamünün, Kafkanın romanlarını oxumaq əvəzinə Füzulinin, Nəsiminin qəzəllərini əzbərləyir...

Mənsə belə düşünürəm ki, məhz bu hal avamlıq, cahillik yox, kütlənin bəlkə də yeganə müsbət xüsusiyyəti olan səmimiyyəti üzə çıxarır. Geniş xalq kütlələri heç vaxt heç nəyi özlərinə təlqin etmirlər, olduqları kimi görünürlər, nəyi bəyənirlərsə bəyənirlər, bəyənmirlərsə açıq bildirirlər. Elita isə əksinə, hisslərini gizlədir, olduğu kimi yox, istədiyi kimi görünməyə çalışır...

Başqa xalqları hələlik kənara qoyuram, özümüzə diqqət yönəltmək istəyirəm. Bəs, görəsən, bu, nə vaxtacan davam edəcək? Nə vaxtacan bizim müasirlik təbliğatçıları olduğu kimi görünməkdən xəcalət çəkəcək? Görəsən, nə vaxtacan öz təhtəlşüurunun dərinliklərindən gələn meyilləri sıxışdıracaq, kənardan gələn təsirləri öz ruhunda əritməyə çalışacaq... Nəyə görə qərblilər kimi olmaq, heç olmasa, zahirən onlar kimi görünmək həyat amalına çevriləcək?

Bəlkə deyəcəksiz ki, riyakarlıq-filan deyil? Onlar həqiqətən də Qərb mədəniyyətini bütün varlıqları ilə başa düşüb sevirlər, təhtəlşüur-filan da boş şeydi...

Ola bilər... Lakin uzunillik müşahidə və təcrübə tamam başqa şeylər deyir... Əslində, mən israrla bəyan edirəm ki, bizim müasir qərbpərəstlərimiz ruhən Qərb mədəniyyətinin mahiyyətindən dəhşətli dərəcədə uzaqdırlar. Əslində, Qərb mədəniyyətinin mahiyyətini, demək olar ki, başa düşüb hiss etmirlər. Sadəcə, onlara elə gəlir ki, anlayırlar, hiss edirlər, duyurlar... Və yaxud özlərini elə göstərirlər...

İnandırıcı görünmür? Tutalım, onilliklər boyu Kafkanı təbliğ edən, Sartrın adı dilindən düşməyən, Kamünü göylərə qaldıran, Coysu klassik elan edən bir ağıl sahibi necə ola bilər ki, onları dərindən başa düşməsin, bütün varlığıyla hiss etməsin? Axı bu dühaların təbliğinə az qala bir ömür sərf edib? Məgər insan duymadığı, hiss etmədiyi bir nəsnənin təbliğinə də ömür qoyar?

Məncə, yazımızın bu məqamında Qərb mədəniyyətinin, incəsənətinin, ədəbiyyatının qeyri-Qərb xalqlar (ələlxüsus müsəlman əsilli xalqlar) tərəfindən tam dərinliklərinə qədər hiss edilib dərk olunmasının mümkünlüyünü araşdırmaq lazımdı...

Bəlkə həqiqətən də mümkündü? Və ya əksinə? Boş illüziyadır?

Qərb, yaxud dünya...

Qərb mədəniyyətinin bizdə hələ də aktuallığını və bütlüyünü saxlayan ədəbi (mədəni) "izm"lərini analiz etməzdən əvvəl, ümumiyyətlə, Qərb mədəniyyətinin qeyri-Qərb xalqları tərəfindən nə dərəcədə anlaşılması, hiss olunması məsələsini mütləq geniş araşdırmaq lazımdır.

Qərb mədəniyyətinin dünyaya yayılmasının ilkin mərhələlərinə əvvəlki fəsildə toxunmuşduq. Bəli, təxminən yüz il ərzində Qərb mədəniyyəti, ədəbiyyatı artıq sadəcə Qərb yox, ümumdünya statusuna yiyələnmiş oldu. Elə öz yaddaşımızı qurdalayıb oxuduğumuz dərslikləri, müxtəlif elmi kitabları, tarixi araşdırmaları yada salaq. Tutalım, Azərbaycan tarixi - dünya tarixi; Azərbaycan ədəbiyyatı - dünya ədəbiyyatı; Azərbaycan incəsənəti - dünya incəsənəti...

Və diqqət edəndə görürük ki, dünya tarixi, dünya ədəbiyyatı, dünya fəlsəfəsi, dünya incəsənəti deyilən məfhum, nədənsə, özündə yalnız Avropanı və qismən Amerika ilə Rusiyanı əhatə edir... Kitabların künc bucağında bir-iki səhifə Uzaq Şərq ölkələri, Müsəlman mədəniyyəti və s. anlayışlar barədə qısa məlumatlar olsaydı, buna da şükür etmək olardı.

Eyni hal XX əsrdə əksər qeyri-Qərb xalqlarında müşahidə olunur. Deməli, az qala məktəb partasından yeniyetmələrin beyninə yeridilirdi ki, "Dünya" deyilən məfhum özündə yalnız bu qitələri əks etdirir və dünya tarixi, dünya incəsənəti, dünya fəlsəfəsi də yalnız Qərb sivilizasiyasının monopoliyasındadır...

Elə indinin özündə də biz öz mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı dünyaya çıxarmaq barədə danışanda, məgər bütün dünyanı nəzərdə tuturuq? Yox, əlbəttə ki, Qərbi, Avropanı və Amerikanı...

Tutalım, türk dünyasında, postsovet məkanında tanınan mədəniyyət və ədəbiyyat xadimlərimizi "dünya şöhrətli" saymırıq. Bu statusu qazanması üçün mütləq Qərbdə tanınmasını gözləyirik. Halbuki, kimsə təkcə Qərbdə qəbul edilirsə, onun başqa qitələrdə tanınıb-tanınmamasından asılı olmayaraq, dünya şöhrətli hesab edirik. Axı biz də həmin təbliğat və təhsil sistemindən keçmişik və biz də dünya deyəndə üzümüzü Qərbə tərəf tuturuq... Dünyaya bələd olmaq, dünya mədəniyyətini, ədəbiyyatını, dünya tarixini tanımaq barədə fikirləşəndə də, təbii ki, yenə də Qərbə yönəlirik, onları öyrənirik. Tək biz yox, bütün dünya...

Elə isə bəs niyə ümumiləşdirib, "dünya" deyirik? Çünki yüz ildən çoxdur ki, Qərbin təbliğat maşını məhz buna çalışır. Bunun nəticəsində onların mədəni, ədəbi nailiyyətləri ümumbəşəri, qeyri-xalqların mədəniyyəti isə etnik mədəniyyətlər statusu alıb. Düzdü, "dünya mədəniyyəti" məfhumunun içinə qeyri-xalqlardan da tək-tük nümunələr daxil edilib, lakin bu seçimi də, təbii ki, onlar özləri aparıblar, özlərinə (yəni Qərbə) maraqlı olan nümunələri qeyd ediblər...

Coys fenomeni

Əgər dəqiq elmlərin inkişafından danışsaydıq, Qərbin mütləq hakimiyyəti və yeni nailiyyətlər əldə etməsi danılmaz faktdır. Bəs, görəsən, niyə bu irəliləyiş həm də humanitar sahəyə şamil olunur?

Dünyanın az qala dörd bir tərəfində müasir insanlar bəşər dühasının yetirdiyi dahilərdən danışanda, əksərən, qərbli şəxsiyyətləri nəzərdə tutur; bəşəriyyətin ən ali sənət nümunələrinin tarixinə baş vuranda Qərbdə yaranan əsərlər dilə gəlir; bəşəriyyətin ən istedadlı insanları barədə söhbətlər gedəndə ilk olaraq Qərb sənətkarları önə çıxır...

Görəsən, bu təbii olaraq belədi? Görəsən, dünya xalqları həqiqətən də Qərbi elə özlərininki hesab edirlər? Yoxsa burda da nəsə bir oyun var? Bəlkə irəlidə gedən elmi-texniki inkişaf öz ardınca humanitar sahəni də dartır? Əgər onlar dəqiq elmlərdə daha çox inkişaf ediblərsə, deməli, bütün humanitar sahələrdə də onların nailiyyəti "mütləq ali", "mütləq yüksək" kimi qəbul edilməlidir.

Bu suala cavab verməkçün, yenə də bəzi detalları diqqətlə analiz etmək lazımdır. Son onilliklərdə ədəbi və mədəni mühitimizə baxanda görərik ki, öz milli mədəniyyətimiz daha kütləvidi, Qərb mədəniyyətinin həm klassikası, həm də müasir nümunələrinə isə daha çox elitar ziyalı təbəqə yaxın düşə bilir. (Bu hal başqa ölkələrdə də müşahidə olunur).

Və təbii olaraq, belə bir mif əmələ gəlir ki, Qərb mədəniyyəti həddən artıq geniş mənalıdır, dərin məzmunludur, fəlsəfi cəhətdən ağırdır, buna görə də xalq kütlələri üçün deyil, yalnız elitar ziyalılar üçündür. Xalq kütlələri isə qoy aşıq musiqiləriylə, xalq mahnılarıyla, meyxanayla başlarını qatsınlar... Yəni Qərb mədəniyyəti ali sənət nümunələri yetirir, etnik mədəniyyətlərsə kütlənin oyuncağıdır. Hətta ən yüksək, ən ali nümunələri də...

İndi isə gəlin, Qərbin özündə mədəniyyətə və ədəbiyyata münasibətdə bəzi məqamları işıqlandıraq.

Ceyms Coys... Bu ad Azərbaycanda yalnız ən ali ziyalı təbəqələrinə, elitar intellektuallara, ədəbiyyat xadimlərinə tanışdır. Bilənlər bilir ki, təxminən yüz il əvvəl yaşayan bu məşhur irland yazıçısı Avropa modernizminin, hətta bəzən postmodernizminin banisi hesab olunur... Əsərlərini əldə etmək çətin deyil, ən azından rus dilində onilliklər əvvəl çap olunub və yəqin ki, Azərbaycanda da onun mətnləriylə tanış olanlar az deyil. Və ilk təəssürat da eyni cür olur - çox qəlizdir, ağırdır, dərindir... (Eyni fikirləri bir çox Qərb yazarlarının, kinorejissorlarının, rəssamlarının əsərləri haqqında da eşitmək olar).

Məsələn, "Uliss"in özündəki izahatlar və şərhlər elə bir kitab boydadır.

İnsanda təbii olaraq belə bir fikir yaranır ki, bu cür sanballı, ağır, dərin yazıçılar Qərbin özündə də hər adam tərəfindən dərk oluna bilməz. Orda da "Uliss"i yalnız ən ali zəkaya malik intellektuallar anlaya bilər...

İndi isə statistik faktlara nəzər salaq. Qərbdə kitab yayımı ilə məşğul olan şəbəkələrin yüzillik reytinqində Ceyms Coysun "Uliss" romanı ən kütləvi və ən çox satılan kitab olaraq "Bibliya"dan sonra ikinci yerdədir...

Deməli, Coysun romanları ingilisdilli ölkələrdə ən populyar olan kütləvi ədəbiyyat nümunələrini də satış üzrə üstələyə bilib...

Onda belə çıxır ki, Avropanın və Amerikanın kütləvi oxucusu bizim ən ali elitar ziyalı təbəqəsindən də üstündür? Bizdə beş-on nəfərin başa düşə biləcəyi əsəri orada az qala məktəb uşaqları da oxuyur? Yəni biz bu qədər geri qalmışıq? Bu qədər avam və cahilik?

Əlbəttə ki, yox. Məsələ ondadı ki, "Uliss" əsəri stilistik baxımdan həndəsi sxemə malikdir, elə qurulub ki, hər fəsil, hər bir abzas, hər bir epizod, hər bir dialoq Avropanın əski təfəkküründən, mifologiyasından, dini əqidəsindən, Antik yunan əfsanələrindən gələn hansısa məqama, detala söykənir; onu parodiya obyektinə çevirib lağ edir, dekonstruksiyaya məruz qoyur, yenidən mənalandırır, doqma olaraq məhv edib dağıdır (yaxud, ən azından, buna cəhd edir).

Buna görə də xristian Avropasında yaşayan hər bir orta statistik ziyalı üçün Coysun əsərlərində qaranlıq heç nə yox idi. Haqqında danışılan məqamlar onun uşaqlıq yaddaşından, kollektiv təhtəlşüurundan, orta təhsilindən, etnik adət-ənənəsindən, milli-dini əqidəsindən, ailə içi və ictimai münasibətlərindən, hətta əsatir və nağıllarından gələn informasiyalarla üst-üstə düşürdü. Daha dəqiq desək, Coys öz iti iynələrini məhz bu zərif nöqtələrə hesablamışdı. Onun fikrincə, Avropanın inkişafına mane olan səbəb məhz keçmişdən gələn bu informasiyalardı, onların mənbəyini qapatmaq lazımdı ki, Avropa insanı üzünü yalnız gələcəyə tutsun... Coysun və digər modernistlərin yaradıcılığındakı nihilizm, keçmişi tapdalamaq cəhdləri də bundan doğurdu...

Bunun yaxşı, yaxud pis hal olduğu başqa söhbətin mövzusudur (növbəti fəsillərdə modernizmin mahiyyəti barədə danışarkən "Uliss" mövzusuna geniş toxunacağıq...). Fakt isə bundan ibarətdir ki, yazıçı ümumbəşəri əsər yaratmaq niyyətində bulunmayıb, məqsədli şəkildə yalnız öz superetnosunun yaddaş bazasına istiqamətlənir...

Belə olan halda, hansı qeyri-avropalı onun bütün mahiyyətinə vara bilər? Əlbəttə ki, heç biri?

Ata-babasının başı üstündə ikona, əlində xaç olmayan, hər bazar günü kilsədə "Bibliya" eşitməyən heç bir kəs Coysun böyüklüyünü, əzəmətini tam hiss edə bilməz.

Belə olan halda, niyə o, təkcə Qərb yox, məhz dünyəvi mədəniyyət nümunəsi, ümumbəşəri düha kimi təqdim olunur? Və biz də onu (və onun kimi bir çoxlarını) məhz bu cür qəbul edirik (və ya çalışırıq).

Bunu qəbul etməyənlərə, yaxud qəbul etməyə gücü çatmayanlara isə "geridəqalmış" damğası vururuq? Axı Ceyms Coys bir Avropa-Xristian mifidir (daha dəqiq, mifdağıdanıdır).

Əlbəttə, bir azərbaycanlı bütün Antik sivilizasiyanı, yunan mifologiyasını, xristian əqidəsini və mədəniyyətini, Avropanın orta əsrlər tarixini tam dəqiqliyinə qədər öyrənib Coysun "Uliss"ini başa düşə bilər... Bəli, yalnız başa düşər. Əql-şüur səviyyəsində. Amma ruhunda (təhtəlşüurunda) heç bir təsir buraxmaz. Son nəticədə, bizim insanın qəlbinə "Çərşənbə günündə, çeşmə başında" qoşması Coysun "Uliss"indən daha təsirli görünəcək.

Axı Aşıq Ələsgər arxetiplərə söykənən şairdir, xalqın, etnosun ruhu üçün əvəzedilməzdir, əbədidir, daimidir... 

"Uliss" isə orada nə qədər dərin məzmunlu, fəlsəfi əsər olsa da, bizim ruhumuz üçün kənardan gəlmə bir "simulyakr"dır. Bu gün var, sabah yoxdur. Niyə yoxdur? Çünki millətin ruhuna yapışmır.

Əqlə əmr etmək olar, iradə göstərmək olar, nəyisə qəbul etdirmək də mümkündür. Lakin ruh, qəlb heç bir təzyiq, təsir qəbul etmir... Ona iradə etmək, zor göstərmək, dediyimiz kimi, əks-təsirlərə gətirib çıxaracaq...

Qan yaddaşı

Sual oluna bilər ki, Qərb ədəbiyyatının dünya xalqları tərəfindən daha asan dərk edilən əsərlərini qoyub niyə məhz ağır fəlsəfi Coysu nümunə gətirirsiz? Axı Qərb ədəbiyyatı, mədəniyyəti nümunələrindən elələri var ki, bizdə də rahat dərk olunur, kütləvidir, hamı sevir, bəyənir... Və, ümumiyyətlə, ümumbəşəri əsərlər var ki, bütün dünya üçündür...

Bəli, həqiqətdi, indi bu məsələni də analiz edəcəyik. Coysu isə yuxarıda qeyd etdiyim səbəbdən misal gətirdim - "Uliss" XX əsrdə Avropada "Bibliya"dan sonra ən çox satılan və oxunan əsərdir... Bir çox ədəbi təşkilatlar apardıqları geniş sorğular əsasında "Uliss" romanını XX əsrdə dünyanın ən yaxşı romanı elan ediblər... (yenə də Qərbin yox, bütün dünyanın).

Deməli, Qərbin özündə kütləvilik baxımından Ceyms Coys bizdə daha populyar olan Folknerləri-Heminqueyləri, Balzakları-Zolyaları, Dostoyevskiləri-Tolstoyları xeyli üstələyib... (Əslinə qalanda, heç bu "açıq müəlliflər"in də əsərlərinin yalnız zahiri qatı bizimçün əlçatan ola bilər. Tam mahiyyətini dərk etməyimiz barədə söhbətlər illüziyadır).

İndi də gəlin, bizdə və başqa qeyri-Qərb xalqları arasında çox yayılan bir çox ümumbəşəri sənət nümunələrinə baxaq...  (Təbii ki, burada adlar çəkmək çətin olar, çünki çox böyük siyahı alınar).

Elə düşünürük ki, bu əsərlərin hamısını çox yüksək səviyyədə başa düşürük, hiss edirik, hətta onlar haqqında məqalələr yazırıq, fikir mübadilələri aparırıq, mübahisə edirik... Bəzən bizə elə gəlir ki, bu əsərləri qərblilərin özündən də yaxşı dərk edirik...

Amma... Hansısa beynəlxalq tədbirdə, hansısa konfransda, simpoziumda özümüzü qərblilərə mədəni göstərməkçün onların hansısa dahi yazarından, sənət nümunəsindən, incəsənət əsərindən danışarkən təəccübümüzə rəğmən yüngül bir təbəssümlə qarşılaşırıq... Nədir bu təbəssüm?

Səbəb odur ki, istənilən bir avropalı ziyalı qeyri bir xalqın nümayəndəsinin Avropa ədəbiyyatı (mədəniyyəti) haqqında danışığına (yazdığına) diqqət edəndə görür ki, əslində, onlar zahiri plastdan o tərəfə keçə bilmirlər. Əgər keçməyə çalışsalar da, həqiqətdə olan mahiyyəti yox, özünün anlaya biləcəyi, özünün dərk edə biləcəyi kimi təqdim edir. Başqa sözlə desək, həqiqətdən uzaq olan öz mifini yaradır...

(Eyni situasiya əks istiqamətdə də baş verir. İstənilən avropalı və ya rus şərqşünasının bizim klassik ədəbiyyat, klassik mədəniyyət, Şərq fəlsəfəsi, Şərq-müsəlman incəsənəti barəsində yazdığı əsərləri, kitabları, məqalələri diqqətlə analiz edəndə də eyni hadisəni görürük. Onlar bizim sivilizasiyanın mədəniyyətinin yalnız üstqatında, zahirində gəzişirlər. Hətta Şərqə səmimi-qəlbdən məhəbbəti olanlar da, batini plasta, əsl cövhərə düşə bilməyiblər. Bertelsdən, Krımskidən tutmuş, ta Anri Korbenə, Andre Masseyə qədər...).

Nədənsə, çox illər əvvəl Xalq yazıçısı Çingiz Abdullayevin İspaniyada məşhur yazıçı, Nobel mükafatı laureatı Xose Kamilla Sela ilə görüşü haqqında qələmə aldığı xatirə yazısı yadıma düşür. Orda bir məqam var idi. Çingiz müəllimlə ustadın görüşünü təşkil edən gənc ispan yazarı bir neçə saatlıq söhbətdən sonra yenidən Çingiz müəllimi yola salarkən, təxminən belə bir fikir söyləmişdi: düzdü, ustadın əsərləri bir çox dillərə çevrilərək bütün dünyada çap olunur, ancaq siz onun yazdıqlarının yalnız zahiri qatını hiss edə bilərsiz. Əsl mahiyyətini, dərin fəlsəfəsini duymaq üçünsə damarlarında ispan qanı axmalıdı və əsərləri ispan dilində oxumalısan...

Belə məlum olur ki, ruhun məhsulu olan istənilən sənət və söz nümunəsi, ilk olaraq, damardakı qanın yaddaşı ilə kontakta girməlidi. Buna gen yaddaşı da demək olar, qan yaddaşı da, kollektiv təhtəlşüurun arxetipləri də... Nə cür adlandırmağımızın fərqi yoxdur. Həqiqət isə ondadır ki, dünya mədəniyyəti və ədəbiyyatı adı altında qəbul etdiyimiz, bəyəndiyimiz, sevə-sevə oxuduğumuz, hətta aludəsi olduğumuz əsərlərin yalnız zahiri plastı ilə ruhumuzun rabitəsini yarada bilirik. Tam dərin qatlarda əlaqə, tam hissetmə isə mümkünsüzdür. Axı bizim damarlarımızda avropalı qanı axmır. Eyni fikir təkcə bizə yox, bütün qeyri-Qərb xalqlarına aiddir...

Böyük bir qayaya sementlə başqa bir daş parçasını yapışdıra bilərik. Hətta bir müddət sonra üstünü toz-torpaq basandan sonra bizə elə gələ bilər ki, tam bir monolit əldə etmişik. Ancaq yüngül bir zəlzələdən sonra bu daş həmin qayadan qopub düşəcək. Çünki batində monolit deyildi, min illər ərzində vəhdətdə inkişaf edib bütövləşməmişdi. Yamaq olaraq qalırdı...

Bəs ümumbəşəri dəyərlər, ümumbəşəri əsərlər, incəsənət nümunələri? Bunu hara yazaq, soruşa bilərsiz? Bəlkə, ümumiyyətlə, "Ümumbəşəri sənət", "Ümumbəşəri ədəbiyyat" anlayışlarının özü ən böyük mif, ən böyük illüziyadır?

Bunu da analiz etməyə çalışacağıq. Lakin öncə Hamlet sindromundan danışmaq istəyirəm...

Hamlet sindromu

Gənclik dövrümüzdə Qərb ədəbiyyatıyla kontakta girən, hansısa yeni əsərlər mütaliə edən yenilikçi dostlarımızın dilindən belə ifadələr çox eşidirdim: Mən heç nə başa düşmədim, mənə heç nə çatmadı. Burda nə var axı? Bunun nəyini tərifləyirlər? Vallah, biz belə yazsaq, bizə gülərlər. Mən bundan yaxşı yazıram və s. və i.a...

Bəs sonra nə baş verirdi? Tutalım, Kafka haqqında bu sözləri deyən adamın iki gün sonra qəzetdə müsahibə verərək Kafkanın "Qəsr"ini tərifləyib göylərə qaldırmasını və özünün stolüstü kitabı olduğunu bəyan etməsini görəndə çaşıb qalırdım...

Yaxud eyni cür fikirlər bildirən şəxsin hansısa xaricilərlə ünsiyyəti zamanı dünən tənqid etdiyi əsəri tərifləyəndə qıcıqlanırdım...

Əslində isə qıcıqlanmağa əsas yox idi. Sadəcə, mən bütün qeyri-Qərb xalqları arasında yayılmış Hamlet sindromu ilə üz-üzə qalmışdım...

Atamın neftçi dostlarından biri Sovet dövründə yüksək ixtisaslı buruq ustası kimi Vyetnam Xalq Respublikasına ezam olunmuşdu, orada bir neçə il ərzində neft hasilatında işləmişdi. Geri qayıdandan sonra da bir neçə vyetnamlı dostu ilə daimi əlaqə saxlayırdı, məktublaşırdı... Bir dəfə onun vyetnamlı həmkarlarından biri Bakıya, indiki Neft Akademiyasına ixtisas artırma kurslarına göndərilmişdi... Və təbii ki, atamın dostu rus dilini bilən vyetnamlı həmkarı ilə atamı tanış etmək qərarına gəldi...

Bağda görüşdülər, xeyli söhbət etdilər, yeyib-içdilər...

Atamla vyetnamlı neftçi arasında ordan-burdan xeyli söhbət gedəndən sonra söz gəlib teatrın üstünə çıxdı. "Hamlet"dən danışmağa başladılar. Yarım saat ərzində onu təriflədilər, hər iki ölkədə necə səhnəyə qoyulmasından danışdılar. Hətta atam zarafatyana şəkildə qonaqdan soruşdu ki, "aziat" görkəmli bir aktyor səhnəyə çıxıb "Mən Danimarka şahzadəsiyəm" deyəndə, görəsən, camaat onu necə qarşılayır? 

Lakin vəziyyət yavaş-yavaş dəyişirdi, görürdüm ki, yeyib-içdikcə ürəkləri açılır, daha sərbəst olurlar... Və bir qədər sonra başladılar "Hamlet"i də, Şekspirin başqa əsərlərini də tənqid etməyə. Və hərəsi öz milli ədəbiyyatının təbliğinə keçdi. 

Sona yaxın məlum oldu ki, vyetnamlı neftçinin də, elə mənim atamın da, ümumiyyətlə, Qərb ədəbiyyatından zəndeyi-zəhləsi gedir və hər biri öz ədəbiyyatını onlardan daha çox sevir, daha çox dəyərləndirir...

Nəhayət, məclis antiqərb tostu qaldırmaqla başa çatdı...

Lap yumoristik hekayəyə oxşadı... Mənimçünsə maraqlı olan detal bu hadisənin birinci və ikinci hissəsindəki mənzərənin fərqi idi...

İlk olaraq söhbət "Hamlet"dən başladı. Niyə? Dünyada o qədər təbliğ olunub ki, hər ikisi əmindi; əks tərəf Şekspiri ən azından tanıyır (çünki onun arxasında Qərbin yüz illik təbliğat maşını dayanır), ilkin kontakt yaratmaq üçün bu da kifayətdir.

Buna əmin olandan sonra hər iki həmsöhbətdə eyni hiss əmələ gəlir - qarşı tərəf Şekspiri anlayır, dərk edir, sevir. Əgər mən bunun əksini nümayiş etdirsəm, yaxşı düşməz. Axı Şekspir dünya şöhrətli klassikdir...

Deməli, ilk mərhələdə "Hamlet" pyesinin təriflənməsi prosesi start götürdü... Tərəflər, sanki "Hamlet"i başa düşməsini, hiss etməsini nümayiş etdirməkdə bəhsə girmiş oldular... Çox ağıllı və şüurlu söhbət idi...

Ancaq alkoqol öz təsirini göstərdikcə, söhbətlər şüurlu plastdan ruhi plasta keçməyə başladı, başqa sözlə desək, tərəflər əqli-şüuru bir kənara qoyub səmimiləşməyə başladılar.

Və məlum oldu ki, heç birinin Şekspirlə o qədər də arası yoxdur. "Hamlet" isə, sadəcə, söhbətə başlamaq, ünsiyyətdə kontakt yaratmaq üçün bir vasitə idi... Həm də heç bir tərəf ünsiyyətin ilk məqamında Şekspiri tanımamaq, "Hamlet"i sevməmək kimi cahillik, nadanlıq əlamətini göstərmək istəmirdi...

Sevməmək nadanlığı

Şekspiri sevməmək nadanlıqdı - Avropada bu ifadə bir çox ədiblər arasında, az qala şüar kimi təqdim olunur...

Bəs qeyri-Qərb xalqlarında - bizlərdə vəziyyət necədi? Biz nəinki başqalarına, hətta öz-özümüzə ziyalı, ağıllı, savadlı görünməkçün mütləq Qərb ədəbiyyatından, mədəniyyətindən danışırıq. Başa düşsək də, başa düşməsək də... Əksər hallarda başa düşmədən və ya sırf özümüzün başa düşdüyümüz kimi danışırıq...

Fikrimi qəbul etməyənlərə belə bir eksperiment etməyi təklif edirəm. Qərb mədəniyyətinin, ədəbiyyatının istənilən təbliğatçılarının qarşısına oxumadığı, bilmədiyi əsərlərdən bir neçə fraqment qoyaq. Ancaq müəlliflərin kimliyini bildirməyək (Bu cür əsərlər tapmaq çətin deyil, çünki bütünlüklə müasir Qərb ədəbiyyatını oxuyub başa çatdırmaq mümkünsüzdür). Bu müəlliflərdən biri Qərbdə həqiqətən də çoxsaylı ödüllər almış, şöhrət qazanmış ustad yazar olsun. O birilərisə sıradan, adi Qərb yazarları...

Gəlin görək, bizim qərbpərəst ədiblərimiz bu əsərlərin arasında həqiqətən də yaxşısını, keyfiyyətlisini müəyyən edə biləcəklərmi?

Sizi inandırım ki, onundan doqquzu təyin edə bilməyəcək... (Halbuki, həmin ədibin qarşısına öz şairlərimizin, yazıçılarımızın əsərlərindən qoysaq, hansının dəyərli, hansınınsa boş söz yığını olduğunu gözüyumlu təyin edə bilər).

Qərb ədəbiyyatının nümunələrini mütaliə etməyə başlamamışdan əvvəl biz artıq müəyyən informasiya ilə yüklənmiş oluruq - həmin yazar haqqında dostlardan eşitdiyimiz, başqa mənbələrdən oxuduğumuz məlumatlar, onun haqqında deyilən böyük fikirlər, kitabın ön sözündə yazılan tərifnamələr, aldığı mükafatlar və kitabların çoxminlik tirajları barədə statistika və s. və i.a...

Bu qədər informasiya ilə yüklənən sıravi oxucu, hətta əsərlə tanış olmamışdan əvvəl artıq ona rəğbət bəsləməyə, bütləşdirməyə məhkumdur. Əsərdən heç nə anlamasa da, heç nə hiss etməsə də, bunu etiraf etməyəcək. Çünki sevməmək, anlamamaq nadanlıqdır.

Budur, "kral lütdür" tendensiyası... (Avropada məşhur olan həmin nağılı, yəqin ki, hamı xatırlayır).

Və yaxud sevməmək, anlamamaq cəhaləti – sevməyə məhkum edilmək...

Bəli, biz Qərb mədəniyyətini sevməyə məhkum edilmişik...

İki Murakami faktı

Bəs, görəsən, dünya xalqlarının mədəniyyət, ədəbiyyat xadimləri arasında hansı biri Qərbin geniş oxucu (tamaşaçı) kütlələriylə həqiqi kontakt yarada bilir?

Bunu nümayiş etdirməkçün "İki Murakami fenomeni"ni diqqətlə analiz etmək kifayətdir. Məhz bu zaman, biz istənilən mədəniyyət və ədəbiyyat nümunəsilə tanış olarkən, iki fərqli yanaşmanı ortaya çıxarmış oluruq. Birinci yanaşma, ekzotik müşahidə və maraq; ikinci müşahidə isə özünküləşdirmək və eyniləşdirmək üzərində qurulub. Biri daha çox ağıla və intellektə, ikincisi isə hissə və ruha istinad edir.

Müasir Yaponiya ədəbiyyatında Murakami soyadlı iki ünlü yazar var. Biri Haruki Murakamidir ki, onun romanlarını Qərbdə və onun ardınca bütün dünyada oxuyurlar, sevirlər... İkincisi, Ryu Murakamidir ki, dünya ölkələrində əsərləri tərcümə edilib nəşr edilsə də, o qədər də uğur qazana bilməyib.

Bəs Yaponiyanın özündə? Yaponiyada Haruki Murakamini o qədər də sevmirlər. Ancaq Ryu Murakami, az qala, müasir yapon ədəbiyyatının canlı klassiki səviyyəsində sevilir, bütləşdirilir...

Nədədir bu fenomenin sirri?

Ryu Murakaminin qəhrəmanları XX əsrin əsl yapon insanlarıdır və o, əsərlərində məhz yapon cəmiyyətindəki spesifik daxili psixoloji, ruhi problemlərdən yazır, bu problemlərin məhz Yaponiya üçün məxsusi həlli yollarını axtarır. Dili çox açıq-saçıqdır, hətta bəzən erotizmə, pornoqrafiyaya da meyil edir, lakin bu erotizm və pornoqrafiya da sırf yapon mentalitetindən gələn üslubda işıqlandırılır... Ona görə də qeyri-yapon oxucu bu əsərləri maraqla oxusa da, sadəcə, yapon cəmiyyətindəki problemlərin müşahidəçisi rolunda çıxış edir. Bu əsərlərdəki zərif məqamlar ona müşahidəçi kimi maraqlı gəlsə də, ruhuna o qədər də toxunmur. Biz müasir Yaponiya cəmiyyətindəki problemləri, qaranlıq məqamları onun əsərlərindən öyrəndikcə, sadəcə, öz intellekt dairəmizi genişləndiririk, bilik dairəmizi artırırıq. (Ən uzağı, kimlərsə deyə bilər ki, ordan özümüzçün hansısa nəticələr çıxara bilərik. Hərçənd, mən buna da inanmıram).

Bəs Haruki Murakami? Onun qəhrəmanlarının, ümumiyyətlə, hansı millətə mənsub olması, hansı ölkədə yaşaması qeyri-müəyyəndir. Təbii ki, Yaponiyanın bölgələrinin, şəhərlərinin, hətta küçə və meydanlarının adları çəkilsə də, ümumiləşdirmələr o qədər güclüdür ki, oxucuya elə gəlir ki, söhbət elə onun şəhərindən, onun küçəsindən gedir.  

Haruki Murakaminin qəhrəmanları müasir caza qulaq asır, blyuzdan söhbət edir, Qərb müəlliflərinin əsərlərini oxuyur, Qərb filmlərinə tamaşa edir...

Əsərlərdə təsvir olunan hadisələrin də əksəriyyəti hansısa qeyri-müəyyən məkanlarda - fantastik sürreal müstəvidə, yaddaş plastında, altşüurda cərəyan edir... Hətta realist-romantik üslubda yazılmış romanlarında da hisslər o qədər ümumiləşdirilir ki, qəhrəmanların adlarından başqa heç bir detal hadisələrin Yaponiyaya aid olduğunu bildirmir...

Üslub və janr baxımından da onun əsərləri sırf yapon milli şüurundan gələn ədəbi dəyərlərdən daha çox, Qərbin ədəbi nailiyyətlərinə söykənir...

Etiraf edim ki, mənim özümə də, Haruki Murakaminin romanları adaşından daha xoş təsir bağışlayıb, daha maraqlı gəlib. Çünki uzaq Yaponiyanın hansı ictimai-siyasi, hansı fərdi psixoloji problemlərdə bulunması mənimçün o qədər də önəmli deyil. Öz dərdimiz özümüzə bəsdir.

Ancaq məhz bu xüsusiyyətlərə görə, Haruki Murakamini Yaponiyada daha çox tənqid edirlər. Niyə? Çünki xalqın bu qədər dərd-səri, ictimai-sosial, psixoloji problemləri olduğu halda, yazıçı bunları kənara qoyub, sanki müəyyən millətə aid olduğunu da unudub hansısa qeyri-müəyyən jabervoqlardan, qnomlardan yazır... Yapon tənqidçiləri və ziyalıları ona qarşı təxminən belə ittihamlar irəli sürür ki, sənin dünya ədəbiyyatına çıxışın varsa, bütün dünyada, ələlxüsus da Qərb ölkələrində səni oxuyurlarsa, niyə bu imkandan Yaponiyanın, yapon xalqının xeyrinə istifadə etmirsən? 

Əlbəttə, tam olaraq bu fikirlə də razı deyiləm ki, yazıçı yalnız ictimai-siyasi problemləri işıqlandıraraq sırf bir günün sənətkarı olmalıdır. Ancaq öz milli sifətini saxlamaq, zənnimcə, vacibdir. Belə olan halda isə dünyaya (Qərbə) çıxış da məhdudlaşmış olur.

Düzdür, siz elə Yaponiyanın özündən onlarca müəllif nümunə gətirə bilərsiz ki, bunlar həm milli sifətlərini saxlayıb, həm də dünyaya çıxıblar (Kobo Abe, Akutaqava Runoske, Yasunari Kavabata, Kodzeburo Oe və b.).

Bəli, bu müəlliflərin əsərləri müasir dünya yazarları sıralarına daxil edilib, antologiyalarda çıxıb, çoxcildlikləri dərc edilib. Ancaq faktdır ki, heç biri Haruki Murakami qədər kütləvi populyarlıq qazanmayıb. Çünki, təkrar edirəm, milli sifətlərini saxlayıblar.

Deməli, belə nəticə hasil olur ki, son onilliklərdə qeyri-Qərb xalqlarının mədəniyyət, incəsənət və ədəbiyyat xadimləri arasında iki istiqamət formalaşıb. Bir istiqamət sırf dünyaya (Qərbə) çıxış üzərinə hesablaşmış və onlarçün maraqlı olan müəlliflər, sənət nümunələridir. İkinci istiqamət isə daha çox daxildə sevilən, öz milli şüuruna daha yaxın olanlardır ki, daxildə sevilir...

Və ən əhəmiyyətli cəhət odur ki, həqiqətdə bu istiqamətin heç biri o birindən artıq, ya da əskik deyil... Hərəsinin öz yeri var. (Hərçənd ki, radikal millətçilər Qərbə istiqamətlənən üslubları bəzən düşmən mövqeyi kimi təqdim edirlər).

Bizsə qiymətləndirərkən, tərəzinin gözünü daha çox dünyaya (Qərbə) çıxa bilənlərə tərəf əyirik ki, zənnimcə, ən böyük səhvimiz bundan ibarətdir. Əgər hansısa caz ifaçımız Qərb festivallarında çıxış edirsə, yaxud opera müğənnimiz Avropa səhnələrində oxuyursa, bu, heç də onları aşıqlarımızdan, xanəndələrimizdən yüksək tutmağa əsas vermir... Bizsə tuturuq. Kənara çıxışı olan sənət və söz adamları qeyri-iradi olaraq bizim gözümüzdə yüksəlir, daha ali status əldə edir. Hətta əsərlərini o qədər sevib anlamasaq da...

Ən böyük problem də bu ayrı-seçkiliyi aradan qaldırmaqdır...

Və məhz bunun üçün də son yüzilliklərdə Qərbdən bizə nüfuz edən və mütləq şəkildə ali dəyər kimi qəbul edilən fikir və düşüncə, sənət və ədəbiyyat üslublarının, təfəkkür istiqamətlərinin mahiyyətinə yenidən baxmaq, yenidən dəyərləndirmək lazımdır... Əslində, yazımızın əvvəlki hissələrində qismən bunlara toxunmuşduq, lakin məhz indi sistemli analizə ehtiyac var. Humanizmdən, maarifçilikdən, realizmdən tutmuş, romantizmə, modernizmə və postmodernizmə qədər...

Bəli, sırf müasir və yeni analiz... Əvvəl deyilənləri təkrar etməyən, hətta bəlkə yüzillik düşüncələrin ziddinə gedən fərqli analiz...

Çətin olacaq... Axı gözümüzü açandan beynimizə yeridilən və mütləq həqiqət kimi qəbul etdiyimiz bir çox mətləblərə fərqli və ziddiyyətli şəkildə yanaşmalı olacağıq... 

Çətin olacaq... Bizsə "hər çətin asan olur, amma çətin asan olur" misrasını əldə şüar edərək bu çətini də asan etməyə çalışacağıq... Əlbəttə ki, birdən-birə yox, mərhələli şəkildə...

Humanizmin xəstə rüşeymləri

Yazımızın əvvəlki fəsillərində İntibah mədəniyyəti və onun əski Avropa mədəniyyətindən əsas fərqləri barədə yazmışdıq. İnsanlaşmaq, insanlaşdırmaq mövzularına da səthi toxunmuşduq.

Bu isə birbaşa Humanizm fəlsəfəsinin təşəkkül tapması demək idi, çünki "humano" latın dilində insan deməkdi...

İndi isə, zənnimcə, "Humanizm fəlsəfəsi" kimi tanınan həmin "insanlaşmaq", "insanlaşdırmaq" meyillərinin rüşeyminə diqqət etməyimiz və bu rüşeymin boy atması prosesindəki bəzi spesifik məqamlarına fikir verməyimiz lazımdır...

Ən əvvəl bu təfəkkür tərzinin yaranmasıyla bağlı fərziyyələrdən bəzilərini nümunə gətirmək istəyirəm. Çünki, adətən, biz inkişafdan, proqressdən danışarkən bu prosesin yaranma səbəbləri barədə, demək olar ki, düşünmürük. Sadəcə, bilirik: Avropa inkişaf etdi, ağıllandı, o biri xalqlar inkişaf etmədilər, cahil nadan olaraq qaldılar... Sual olunur, niyə? Yaxud başqa cür - niyə məhz Avropa?

Bu sualı müxtəlif yerlərdə səsləndirəndə yüzlərlə cavab almışam, lakin əksər hallarda cavab determinizmdən uzaq olub. Sadəcə, "onlar bunu bacardılar, başqaları isə bacarmadı".

Bunu dini görüşlərlə bağlayanlar da var. Məsələn, bizdə İslam dini inkişafımıza mane oldu...

Məgər Avropa dinsiz idi? Bəs niyə xristianlıq mane ola bilmədi bu inkişafa? Halbuki, mane olmağa çalışırdı. Bütün başqa dinlərdə olduğundan daha çox çalışırdı. Var gücü ilə. Elə bircə inkvizisiya tarixinə fikir versək, bunun şahidi olarıq. Ancaq insan əqlinin, insanlaşmağın qarşısını almaq mümkün olmadı. Niyə?

Çünki insanlaşmaq, insanlaşdırmaq cəhdi Avropada başqa yerlərə nisbətən daha güclü idi. Yenə növbəti "niyə" ortaya çıxır...

Təbii ki, bu "niyələr"i sonsuzluğa qədər uzatmaq olar, ancaq mənim istədiyim bu deyil və əslində, hadisənin həqiqi səbəbləri yeddi möhür altındadır. Nə qədər fərziyyələr irəli sürsək də, yenə də həqiqətə nə dərəcədə yaxınlaşdığımızı dəqiq söyləmək çətin olacaq. Məqsədim odur ki, bu prosesin səbəbləriylə bağlı bəzi hipotezləri oxucuların diqqətinə çatdırım, çünki məhz bu fərziyyələr "Humanizm"in və sonrakı elmi-texniki inkişafın bəzi gizli məqamlarını bizə aydınlatmış olacaq...

Beləliklə, yenə də təxminən altı yüz il əvvələ qayıdaq və dünyanın XV əsrdən əvvəlki tarixinə diqqət edək...

O vaxta qədər dünyada bir çox sivilizasiyalar, mədəniyyətlər inkişaf etmişdi. Şumer-Babil sivilizasiyasından tutmuş Hind-Çin sivilizasiyasına qədər hər yerdə oxşar hadisələr müşahidə olunur - ideologiya (dini, səmavi, metafizik və ya oxşar məzmunlu) insan əqlinin inkişafını nəzarətdə saxlayır, yalnız ideologiyanın icazə verdiyi qədər fəaliyyət göstərməyə imkan verir. Hətta haqqında çox danışdığımız Antik Yunan-Roma sivilizasiyasında da oxşar vəziyyəti görürük. Orda da insan əqli nəzarətdə idi, əgər belə olmasaydı, Yunan fəlsəfəsi ilə İntibah fəlsəfəsi arasındakı min beş yüz illik zaman fərqi olmazdı, elə Antik fəlsəfə yavaş-yavaş inkişaf edərək bizim anladığımız mənada elmi-texniki tərəqqiyə gətirib çıxarardı və biz bugünkü texnikanı təxminən İsa peyğəmbərin zamanında müşahidə etmiş olardıq...

Bəs niyə dayandı? Çünki, dediyim kimi, ideologiya var idi və insan əqlini daim nəzarətdə saxlayırdı. Bəli, əql-şüur fəaliyyətdəydi - insanlar öz rifahını yaxşılaşdırmaqçün, təbii fəlakətlərdən müdafiə olunmaqçün müxtəlif vasitələr axtarırdılar, tapırdılar, elm də passiv deyildi, müəyyən nailiyyətlər əldə etmişdi. Biz dünyanın İntibahdan əvvəlki elm və texnikasının tarixinə fikir versək görərik ki, o vaxtın elmi kəşfləri o qədər mükəmməl olub ki, bu günə qədər bəşəriyyət tərəfindən istifadə olunmaqdadı. İstər Çin, Hindistan, istər Antik ölkələr, istərsə də müsəlman Şərqinin tarixi barədə danışanda "insanlar düşünmürdü, ağılsız, cahil idi" fikrini deməyin özü ən böyük cahillik əlaməti idi. Ancaq burada kiçik bir detal var ki, onu mütləq qeyd etməliyik...

"Aykido"dan "karate"yə doğru

Bütün bu sivilizasiyalarda ideologiyanın, əqidənin kanonları, çərçivələri insan əqlini, zəkasını nəzarətdə saxladığına görə, yalnız icmanın təbii fəlakətlərdən müdafiəsinə, minimal rifahına xidmət edən vasitələr barədə düşünməyə imkan verirdi. Başqa sözlə desək, ideologiya əqlin yalnız aykido qanunları çərçivəsində fəaliyyətinə meydan açırdı.

(Aykido başqa Şərq döyüş növlərindən onunla fərqlənir ki, orada hücum fəndləri yoxdur, yalnız və yalnız müdafiəyə hesablanıb. Ona görə də aykido üzrə çempionatlar keçirilmir).

Ağıla imkan verilirdi ki, insanı təbiətdən, ətraf aləmin fəlakətlərindən və başqa təsirlərdən qorumaq üçün vasitələr tapsın, ümumi rifahı qismən yaxşılaşdırsın. Lakin əqlin inkişafı qaranlıq tərəfə meyillənib toplum və təbiət üçün təhlükəli həddə yaxınlaşanda və insan təbiət üzərinə hücuma keçmək fikrinə düşəndə, sonrakı inkişaf dayandırılırdı. Başqa sözlə desək, aykidonun karateyə keçməsinin qarşısı müxtəlif vasitələrlə qəti və ciddi şəkildə alınırdı...

Qədim dövrlərdə insanın "şıltaq", "odlu" zəkasını "ocağa, tonqala", səmavi ideologiyaları isə "bu ocağın yanındakı su çəlləyinə" bənzədirdilər...

Ocaq, tonqal istilik gətirir, odsuz-alovsuz həyat mümkün deyil, amma nəzarətsiz qalsa, tonqal böyük bir yanğına çevrilib hər yeri məhv edər. Buna görə su çəlləyi əlinin altında olmalı; bir növ, tonqalın başının üstündə Domokl qılıncı kimi dayanmalıdır.

Başqa sivilizasiyaların tarixçəsinə baş vurmaq bizi uzaqlara aparıb çıxarar, bu səbəbdən, elə müsəlman Şərqinin tarixini nümunə gətirməyimiz kifayət edər. Müsəlman sivilizasiyasının dünya elmlərinə bəxş etdiyi kəşflər barəsində yüzlərlə kitab yazılıb və faktdır ki, Qərbin müasir elmi-texniki tərəqqisinin bir çox rüşeymləri məhz müsəlman aləmində atılıb. Fizikadan, kimyadan, cəbr-həndəsədən tutmuş tibb elmlərinə, fəlsəfəyə qədər geniş sahədə müsəlman alimlərinin nailiyyətləri danılmazdır. Cəbr (alqebra) və kimya (ximiya) məfhumlarının özü də müsəlman mənşəlidir.

Yaxşı, bəs sonra nə baş verdi ki, Şərqdə əqlin inkişafı zəiflədi, bu elmi tərəqqi dayandı? Əgər əqlin bu cür "pauza"sı təbii hadisə idisə, niyə Qərbdə bunu müşahidə etmədik?

Müsəlman Şərqinin rasional əqli inkişaf yolundan saparaq istiqamətini sxolastikaya, təsəvvüfə, metafizikaya tərəf çevirməsini bir çox səbəblərlə izah etməyə çalışıblar, lakin mən düşünürəm ki, burda da eyni proses baş verib. Müdriklər görüblər ki, əqlin bundan sonrakı inkişafı bəşəriyyətə xeyirdən çox ziyan verə bilər. Çünki əql ikili mahiyyətə malikdir. İşıqlı tərəfi olduğu kimi qaranlıq tərəfi də var və əgər tam sərbəst buraxılsa, zülmət işığı yeyəcək, rifaha xidmət etməli olan əqli-zəka dağıdıcı qüvvəyə çevriləcək. (Məhz buna görə Jan Jak Russo "riyakar, hiyləgər, fəndgir, fitnəkar ağıllı insan" obrazının müqabilində, bütün bu əqli nailiyyətlərdən məhrum olan saf, təmiz aborigen obrazını qoyur və onu ideallaşdırır - bu, vəhşi sayılan aborigenin əqli inkişafı aşağı səviyyədədir, buna görə fitnə-fəsad törətmək, hiyləgərlik-riyakarlıq etmək, siyasət qurmaq imkanlarından məhrumdur. Axı bütün bu mənfi keyfiyyətlər sırf əqli-şüurun məhsuludur).

Beləcə, müsəlman Şərqində sırf rasional əqli inkişaf öz yerini mistikaya - irfana, təsəvvüfə verdi, düşünən insanların əqli enerjisi metafizik sahəyə istiqamətləndi və bizim müasir təbirimizcə desək, Şərqin rasional əqli inkişafı dayandı...

Tədbir ilə eşq fayda verməz,

Tədbir diyari-eşqə girməz...

Və ya

Ey Füzuli, eşq mənin qılma nasehdən qəbul,

Əql tədbiridir ol, sanma ki bir bünyadı var...

Bu cür düşüncələr vasitəsilə əqlin fəaliyyəti, əslində, bünyadı (özülü) olmayan evə bənzədilirdi. Məlumdur ki, özülü olmayan, yaxud zəif olan ev bir mərtəbə ola bilər, uzağı, birtəhər ikimərtəbəli ev tikmək olar zəif özül üstündə. Ancaq daha böyüyünü tikmək təhlükəlidir, çünki cüzi kənar təsirdən aşıb dağıla bilər. Bəs özül, fundament nədir? İman, ilahi eşq, irfan...

Bu düşüncə tərzi XIV əsrdən başlayaraq, müsəlman Şərqində aparıcı mövqeni ələ keçirdi və sonrakı yüzilliklərdə Şərqdə əqlin fəaliyyəti də yalnız poeziya və ilahiyyat elmləri ilə məhdudlaşırdı...

Bəs niyə xristian Avropasının müdrikləri bunu bacarmadılar? Axı qeyd etmişdik ki, bu cəhdlərdə bulunurdular, çox çalışırdılar... Ancaq qələbə qazana bilmədilər...

Dünyada ilk dəfə məhz Avropada müdriklik və iman bu gərgin mübarizədə əqli-zəkaya məğlub oldu. Başqa sözlə desək, tonqalın yanındakı çəlləkdə su qurtardı...

Yenə də əvvəlki sualıma qayıdıram - niyə məhz Avropada? Çində yox, Hindistanda yox, müsəlman Şərqində yox... Axı bu sivilizasiyalar, qeyd etdiyim kimi, bir çox cəhətdən "Orta əsrlər xristian Avropası"ndan çox-çox irəlidə idi...

Şəxsən mənim üçün həmişə bu sual ən aktual və maraqlı olub. Çoxsaylı alimlər buna cavab vermək istəyiblər, maraqlı və fərqli hipotezlər irəli sürüblər. Və bunlardan ikisi sırf türk xalqlarıyla bağlı olub.

Qiyam və hücum

İnsanın öz əqli-zəkasıyla silahlanaraq təbiət üzərinə hücuma keçməsini, təbiəti öz düşündüyü kimi dəyişmək cəhdlərində bulunmasını bir çox müasir alimlər ilk olaraq uğursuz müdafiə ilə bağlayırlar. Aykido fəndləriylə tam müdafiə olunmaq mümkün olmadığına görə, Avropa insanı bütün mənəvi-metafizik prinsipləri kənara qoyaraq "ən gözəl müdafiə hücumdur" şüarını qaldırıb, sanki qəzəbli karateçi kimi gözüyumulu şəkildə təbiətin üzərinə hücuma başladı... Niyə? Hansı hadisə baş verdi ki, min illər ərzində təbiətdən müdafiə olunmaqla məhdudlaşan insan ilahi qüvvələrə bu qədər qəzəblənərək, göylərə arxa çevirib yerlə mübarizəyə başladı?

Miladın 1394-cü ili. İtaliyanın Genuya şəhərinin limanına Krımdan gələn bir gəminin - "Ölülər gəmisi"nin yan almasını bir çox müasir alimlər "Orta əsrlər xristian Avropası"nın sonu, "İntibah"ın başlanğıc nöqtəsi hesab edir...

Bəs bu gəmi nə gətirmişdi? Adından göründüyü kimi, ölümmü? Təkcə Avropa üçün, yoxsa bütün dünya üçün?

Kosmik şüalanma

Haqqında danışmaq istədiyim və türk etnosuyla bağlı olan fərziyyələr vahid dəlil deyil və heç də hamı tərəfindən qəbul olunmur. Ona görə də şəxsən mənimçün daha inandırıcı və məqbul olan bu fərziyyəni şərh etməmişdən əvvəl o biri fikirlərə də ekskurs etmək istərdim...

Dialektik materializm tərəfdarları İntibahı bəşər tarixinin labüd gedişatı kimi izah edirlər. Zərurət və təsadüf nəzəriyyəsini əsas gətirərək bildirirlər ki, inkişaf zəruri idi, hansı bölgədə başlaması isə təsadüfdü... (Onilliklər ərzində bizim oxuduğumuz dərsliklərdə də hər şey məhz bu cür təqdim olunub. Qısa və konkret).

Bəzi alimlər İntibahı Günəş sistemində baş verən hansısa naməlum astronomik hadisələrlə bağlayırlar və bildirirlər ki, bu səma hadisələrinin Yer kürəsinin bir hissəsinə, konkret olaraq, Avropa qitəsinə Günəşin spesifik təsiri nəticəsində insanların əqli inkişafına güclü energetik təkan verilmiş oldu. Günəşdəki partlayışlarla bağlı olan bu şüalanmanın enerjisi o qədər güclü idi ki, heç bir dini-ideoloji sədlər əqli-zəkanın sıçrayışla inkişafının qarşısını ala bilmədi.   

Müsəlman teoloqları isə bu hadisəni təqribən bu cür izah edirlər - Allahın hökmünə görə əhli-kitab dinləri bir-birini əvəz etməliydi və köhnəsi gedib yerinə təzəsi gəlməliydi. İudaizmi xristianlıq, xristianlığı isə islam bütünlüklə əvəzləməliydi. Lakin İslam dini meydana çıxandan sonra xristianlıq öz vaxtının başa çatmasına baxmayaraq, tarix meydanından getmək istəmədi, çünki xristian kilsəsi hakimiyyəti əldən vermək fikrində deyildi. Buna görə də istifadə müddətinin başa çatdığından zəifləməsinə baxmayaraq, istismar olunmaqdaydı. Bu zəifliyin əlaməti idi ki, kilsə ierarxiyasında daxili konfliktlər, fitnə-fəsadlar baş alıb gedirdi və xristian din xadimləri insanların mənəvi durumunu, əqlin təhlükəli inkişafını nəzarətdə saxlaya bilmədi... Qısası, xristianlıq köhnəlmiş, vaxtı keçmiş bir əqidə olduğuna görə insan əqlinin cilovunu əlində möhkəm saxlamağa gücü çatmadı...

Başqa fərziyyələr də var, lakin hamısını açıqlamaq vaxt aparar, heç ehtiyac da yoxdur.

Bir az əvvəl haqqında danışdığımız məşum "Ölüm gəmisi"nə qayıdaq...

Ölüm gəmisi və İntibahın türk izləri

Antik dövrdən başlayaraq əvvəl yunanlar, sonra da romalılar başqa dənizlərdə olduğu kimi, Qara dənizdə də ağalıq edirdilər və sahilyanı şəhərlərdə özlərinin ticarət fakoriyalarını açırdılar...

Və budur, Miladın 1346-cı ili... Türklərin Kafə, avropalıların isə Feodosiya adlandırdığı böyük liman şəhərinin ətrafında qızğın döyüşlər gedir. Qızıl Orda xanı Canıbəy Kafəni italyanlardan almaq istəyir. Bu şəhər qul bazarı kimi məşhur idi və ölkə ərazisində bu işlə məşğul olan quldurlar oğurladıqları azyaşlı oğlan və qızları məhz bura gətirib genuyalılara satırdılar, onlar da bu canlı əmtəəni gəmilərlə Avropaya aparırdılar.

Tatar xanı isə bunun qarşısını almaqçün bu qul bazarını dağıtmağa cəhd edir.

Ancaq Kafə uğurla müdafiə olunur. Bu tip liman şəhərlərini hərbi donanma olmadan ələ keçirmək mümkün deyil, qurudan mühasirədə saxlanılsa da, şəhər öz təminatını dəniz vasitəsilə həyata keçirir...

Və nəhayət, donanması olmayan Canıbəy xan uzun mühasirədən bezir və həyasız avropalıları Krımdan qovmaq üçün son vasitəyə əl atır. Əvvəlcə öz qoşunlarını ayağa qaldırır, Kafədən geri çəkilir... Ertəsi gün isə...

...Mancanaqla şəhərin qala divarlarına daş parçaları yağdırılmasına öyrəşən müdafiəçilərin təəccübünə rəğmən bu dəfə şəhərə daş yox, qana bulaşmış bir meyit düşür...

Genuyalılar isə Canıbəyin geri çəkilməsindən sevinir... Tatar qoşunu tərəfdən uçub şəhərə düşən meyiti basdırmaq da bir müddət arxa plana keçir, hamı şadyanalıq edir, mühasirənin götürülməsi bayram əhval-ruhiyyəsi yaradır...

Lakin bir həftədən sonra genuyalıların qoltuqlarının altında qəribə şişlər, yaralar əmələ gəlir və xəstələri heç bir vasitə ilə müalicə etmək mümkün olmur...

Beləcə, şəhər əhalisi arasında məşum taun xəstəliyi yayılır... (Bu epidemiyanın şahidi genuyalı notarius Alfred de Müssi öz kitabında bu hadisəni təfərrüatına qədər şərh edir).

Şəhəri bürüyən ölümcül xəstəlikdən can qurtarmaq üçün sağ qalan genuyalıların bir qismi böyük bir ticarət gəmisinə doluşaraq vətənə qaçmağa üstünlük verdilər.

1346-cı ilin payızında Kafədən gəlib Genuya limanına yan alan bu "Ölüm gəmisi" Tatar xanı Canıbəyin yolladığı bioloji bombanın Avropada partlaması üçün qığılcım vermiş oldu.

"Qara ölüm" vahiməsi

Bəli, İntibah və humanizm təmayüllərinin genişlənməsini bir çox alimlər XIV-XV əsrdə Avropada tüğyan edən və əhalinin yarıdan çoxunu tələf edən taun epidemiyasıyla bağlayırlar. İlk baxışdan bir qədər qəribə görünə bilər, çünki zaman-zaman dünyanın bir çox yerlərində belə epidemiyaların yayılması faktları qeydə alınıb, on minlərlə insan tələf olub, lakin bu epidemiyaların heç biri təfəkkür titrəyişləri yaratmayıb...

Bəli, həqiqətən də, belədi.

Ancaq Avropada vəziyyət başqa cür idi...

Alimlər qeyd edir ki, məhz XIV-XV əsrlərdə Yerin biosferində hansısa dəyişikliklər baş verib, Yer kürəsinin bəzi yerlərində iqlim dəyişiklikləri, qəfil soyuqlaşmalar qeydə alınıb ki, bu da əkinçiliyə, maldarlığa mənfi təsir göstərib. Əkinlər və mal-qaralar tələf olub, aclıq və xəstəliklər yayılıb...

Son iki min ildə ən soyuq iqlim məhz həmin əsrlərdə qeydə alınıb... Bunu "kiçik buz dövrü" də adlandırırlar. Belə fikir irəli sürülür ki, məhz həmin iqlim dəyişikliyi zamanı Qobi səhrasında taunun ocağı yaranıb, siçovullar vasitəsilə ətrafa yayılıb, daha sonra tacir karvanları bu xəstəliyi Orta Asiyaya, Cənubi Rusiya çöllərinə və b. yerlərə yayıblar. Təbii fəlakətlərin çoxalması ucbatından zəif qidalanan insan orqanizmi bu virusla mübarizə aparmaqda çətinlik çəkib...

Ancaq köçəri türk xalqları qədim dövrlərdən başlayaraq bu tip yoluxucu xəstəliklərlə yeganə mübarizə yolunu kəşf etmişdilər - bu vasitə, karantin idi...

Asiya çöllərində insanlar sıx məskunlaşmamışdı və hər hansı bir şəhərdə, qəsəbədə bu xəstəliyin əlaməti aşkar olunurdusa, o saat ətrafla bütün əlaqələr kəsilirdi, görünən yerlərdə qara bayraqlar asılırdı ki, şəhərə (kəndə, obaya) kənardan gələnlər bilsinlər ki, burda taun, vəba və ya başqa virus var və yaxınlaşmasınlar.

Beləcə, epidemiya lokallaşdırılırdı. Və bundan sonra qırx gün gözləyirdilər. Virusa yoluxmuş orqanizm bu xəstəliklə qırx gün mübarizə aparırdı, ya təslim olurdu, ya da qalib gəlib virusu məhv edirdi... Bir müddət sonra sağ qalanlar epidemiyanın sovuşduğunu görüb qara bayraqları endirirdilər... Məhz buna görə xəstəlik çox da yayılmırdı, çünki virusun daşıyıcısı olan siçovullar susuz çöllükdə böyük məsafələr qət edə bilmirdilər...

Ərazisi o qədər də böyük olmayan Avropada isə əhali çox sıx yaşayırdı və şəhərlərdə antisanitariya hökm sürürdü, kəndlər və qəsəbələr bir-birindən çox da aralı deyildilər... 

Bu səbəbdən, Tatar xanı Canıbəyin bioloji silahı Avropanın altını üstünə çevirdi...

Bəzi müasir alimlər mənbələrdə "Qara ölüm" adlandırılan epidemiyanın dəqiq taun olduğuna da şübhə edirlər, bildirirlər ki, bu nəsə daha ağır xəstəlik olub, lakin o dövrün tibbi onu təyin etməyə çətinlik çəkdiyinə görə adət etdikləri kimi taun (çuma) adlandırıblar...

Təfəkkür sürüşmələri

Karantin və epidemiyanın lokallaşdırılması barədə məlumatı olmayan Avropanı bu xəstəlik onilliklər, yüzilliklər boyu biçib-tökməklə məşğul olurdu. Bir yerdə kökü kəsilirdisə, bir müddət sonra təzədən başqa yerdən gəlib düşürdü, xəstəliyin yeni dalğası yayılırdı... Tarixçilər yazır ki, iki yüz il ərzində tüğyan edən bu "Qara ölüm" epidemiyaları nəticəsində Orta əsrlər Avropası öz əhalisinin dörddə üçündən (bəziləri daha böyük rəqəmlər qeyd edir) məhrum oldu. 

Bu situasiyada insanların hansı psixoloji duruma düşdüyü, hansı mənəvi əzablar, hansı dəhşətli qorxular keçirdiyini təsəvvür etmək belə çətindir. Hər gün ətrafında onlarca insan xəstələnib ölür və sən də hər an, hər dəqiqə öz bədənində bu məşum şişlərin yaranacağı vahiməsiylə yaşayırsan.

(Covanni Bokaççonun məşhur "Dekameron" əsəri də məhz bu cür taun epidemiyasının təsviri ilə başlayır və süjet bir dəstə cavanın şəhərdə yayılan "qara ölüm"dən qurtulmaq üçün şəhərətrafı bir malikanəyə sığınıb, başlarını qatmaq üçün cürbəcür açıq-saçıq hekayətlər danışması üzərində qurulub...).

Və məhz bu yüzillik ərzində fanatik möminliyi, qatı dindarlığı ilə, hətta İslam dünyasını da üstələyən xristian Avropasında təfəkkür sürüşmələri baş verməyə başladı.

Nədəydi bu sürüşmələr? İnsanların şüurunda dəyişən məqamlar hansılar idi?

İlk olaraq qeyd olunur ki, insanlarda Tanrının mərhəmətinə və lütfünə şübhə yaranmış oldu. Axı uca Tanrı insanları bu qədər sevirsə, niyə belə ağır, dözülməz cəzaya məruz qoyur?

İkincisi, ruhanilərin, din xadimlərinin kilsələrə toplaşıb Tanrıya yalvarmasının, xəstəliyin qarşısının alınması üçün dua etməsinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur, çünki kilsə xadimlərinin özləri o qədər günaha batıb ki, Tanrı onları eşitmir.

Üçüncüsü, "Qara ölüm"ün cəngindən ali mənəvi, ruhani dəyərlərilə seçilən möminlər yox, daha çox fizioloji cəhətdən güclü orqanizmə malik olan insanlar qurtula bilir... Deməli, xilas üçün ali ilahi dəyərlərin heç bir önəmi yoxdur, vacib olan orqanizmin fizioloji gücü, immunitetidir (yəni səmavi güc yox, dünyəvi, fizioloji güc).

Məncə, tarixçilərin qeyd etdiyi son məqam daha əhəmiyyətli olub. Bəli, insanı ölümdən səmalar, göydən enən ilahi vəhylər, metafizik-mistik hisslər yox, sırf fizioloji güc və dünyəvi iradə xilas edəcək. Buna görə də İsa Məsihin qalxdığı göylərə zillənən baxışları aşağı endirmək, əql və zəka vasitəsilə təbiətə və insana daha diqqətlə baxmaq, daha yaxşı öyrənmək və onu dəyişmək lazımdır... "Qara ölüm"dən yeganə xilas yolu budur... Təbiətdən müdafiə prosesi təbiətə hücum mərhələsinə adlamış oldu...

Türklərlə bağlı bir fərziyə də bundan ibarətdir ki, Osmanlı ordusu Konstantinopolu alıb Avropa üzərinə basqıya keçməsi Avropada bir bomba partlayışı effekti yaratmışdı. Avropalılarda dəhşətli xof, vahimə əmələ gəlmişdi, elə düşünürdülər ki, müsəlmanlar az zamandan sonra bütün Avropanı ələ keçirib hər yerdə islam bayraqları dalğalandıracaq. Və bu hücumu dəf etməkçün, keşişlərin duaları, müqəddəslərin yalvarışları kifayət etmir, əgər kifayət etsəydi, xristianlığın ikinci dini mərkəzi - "pravoslavlığın Roması"nı Tanrı kafirlərdən qoruyardı... Amma qorumadı. Deməli, bizi də qorumayacaq... Çarə nədir? Əqli-şüuru işə salıb müdafiə vasitələri, yeni silah-sursatlar yaratmaq, müsəlmanların qarşısına sipər çəkmək lazımdır...

Bəli, bəzi tarixçilərin fikrinə görə, Avropanın rasional inkişafının əsas səbəblərindən biri də Osmanlı basqısı olub... Lakin, şəxsən mənim fikrimcə, "taun" versiyası daha inandırıcı görünür...

Zənnimcə, İntibahın və elmi-texniki inkişafın rüşeymini təşkil edən "insanlaşmaq", antroposentrizm, humanizm fikirlərinin yaranmasına münbit zəmini məhz yuxarıda qeyd etdiyim təfəkkür meyilləri yaratmışdı... Yəni qorxular, vahimələr...

Müasir psixologiya elminin nöqteyi-nəzərindən baxsaq, dediyimiz düşüncələr ilk olaraq, Tanrıdan əlini üzmüş insanın təbiət və ətraf aləm qarşısında vahiməsindən doğmuşdu. Qorxu, vahimə isə insanın psixikasında elə dəhşətli təbəddülatlar yaradır ki, bu hissin hakim olduğu insan şüurundan hər şey gözləmək olar. Vahimə ən böyük dağıdıcı gücə malikdir.

İnsan göylərdən - Tanrıdan əl üzüb, yerlə - Təbiətlə təkbətək qaldı. Təhtəlşüurdan gələn qarşısıalınmaz, dəhşətli vahimə hissi bütün varlığını sarıdı. Və bundan sonra canındakı qorxu onu güclənməyə, təbiət üzərinə hücuma keçməyə vadar etdi.

İnsan güclənmək və təbiəti dəyişmək, ətrafdan müdafiə olunmaq, öz yaşayışı üçün təhlükəsiz vəziyyətə gətirmək istədi. Lakin bir detal nəzərindən qaçdı - əslində, özü də üzərinə hücuma keçdiyi təbiətin bir hissəsiydi. Deməli, təbiətə yönələn bütün bu kor-koranə hücumlar insanın öz varlığına da yönəlmiş oldu...

Humanizm isə insanın "öz üzərinə hücum" prosesinin o qədər də təhlükəli görünməyən ilk mərhələsi idi... Axı humanist insan hələ tam olaraq göylərdən əlini üzməmişdi, sadəcə, bir gözü göyə baxırdı, birini isə yerə tərəf döndərirdi...

Ancaq sonrakı hücumlar isə daha da aqressiv və qəzəbli oldu... Çünki avropalılar başa düşdülər ki, bir əldə iki qarpız saxlamaq müşküldür. İnsan kərtənkələ deyil ki, hər gözü bir tərəfə baxsın...

Beləcə, son nəticədə bütün baxışlar yerə və yalnız yerə zilləndi... Sırf maddi aləmə... Və bunun günahkarını, əksər hallarda, türkləri elan edirlər - Tatar xanı Canıbəyi və Osmanlı sultanı Fateh Mehmeti...

Humanizmin yeni "dini"

"Səmaları və ruh metafizikasını unudub, maddi aləmə diqqət yönəltmək, insanı və təbiəti daha dərindən öyrənmək... Ən əsası, insanı... Daha doğrusu, insanın maddi, fizioloji varlığını...

Hətta metafizikanı, ruhaniyyatı da insandan kənarda mövcud olan yox, məhz insanın düşüncəsinin məhsulu kimi təqdim etmək...".

Klassik Humanizmin əsas şüarlarını təqribən bu cür ifadə etmək olar. 

Axı insan bütün kainatın mərkəz nöqtəsində dayanır. "Homo – insan" ali hakim varlıqdır, dünyanın aparıcı iradə sahibidir və bu varlıq "humanus – insanpərvər" olmalıdır...

Nədənsə, məşhur Roma filosofu Senekanın "Errare humanum est" ifadəsi yada düşür - Səhv etmək insana xasdır... Səhv etmək, yanılmaq...

Deməli, əslində, "Humanizm" ikili xarakterə malik və səhv etməyə meyilli olan "insan düşüncəsi"nin dünyada hakim mövqeyə qaldırılmasına start vermiş oldu...

Bu ikili xarakterə malik düşüncənin ruporu, ideoloji silahı da, təbii ki, dəyişməliydi...

Və rupor rolunu da eynən bu cür ikili (bir üzü işıqlı, bir üzü qaranlıq) təbiətə malik olan "mədəniyyət" – ilk növbədə, fəlsəfə və ədəbiyyat oynamağa başladı...

Həmin fəlsəfə və ədəbiyyat ki, əsrlər boyu əski müdriklər ona ehtiyatla yanaşmış - ya ideoloji sahədən uzaq saxlamağa çalışmış, ya da ideologiyanın (teologiyanın) xidmətçisi kimi istifadə etmişdilər. 

Lakin antroposentrizmin teosentrizmlə (fizikanın metafizikayla) mübarizəyə qalxması və onu sıxışdırması prosesi fəlsəfə və ədəbiyyatın da müstəqil əqlin məhsulu olaraq ideologiyanı (dini) əvəz etməyə çalışmasıyla müşayiət olunurdu... 

Əslində, "humanist" antroposentrizminin mahiyyətində məhz bu istək dayanırdı - Hansısa metafizik informasiya daşıyıcısı olan ideologiyaları məhz insanın özünün əqlinin məhsulu olan təfəkkür məhsullarıyla əvəzləmək...

Çünki metafizikanın, mistikanın, "səmavi"liyin inkarı şəraitində yaranan boşluğu nə iləsə doldurmaq lazım idi ki, bu funksiyanı öz üzərinə fəlsəfə və ədəbiyyat götürmüş oldu.  

Beləliklə, mədəniyyət (fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət) məzlumluq həyatına son qoyub metafizik teologiyanın, səmavi ideologiyanın qəddar əsarətindən çıxdı... Ancaq məhz bu proses zamanı qəribə transformasiya müşahidə edildi – məzlum hakimiyyəti ələ alıb özü zalıma çevrildi...

Din, teologiya getdi, ancaq "mədəniyyət" özü bir dinə çevrildi...

Və öz bütlər qalereyasını yaratdı... Ancaq bu barədə bir az sonra...

Fəlsəfi ədəbiyyat və ya ədəbi fəlsəfə

Çoxşaxəli və geniş olan "Mədəniyyət" məfhumunu yazının bu hissəsində çox işlədirəm. Hətta Qərb tarixinin elmi-texniki inkişafını da mən mədəniyyətin bir hissəsi kimi qəbul etməyə üstünlük verirəm. Axı həm mədəniyyət sahələrinin inkişafı, həm də elmi-texniki inkişaf eyni təfəkkür istiqamətinin məhsulu olub...

Ancaq, zənnimcə, bu məfhumun əsas aparıcı qüvvəsi olaraq fəlsəfəni və ədəbiyyatı xüsusi qeyd etməliyik. Çünki hər bir ideya cərəyanının lokomotivi rolunu mətn, yazı oynayır. Humanizmlə başlayan İntibah mədəniyyəti və onun sonrakı inkişaf mərhələlərində də mədəniyyətin aparıcı qüvvəsi bu iki söz sənəti olub. Fəlsəfə müəyyən təfəkkür tərzini formalaşdırıb, ardınca ədəbi əsərlərdə şərh olunub, daha sonra bu ideyanın "söz"ə sığışmayan emosional, hissi qavrayışını incəsənətin başqa sahələri – musiqi, rəssamlıq, teatr və başqa sənət növləri təmin edib... Bu səbəbdən də bütün qatarı analiz etməkdən daha çox lokomotivi dərindən öyrənməyimiz daha vacibdir... Qərbin ədəbiyyat tarixinə fikir versək, görərik ki, onu fəlsəfə tarixindən ayırmaq mümkün deyil. Filosoflar ədəbi əsərlər yazıb, ədiblər filosofluq edib...

Bu məqamda isə yenə də ikili yol qarşısında qalırıq – fəlsəfə, yoxsa ədəbiyyat? Bunları nə dərəcədə bir-birindən ayırmaq və ya eyniləşdirmək mümkündür?

Bu xüsusda çoxsaylı rəylər mövcuddur, lakin mən elə düşünürəm ki, teologiyanın kənara çəkildiyi məqamda ədəbiyyat fəlsəfədən daha üstün mövqedə olub... Daha doğrusu, ədəbiyyat fəlsəfəni də "ədəbiyyatlaşdırıb"... (elə müasir dövrümüzdə özümüzə də çox tanış olan "ədəbi-fəlsəfi düşüncələr" ifadəsini nümunə gətirmək olar).

Gəlin, Avropanın fəlsəfə tarixinə fikir verək. İlahi, metafizik həqiqətlərin təfəkkür meydanından sıxışdırılıb çıxarıldığı məqamda hər cür dəyər daha çox zahiri gözəlliyə əsasən verilib ki, bu da sırf bədii dəyərləndirmə metodudur...

Dünyəvi həqiqət isə, nisbi, şərti olmaq kimi bir əhəmiyyətli xüsusiyyətə malikdir...  Maddi aləmdə insanların sayı qədər həqiqətlər mövcuddur. Və, təbii ki, "həqiqət"i dediyini iddia edənlərin əksər fikirləri bir-birilə ziddiyyət təşkil edib... Bu da auditoriyanı çaşdıq salıb, seçim çətinliyi yaradıb...

Məhz buna görə də səmanı unudub yerə zillənən insanların nəzərində mütləq həqiqəti yavaş-yavaş zahiri estetika əvəz etməyə başlayıb...

Əlbəttə, fikrim mübahisəli görünə bilər. Axı elə "tanrısız dünya"nın da özünün dərin mənaları, ağır mövzuları var, heç də bütün fəlsəfə, mədəniyyət, ədəbiyyat zahiri forma gözəllikləri üzərində qurulmayıb...

Qətiyyətlə deyə bilərəm ki, Qərb mədəniyyətinin yaydığı ən böyük illüziyalarından biri də məhz budur – zahiri estetika arxasında gizlənən illüzor dərinliklər... Bu isə ilğımdan başqa bir şey deyil...

Gəlin belə bir müqayisə təsəvvür edək. Dindar bir cəmiyyətdə hansısa bir ədib İlahi həqiqətləri inkar edən çox gözəl, çox estetik bir ədəbi-fəlsəfi əsər yazır... Əlbəttə ki, bu əsərdəki bədii gözəlliklər, estetik dəyərlər dindarların beynindəki həqiqi iman hissiylə üst-üstə düşmədiyinə görə ruha heç bir təsir etməyəcək, heç gözəllik kimi də qəbul edilməyəcək... İnam, əqidə bu estetik təsirin qarşısında sədd olacaq... Həm də bu sədd funksiyası təkcə İlahi iman məsələsinə aid deyil... Ümumiyyətlə, həqiqiliyinə tam əmin olmadığımız istənilən bir hal və ya hadisə barədə yazılan ən ali estetik əsəri də ruhumuz qəbul etməyəcək. Daha doğrusu, sadəcə, gözəl bir yalan kimi qavrayacaq, bu gözəllik onun həqiqilik effektini artıra bilməyəcək...

İndi isə alternativ bir variant təsəvvür edək. Görəsən, həqiqiliyini yoxlaya bilmədiyimiz qeyri-empirik informasiyaya ruhumuzun və əqlimizin münasibəti necə olur? Hansı kriterilərlə qiymət veririk?

Estetika və həqiqət

Yenə Avropa tarixinə qayıtmaq istəyirəm. Budur, vahid Tanrı ideyası yavaş-yavaş kənara sıxışdırılır və bu vaxta qədər bəşərin suallarına teologiyadan gələn cavablar da kompetent deyilmiş kimi kənara atılır...

Suallar isə qalır, öz cavabını tələb edir... Cavablarda kasadlıq yoxdur. Əvvəl bir suala bir cavab vardısa, sonradan insanın hər sualına onlarca, hətta yüzlərlə cavab qoyulur...

Bəs insan hansını qəbul edir? O yerdə ki, empirika köməyə gəlir, orda induksiya yolu ilə fərdi təcrübələrin nəticələri ümumiləşdirilir. O yerdə ki, empirik təcrübələr mümkün deyil, orada deduksiya irəli çıxır, rasional təfəkkür tərzi fəaliyyətə başlayır...

Və insan da təcrübi cəhətdən sınaqdan keçirilə bilməyən qeyri-empirik məsələlərdə seçim edərkən rasional məntiq baxımından daha gözəl, daha estetik və daha bədii təqdim edilən cavabları qəbul edir...

Bu minvalla ədəbi-estetik dəyərləndirmə ön plana çıxır.

Elə gündəlik həyatımızda, məgər belə hallarla az rastlaşırıq?

Bir insanın yalançı olduğunu bilirik, lakin o, hər dəfə öz yalanını rasional məntiqi cəhətdən elə gözəl, elə peşəkar, elə inandırıcı səviyyədə ört-basdır edir ki, onu yalançı bildiyimizə görə, özümüzü danlayaraq, yalan danışdığını bilə-bilə, hətta ona inanmağa meyillənirik...

"Oğru elə bağırdı ki, doğrunun bağrı yarıldı". Məsələni, məncə, bir başqa cür izah etmək lazımdır – Oğru elə gözəl, elə inandırıcı bağırdı ki, doğrunun bağrı yarıldı.

Burada "gözəl" və "inandırıcı" məfhumlarının biri rasional məntiqə, biri isə estetikaya işarədir. Deməli, "inandırıcılıq" (məntiq) və "gözəllik" (estetika) birləşəndə insanların "ali həqiqət" barədə fikir və düşüncələrinə hakim ola bilər...

Ancaq bir şey var – məntiqi inandırıcılıq hələ həqiqət demək deyil... Nədənsə, məhz bu məqamda ədəbiyyat nəzəriyyəçilərinin ədəbi əsərdə şərh olunan hadisə ilə bağlı dedikləri bir maraqlı fikri xatırladım – rus dilində bu ifadə daha dəqiq səslənir, çünki onlarda bu iki sözün kökü eynidir.

Fikir isə belədir – "isskustvo doljno bıt ne pravdoy, a maksimum pravdopodobnoy". (Sənət həqiqi yox, maksimum inandırıcı olmalıdır).

"Pravda" sözü ilə "pravdopodobnıy" sözləri eyni kökdəndir. Lakin biri həqiqəti, digəri həqiqətə maksimum dərəcədə bənzəyəni ifadə edir. Bu "həqiqətə bənzəyən" isə reallıqda həqiqət ola da bilər, olmaya da bilər. Yəni onun həqiqi olub-olmamsı artıq heç kimə maraqlı deyil, əsas şərt "həqiqətə maksimum bənzəməsi"dir. 

Burda yenə də gəlib Jak Bodriyarın "simulyakr"larının üzərinə çıxırıq... Əgər mütləq, vahid "həqiqət" inkar edilərək əlimizdən gedibsə, onda nəyinsə ali həqiqətə nə dərəcədə yaxın olduğunu necə müəyyən etmək olar? Orijinalı olmayan surət (kopya)?

Yenə də quyruğunu dişləyən ilanla üz-üzə qalırıq.

Bəs belə situasiyada seçimi necə edirik? Yalnız və yalnız zahiri estetika vasitəsilə...

Təkrar edirəm, o fikri, təfəkkürü, rəyi ki, empirik yolla təcrübədən keçirmək mümkündür, onda məsələ bir qədər rahatlaşır... Lakin tərslikdən insanın içindəki ədəbi sualların heç birinə empirik cəhətdən yanaşmaq mümkün deyil... Tutalım, dünyanın və ya insanın necə yarandığı barədə deyilən fikir və fərziyyələrin hansını empirik cəhətdən təcrübədən keçirə bilərik? Heç birini...

Bəs deyilən hipotezlərdən hansı ürəyimizə yatır, hansı həqiqət kimi qəbul olunur? Əlbəttə ki, məntiqi cəhətdən inandırıcı və gözəl olanı...

"Məntiqi inandırıcılıq" keyfiyyətinin də etibarsız "simulyakr" xarakterli illüziya olduğunu yuxarıda qeyd etdik, deməli, son vasitə yalnız və yalnız zahiri estetika, bədiiyyatdır...

Kölgədəkilər

Müasir Qərbin təfəkkür tarixinə diqqət edəndə bizə elə gəlir ki, hər şeyi bilir və hamını tanıyırıq. Kitablarda onlarca filosofun adı çəkilir, onların yaratdıqları ziddiyyətli fəlsəfi sistemlərin, təfəkkür cərəyanlarının, paradiqmaların mahiyyəti açıqlanır, oxşar və fərqli cəhətləri izah edilir...

İndi isə belə bir sual – görəsən, Qərbin təfəkkür yaradıcıları elə bizim tanıdıqlarımızla məhdudlaşırdı? Bəli, ilk baxışdan elə görünə bilər ki, olanlar elə bunlardı. Axı onilliklər boyu hər yerdə eyni fəlsəfələr barədə danışılıb...

Yox, elə deyil. Əslində, Qərbdə bizim tanıdıqlarımızdan on dəfə, iyirmi dəfə çox filosof, təfəkkür adamı yaşayıb ki, hər birinin öz dünyagörüşü olub; hər biri dünyanın mahiyyətini bir cür izah edib; hər biri insanın varlığını bir istiqamətdə araşdırıb; hər biri öz paradiqmasını, təfəkkür sistemini qurub...

Ancaq biz onların çoxunun heç adlarını da eşitməmişik. Niyə? Çünki onların təfəkkür sistemləri rasional məntiq baxımından inandırıcı deyildi və bədii cəhətdən gözəl təqdim olunmurdu.

Tanıdığımız məşhur filosoflar isə bunun öhdəsindən gələ bilmişdilər.

Tomas Mor, Rotterdamlı Erazm kimi klassik humanistlərdən tutmuş, Jan Pol Sartr, Alber Kamü kimi müasir ədib-filosofları, hətta bir kənara qoyub sırf fəlsəfi mətnlərlə məşğul olan onlarca, hətta yüzlərlə filosofun əsərlərinə də diqqət edəndə çox yüksək bədii keyfiyyətlər, sözün ən estetik təqdimini görməmək mümkün deyil. Məsələn, Nitsşenin yaradıcılığı ilə tanış olan hər bir orta statistik ədəbiyyat adamı onun fəlsəfədən əlavə, nə qədər böyük ədəbi istedada, bədii zövqə, həssas mətn duyumuna, analitik təfəkkürə malik olduğunu etiraf edəcək...

Eyni sözü Ziqmund Freydə, Karl Qustav Yunq, Erix Fromm, Jak Bodriyar va b. kimi psixoloq-filosoflara da şamil etmək olar...

Bu insanlar öz sistemlərini rasional məntiqi cəhətdən inandırıcı və estetik-bədii dəyərlər baxımından gözəl təqdim edə bilmişdilər...

Burada bir maraqlı detal ortaya çıxır. Bəlkə hansısa bir filosofun fəlsəfi sistemində bu ikisindən biri yoxdur?

Onda belə hal baş verir. Əgər fəlsəfi sistem rasional məntiq baxımından inandırıcı olsa da, bədii keyfiyyətlərdən, zahiri estetikadan məhrumdursa, bunu fəlsəfə elmi akademik səviyyədə qəbul edir, lakin geniş oxucu kütləsi üçün əlçatmaz və ağır olur, ziyalı kütlələrinə o qədər də təsir etmir... Tutalım, Hegel kimi...

Yaxud əksinə, əgər bir filosofun qurduğu sistem, paradiqma rasional məntiq baxımından inandırıcı görünmürsə, lakin zahiri estetika, bədiiyyat baxımından ali keyfiyyətlərə malikdirsə, belə filosofları geniş kütlə, adətən, maraqla qarşılayır, lakin elmli-savadlı, akademik dairələr "qeyri-elmi" kimi dəyərləndirir, elmilikdən məhrum edərək sıxışdırıb "ezoterika" müstəvisində yerləşdirirlər... Niyə? Çünki gözəldi, amma inandırıcı deyil...  

Əslində isə diqqətlə baxsaq, ezoterika ilə elmi fəlsəfə arasında fərq bundadır ki, fəlsəfə xadimləri öz yalanlarını rasional məntiq baxımından düzgün, inandırıcı təqdim edə bilir. Ezoteriklər isə bunu bacarmırlar... Bu baxımdan götürəndə, ezoterika, sanki öz gözəl yalanını həqiqət kimi təqdim etməyi bacarmayan, fəlsəfə isə buna nail olan ədəbiyyatlardır.

Şəxsən mənim qəti qənaətim budur ki, son əsrlərdə "səmavi-metafizik vəhdət həqiqəti"ndən imtina edən fəlsəfə kəsrət (çoxluq) yoluna düşərək, sadəcə, ədəbiyyatın bir qoluna çevrilib. Onların yaratdıqları bütün fəlsəfi əsərlər, qurduqları təfəkkür sistemləri sırf ədəbiyyat qanunlarıyla yaradılıb və kütləyə də eyni cür təsir edib. Hərçənd ki, həqiqəti bəyan etdiklərini bildirən bir çox filosoflar ədəbiyyatı "yalançı"lıqda ittiham ediblər, lakin dərindən analiz edəndə görürük ki, özləri də tənqid etdikləri "ədəbi yalan" metodundan istifadə etməkdən başqa bir yol tapmayıblar...

Bədii təsvirlərin əlvanlığı, müxtəlif bədiiyyat vasitələrinin istifadəsi, təşbehlər, mübaliğələr, ironiyalar, peşəkar söz oyunları və s. kimi ədəbi vasitələrin fəlsəfi mətnlərdə təzahür etməsi, məncə, ədəbiyyatın fəlsəfəni işğal etməsi kimi də qəbul edilə bilər...

Və yaxud, fikrimizi başqa cür ifadə edək – səmadan yorulan fəlsəfə yerin ədəbiyyat dəyərləri səviyyəsinə düşməli oldu...

Bir başqa variant – mütləq vahid həqiqətdən əlini üzən fəlsəfə tək qalmamaq üçün ədəbiyyatı özünə silahdaş seçdi, onunla birləşdi...

İntibah dövrünün humanizmindən üzü bu tərəfə yaranan ədəbiyyata fəlsəfə desək, yaxud fəlsəfəni ədəbiyyat adlandırsaq, heç nə dəyişməz. Çünki fərq yalnız adlarda qalıb... Mahiyyət eynidi...

Ədəbi həqiqət

İntibah humanizmindən başlayaraq, Qərbdə bütün müasir təfəkkür sistemlərinin, fəlsəfələrin ədəbiyyatlaşmasının nəyi pisdi ki, soruşa bilərsiz? Axı ədəbi-fəlsəfi düşüncə tərzi insan təfəkkürünün inkişafının bir nəticəsi deyilmi? Əvvəllər fəlsəfə "teologiya dövlətinin məmuru" idi, lakin sonra əl-qolunu bağlayan zəncirləri qırdı, öz rəhbərini məhv edib azad oldu, ədəbiyyat kimi sərbəstləşdi... Hətta İmmanuil Kant fəlsəfədə təxəyyülün vacib yerini ciddi şəkildə bəyan etməklə fəlsəfənin ədəbiyyatlaşmasını daha da rəsmiləşdirdi... Bu, daha yaxşıdı axı, yenə deyə bilərsiz... Qoy fəlsəfə ədəbi-bədii çalar kəsb etsin. Bununla da zahirən öz gözəlliyini, inandırıcılığını, maraqlılığını bir qədər də artırmış olur, buna görə də fəlsəfənin oxucu auditoriyası genişlənir...

Bəli, yenə də gəlib maraqlılıq və gözəlliyin üstünə çıxırıq.

"Həqiqət" isə keçir on beşinci plana...

Halbuki, minilliklər boyu bəşər düşüncəsində "həqiqət" anlayışı zahiri maraqlılıq, inandırıcılıq və gözəllik məfhumlarıyla eyniyyət təşkil etməyib. Əksinə, vahid ilahi həqiqət zahiri gözəllik və maraqlılıqla ziddiyyət təşkil edib ki, əvvəlki fəsillərdə bu xüsusda yazmışdıq...

Gözəl yalanlar sənəti

Ədəbiyyat həqiqətlə tam zidd mövqedə dayanan bir sistemdir. Niyə? Məgər məlum deyilmi ki, ən ali bədii dəyərə malik o ədəbi əsər hesab olunur ki, öz yalanını peşəkarlıqla ən ali həqiqət kimi qəbul etdirə bilsin... Bu ki, gün kimi məlumdur. Hamımız da ədəbiyyata həmişə bu cəhətdən qiymət vermişik. Ədəbiyyat, poeziya müstəvisində gözəl deyilmiş yalanları ən ali keyfiyyət nümunəsi kimi saymırıqmı?

Elə müasir dövrümüzdə də, həqiqəti açıq demək funksiyasını publisistikaya ötürmüşük, ədəbiyyatı isə yalanı həqiqət kimi "yedirtmək" üçün saxlamışıq...

(Əlbəttə, realizm tərəfdarları qətiyyətlə etiraz edə bilər, ancaq bu xüsusda fikirlərimizi realizmin yalanlarına həsr olunmuş fəsildə izah edəcəyik).

Bəli, məhz haqqında danışdığımız bu keyfiyyətlərinə görə qədim dövrlərdə ali müdriklər, övliyalar, müqəddəslər, bir sözlə, əski cəmiyyətlərin ideoloji bazasını mühafizə edən şəxslər ədəbiyyat (həm də bütün mədəniyyət) xadimlərinə həmişə cəmiyyətin şıltaq, ərköyün övladları kimi baxıblar. Fəaliyyətlərinə müəyyən meydan veriblər, lakin ifrata varan kimi cilovu çəkiblər...

Axı niyə ədəbiyyatı (mədəniyyəti) sərbəst buraxmağa qorxublar?

Fakt bundadır ki, bütün ədəbiyyat, incəsənət fəaliyyəti insan şüurunun, psixikasının işıq-qaranlıq sərhədlərində baş verib. Niyə? Çünki ədəbiyyatın və incəsənətin bütün sahələri əksər hallarda yaradıcı insanın hiss və duyğularının, fikir və düşüncələrinin həssas nöqtələrində gəzişmələrə bənzəyir. Hisslərlə oynayır, ruhları silkələyir, duyğular qaynadır, emosiyaları oyadır...

Əski müdrikləri ən çox narahat edən də ədəbiyyatın, incəsənətin ən çox bu tərəfi olub. Axı bütün səmavi əqidələr insan hisslərinin məhz cilovda saxlanılmasına, imanın hökmlərinə tabe edilməsinə çalışıb. Məsələn, islam əxlaqında nəfsin hiss və istəkləri ovçunun cilovda saxladığı itlərə bənzədilib... Əgər ovçunun qolu güclü olsa, itləri cilovda saxlayar, əgər əks proses baş versə, itlər harda leş iyi alsalar, ovçunu öz ardınca sürüyərlər...

Bir başqa təşbeh... Bəzi İrfan alimləri insanın hiss və duyğularını ovsunçunun kisədə gəzdirdiyi ilanlara bənzədir... Əgər düzgün idarə edə bilsə, ziyanı dəyməz, idarə edə bilməsə, nəzarətdən buraxsa, ilanlar, ilk növbədə, ovsunçunun özünü zəhərləyib öldürər...

Bəs tütək? Bax, bu təşbehdə tütək məhz ədəbiyyatın və incəsənətin simvolu kimi çıxış edir...

Bu tütək öz musiqisiylə ilanları yarımyuxulu vəziyyətə gətirib yatızdıraraq ovsunçuya tabe edə bilər, lakin musiqi düz seçilməsə, ilanları vəhşiləşdirə də bilər...

Təkrar-təkrar haqqında danışdığımız ikili təsir də məhz bundadır. Eyni tütəyin musiqisi həm həyat, həm də ölüm bəxş edir... Nizaminin "İskəndərnamə"sindəki kimi... (Romantizm cərəyanının tənqidinə həsr olunmuş bölümdə, bunu geniş izah edəcəyik).

Eyni sənət nümunəsi kimlərdəsə müsbət enerji, rahatlıq yaratdığı kimi, bir başqalarında vəhşilik, qəzəb yarada bilər... Eyni poeziya kimlərinsə daxilinə işıq gətirər, kimlərisə işıqdan məhrum edər... Sənət gözəldir, əgər insanın daxilindəki şeytani enerjinin mənbəyinə toxunmursa... Nağıllarımızda həmişə qıfıllı qalan qırxıncı otaq kimi...

Yaradıcılıq psixologiyasıyla məşğul olan müasir dünya alimlərinin əsərlərində bu mətləblər geniş izah olunur, mənim çox dərinə getməyimə ehtiyac yoxdur. Məqsədim başqa fikirdir. Ədəbiyyatın və incəsənətin məhz belə keyfiyyətlərini nəzərə alan əski müdriklər bu "şıltaq ilanlar"ı nəzarətdə saxlamaqçün çox fikirləşiblər, üsullar axtarıblar...

Bəzi radikallar, puritanlar bu xüsusiyyətlərinə görə, ümumiyyətlə, ədəbiyyatı və incəsənəti inkar ediblər. Daha liberal müdriklər isə estetika, gözəllik meylinin insan ruhundan gəlmə bir xüsusiyyət olduğuna görə, tam inkarı qəbul etməyiblər, ən optimal variantı ədəbiyyatın və incəsənətin işıqlı inama, ilahi ideyaya xidmət etməsində görüblər.

Elə "Quran"ın özündə, şairlərlə bağlı məşhur ayəni xatırlasaq, kifayət edər. Orda şairlərin bəzi mənfi xüsusiyyətləri tənqid edilir, lakin sonda bir çıxış yeri qoyulur – Əlləziynə... Onlardan başqa ki, haqq yolunu tutublar...

"Əlləziynə" ifadəsi bizim xalqın dilində artıq çoxdan zərb məsələ çevrilib...

Yəni bütün bu dediyim vasitələr uzun əsrlər boyu ədəbiyyatın, incəsənətin yarada biləcəyi mənfi təsirləri neytrallaşdırmaqçün düşünülüb. Ancaq bizə beləmi izah olunub? Əsla...

Uzun illər boyu belə təqdim olunub ki, ədəbiyyat xadimləri (incəsənət adamları) həmişə sözün düzünü dediyinə görə, cəmiyyətin yuxarı təbəqələri onları bəyənməyib, susdurmağa çalışıb, əziyyət verib, zindanlarda çürüdüb... Yəni "həqiqətpərəst dil"ləri ədəbiyyat adamlarının başına bəla olub... Bu tip qarşılıqlı münasibətlər sistemində "sözün düzünü deyən ədiblər" müsbət qəhrəman, "cəmiyyətin ali təbəqələri" isə, təbii ki, mənfi qəhrəman qismində təqdim edilib...

Bu "mənfilər"in içinə ən ali hakimlərdən tutmuş orta məmurlara qədər, ali ruhanilərdən tutmuş sıravi dindarlara qədər hamı daxil edilib... Kimlərsə həqiqəti deyən dili susdurmaqçün ona zülm verib, kimlərsə onu anlamadıqlarına görə... Hətta əksər hallarda xalq kütlələri də bu mənfilərin sıralarında yer alıb, çünki cahil olub, avam olub, ali hakim təbəqələrin fitvasına uyub "həqiqəti deyən söz sahibləri"nə zülm veriblər, yaxud da laqeyd qalıblar, dəstək olmayıblar...

Həqiqəti deyən bəlakeş tənha şair (yazıçı, ədib) obrazı indiyə qədər istismar olunur və etiraf edək ki, bu obrazın arxetipə çevrilməsinə elə özümüz də çox çalışmışıq. Axı bu obrazın cazibə dairəsində qalmaq biz qələm adamlarına çox rahatdı...

İndi isə gəlin bir qədər dərindən araşdıraq, görək ədiblərin düşüncəsinə, fəaliyyətinə qoyulan məhdudiyyətlər və hətta qoluna vurulan zəncirlər həmişəmi haqsız yerə olub? Və ya bütün bu təzyiqlər, sadəcə, hamının həqiqətdən qorxması səbəbindənmi baş verib? 

Zənnimcə yox...

(Özüm də ədəbiyyat adamı olduğuma görə, bu xüsusda söz deməklə, sanki öz oturduğum budağı mişarlayırmış kimi görünə bilərəm. Amma zərər yoxdur. Özünütənqid də müasir dövrün atributlarından biridir).

Şair və icma

Ədəbiyyat tarixinə həsr olunmuş kitabların hamısını açıb qabağımıza töksək, bircə nəfər də mənfi qəhrəman tapa bilmərik. Bütün əski söz adamları yalnız və yalnız müsbət kimi təqdim olunur...

Bəlkə bir-iki nəfər barəsində hansısa mənfi çalarlı fikirlə rastlaşa bilərik, bunlar da şairliklə bərabər, cəmiyyətdə hansısa ali mövqe tutan insanlar olub və onlar barəsində deyilən mənfiyə bənzər fikirlər də, şairliklərindən daha çox mənsəblərinə aid olub...

Niyə? Doğurdanmı, tarix boyu bütün ədiblər, şairlər az qala imam-peyğəmbər kimi saf təmiz olublar, bütün fikir və düşüncələri yalnız və yalnız "həqiqət" olub?

Axı bunu heç rasional düşüncə də qəbul etmir? Bu qədər çoxluq başdan-başa müsbət, pozitiv ola bilməz...

Bəs onda niyə bizə belə təqdim olunur?

Çünki bizim oxuduğumuz kitabların hamısı son yüzilliklərin məhsuludur və ədəbiyyatın fəlsəfəni udaraq "yeni dövrün dini" funksiyasını ələ keçirməsindən sonra yazılıb. Heç bir əqidə isə öz mürşidlərinin gözdən salınmasını qəbul edə bilməz. Əksinə, onların mənfi sifətlərinin də ört-basdır edilməsinə, rəzalətlərinin birtəhər əsaslandırılmasına, haqq qazandırılmasına çalışacaq...

Hər din, hər ideologiya özünün bütlər qalereyasını saf, təmiz saxlamağa çalışır... Axı bu bütlərin diliylə öz ideyalarını minlərin, milyonların beyninə yeridir...

(Eyni sözü digər incəsənət xadimləri, hətta alimlər barədə də demək olar. Bu bütlər qalereyasında onların da öz məxsusi yerləri var).

Son yüzildə isə vəziyyət zahirən bir qədər dəyişdi. Haqqında danışılan bütləri tam təmiz saxlamağın mümkünsüzlüyü ortaya çıxandan sonra təbliğat belə quruldu ki, bəli, bu dahi insanların da çoxsaylı mənfi xüsusiyyətləri olub, lakin bu, onları dəyərdən salmır, əksinə, adi insana bir qədər də yaxınlaşdırır... Əslində, onlar da bizim kimi insanlar idi, lakin bununla bərabər, dahi təfəkkür sahibi idilər.

Mənəvi keyfiyyətləri o qədər də yüksək olmayan dahi təfəkkür sahibləri... (Elə bunun özü paradoks deyilmi? – dahi şəxsiyyət və böyük mənəviyatsızlıq).

Qələm öz əlimizdə olandan sonra hər şeyi istədiyimiz kimi təqdim etmək nə çətindi ki?

Qələmin ədəbiyyat xadimlərinin əlinə keçməsi isə məhz Humanizm təfəkkürünün formalaşmasından sonra başladı... Əlində qələm olan insan isə ilk olaraq keçmişi dəyişməyə başladı. Daha doğrusu, keçmişi gələcək üçün özünün istədiyi formaya salmağa...

Qələbə qazana bildimi? Əlbəttə...

Məgər son əsrdə bütün səmavi, sakral mətnlərə, ilahi kitablara bir ədəbi nümunə baxışı formalaşmayıbmı? Məgər bu mətnlər barədə söhbət edərkən, üstünlüyü sırf ədəbi-bədii analizə vermirikmi? Onları az qala ədəbiyyat kitablarına salmırıqmı?

Niyə? Çünki biz də humanizmin "insanlaşmaq", "insanlaşdırmaq" filtrindən keçmişik. Bütün metafizik informasiyaları da insan məhsulu olan ədəbi material kimi qəbul edirik...

Bəli, insanlaşmışıq, əfsus ki, adamlığımızı itirmək xətrinə...

Son yüzilliklərdə ədəbiyyatın "keçmişi dəyişmək cəhdləri"ni yazımızın sonrakı hissələrinə saxlayıb diqqətimizi öncə işlətdiyimiz iki kəlmənin üstünə yönəltmək istəyirəm...

Hansı kəlmələr? Adam və insan...

Adəmdən insana doğru

Cəmiyyətimizin geniş təbəqələri arasında sorğu aparsaq, görərik ki, Humanizm ifadəsi yalnız və yalnız müsbət təsir oyadır... Mənasını da soruşsaq, çoxluq bu məfhumu əsasən rəhm, mərhəmət, ürəyiyumşaqlıq anlayışları ilə bağlayacaq. Və bütün bu terminləri "insanpərvərlik" məfhumunda birləşdirəcək...

""Humanizm" insanın özünün öz yaşam formasını və mənasını müəyyən etməyə hüquq verən demokratik, etik həyat mövqeyidir. Humanizm teist yanaşma tərzindən uzaqdır və insan həyatına hansısa fövqəltəbii, metafizik yanaşmanı qəbul etmir...".

Bu, müasir tərifidir. Başqa bir tərifə nəzər salaq.

"Humanizm bir proqressiv həyat mövqeyi olaraq bütün fövqəlbəşəri, səmavi inamları inkar edir; insanın özünüifadəsi və bəşəriyyətə daha çox xidmət etməsi məqsədilə etik, demokratik həyat sürmək bacarığına və öhdəliyinə inamı ifadə edir...".

Terminin başqa müasir tərifləri də vardır ki, məzmunca oxşar olduğuna görə təkrar etməyəcəm və bu akademik cümlələri qısaldıb sadələşdirməyə çalışacam...

Humanizm cərəyanı bu fikri təbliğ edir ki, materialist, rasional düşüncəli insan səmavi qüvvələrin köməyi və təsiri olmadan da dünyada normal demokratik, etik, xoşbəxt cəmiyyət yarada bilər. Bir şərtlə ki, insanların hamısı haqqında danışılan humanist, demokratik, etik dəyərlərə sahib olsunlar.

Gözəl xülyadır. Və zaman göstərdi ki, Qərbin bütün təfəkkür sahiblərinin çabaları bəşəriyyəti bu xülyanın reallaşmasına bir addım da yaxınlaşdıra bilmədi… Bir çox "Qərb krizisşünaslar"ı isə özbaşına qalıb az qala bütün dünyanı məhv etmək kimi şeytani güc toplayan müasir "insan"ın rüşeyminin məhz İntibah dövrünün Humanist fəlsəfə tərəfindən atıldığını bəyan edirlər.

Bizim Şərq dillərində maraqlı bir linqvistik məqam var. Müasir dövrdə bəlkə də çoxumuz buna diqqət etmirik. Ancaq diqqət etməyimiz vacibdir.

"İnsan" sözü ilə "adam" sözü sinonim kimi işlənir. Hətta bəzən insan daha böyük, daha əzəmətli kimi görünür... Əslində isə məfhumların mahiyyəti tamam başqadır.

İnsan sadəcə varlıqdır. Dünyəvi, fizioloji varlıq. Adam sözü isə, təbii ki, Adəm peyğəmbərin adıyla bağlıdır, kökü gedib Ədəm sözünə çıxır. Bəşər övladına da bəni-Adəm demişik...

Və əslində, bəni-Adəm insandan daha üstün sayılıb. Yenə də dilimizdəki bəzi ifadələrə fikir verək – filankəs adamlıqdan çıxıb, adamlığını itirib, adamlığı yoxdu; irad tutanda deyirik, adamlığın olsun; yaxud bəsdi, adam balasısan, özünü adam kimi apar, adam olmadın...

İndi isə rəsmi ədəbi dilimizə diqqət edək. Müşahidə edirik ki, ədəbi dilimizdə bir çox yerlərdə adam sözünü insan sözüylə əvəz etməyə çalışıblar.

İnsanlıq dərsi; insan kimi yaşamaq; insan oğlu və s... İnsan termininin daha çox təbliği də son əsrdə gedən prosesdir ki, Avropadakı həmin məşum humanizmin bizə çatan dalğasının bəhrəsidir. Lakin bu dalğa ədəbi-mədəni dairələrə müəyyən təsir göstərsə də, xalqın minillər ərzində formalaşan dilinə çox da sirayət edə bilməyib. Danışıq dilində adam məfhumu insanı hələ də üstələməkdə davam edir.

Axı adam sözü bizə səmavi, metafizik müstəvidən gələn Adəmin övladları olduğumuzu daim xatırladır və bizi də bəni-Adəm olaraq hərdənbir səmalara nəzər salmağa çağırır... Başqa sözlə desək, hər bir fərd özünü ilahi-səmavi bir şəcərənin davamçısı hesab edir...

İnsan isə, dediyimiz kimi, sırf fizioloji, maddi varlıqdır. Metafizik, səmavi mahiyyətdən uzaq dayanan və heyvanatın bir hissəsi olan adi məxluq...

Və təbii ki, bütün səmaviliklərin, metafizik müstəvinin inkarı şəraitində "fizioloji insan" səmavi "bəni-Adəmi" - Adəm övladını əvəz etməliydi...

Humanizm insaniyyətin ali dərəcəyə qaldırılması idi, lakin adamlıq metafizikasından məhrum olmaq hesabına...

Və bu gün Qərbin "krizisşünasları"nı qorxudub vahiməyə salan "müasir insan" bütün "insani humanist dəyərlər"ə malik olsa da, məhz adamlığını (Adəmliyini) itirmiş varlıqdır...

Adəmliyini itirdiyinə görə də təhlükəlidir... Ən əsas da özü üçün...

Deməli, belə nəticəyə gəlmək olar ki, Adəmliyimizi bərpa etmək üçün bizim ilk addımımız "Humanizm" məfhumunu unutmaq olmalıdır...

Humanist olmayaq, Rəhman və Rəhim olaq. Bunların fərqi olduqca böyükdür.

İlahi mahiyyətilə səciyyələndirilən və bizə Allahın bəxş etdiyi nemət kimi qəbul etməli olduğumuz bu sifətlər sırf "insani humanizm"dən qat-qat yüksəkdə dayanır.

Adəmliyin insanlıqdan yüksəkdə dayandığı kimi...

İnsanlığın ölçülərini insan özü təyin edir. Ona görə də burda çoxluq, kəsrət var. Az qala insanların sayı qədər...

Adəmliyin məzmununu Allah müəyyən edib, ona görə də burda vəhdət, yekdillik var.

Vəhdət isə həmişə kəsrətdən üstün olub...

Humanizmdən maarifçiliyə

XVI əsrdən başlayaraq, Qərbdə Adəmiləşmək səylərini İnsanlaşmaq cəhdləri əvəz etdi. Və sonradan Humanizm öz ideyalarını daha geniş yaymağa başladı ki, bu da Maarifçilik hərəkatı adı altında tanındı...

Bəs nə idi bu maarifçilik ki, indiyə qədər bizim üçün az qala həyat amalına çevrilib? Bizə elə gəlir ki, bu xüsusda hər şeyi bilirik. Maariflənmək, savadlanmaq, elm öyrənmək, alim olmaq və s. və i.a... Uşaqlıqdan beynimizə yeridilən "Güc bilikdədir" tezisi ruhumuzda o qədər dərin kök salıb ki, bəlkə də alternativsiz, yeganə mütləq həqiqət kimi şüurumuz tərəfindən qəbul olunub... 

"Güc bilikdədir"... Çox gözəl... Deməli, bilik nə qədər çox olarsa, insan o qədər güclü, əzəmətli olar...

İndi isə məsələyə başqa tərəfdən yanaşaq. Son əsrlərin əksər ədəbi əsərlərinə, psixoloji araşdırmalarına diqqət edəndə görürük ki, alimlər və ədiblər böyük enerji sərf edərək bəşər cəmiyyətində "şər qüvvə"nin mahiyyətini araşdırır, insanın daxili transformasiyalarının, ruhani mutasiyalarının səbəbini tapmağa çalışır. Sadə dillə desək, insan niyə korlanır, şər qüvvə onun içində hakim mövqeyə keçir?  Və yaxud başqa cür ifadə edək - hansı hallar baş verir ki, normal insan yavaş-yavaş dönüb qəddar, zalım, xəbis, lovğa, iddialı bir varlığa çevrilir...

Şekspirdən tutmuş müasir psixoanalitiklərə qədər bir çoxları bu suallar üzərində araşdırma apararkən, sonda təxminən bu nəticəyə gəlir - Hər şeyin səbəbkarı gücdür...  Dünyəvi güc...

Həmişə düz gedən piyada əsgər

Vəzir olan kimi əyri yol gedər...

Böyük Nizaminin bu kəlamıyla səsləşən yüzlərlə, minlərlə əsər yazılıb, əksəriyyəti də bu fikrə gəlib çıxır ki, insan özündə dünyəvi güc hiss edəndə daxilində metamorfozlar başlayır ki, yavaş-yavaş onun müsbət xüsusiyyətlərini sıxır, şər qüvvə bu gücün hesabına insan şüurunun və həyatının aparıcı qüvvəsinə çevrilir... Bu hal həm fərdi həyatda, həm də ümumbəşəri fəlsəfi anlamda eyni cür müşahidə olunur.

Fərdi-psixoloji və ictimai-siyasi tərəfi bir kənara qoyaq, ümumbəşəri müstəviyə diqqət edək...

Budur, insan bilik kəsb edir, maariflənir. Və təbii ki, güclənir... Yavaş-yavaş öz iradəsini təbiətə yeritmək, dünyanı istədiyi kimi dəyişmək niyyətinə düşür, çünki buna gücü (biliyi) çatır...

Və dəyişməyə başlayır...

Bir tərəfdən də bəyan edirik ki, güc artdıqca fərdin içində şərə, mənfi energetikaya meyillənmə başlayır... Deməli, dünyanı dəyişməyə gücü (biliyi) çatan insan artıq əvvəlki kimi sadəlövh, saf, təmiz varlıq deyil... Bu güclü (bilikli) insanın içində iddialılıq, zalımlıq, qəddarlıq, lovğalıq, riyakarlıq kimi rəzalətlər peyda olub. Bunun fonunda yaranan hakimiyyət ehtirası isə "güclü insan"da dünyaya, təbiətə hakimlik etmək, hətta kainata sahib olmaq ehtirası yaradır.

Və bu ehtirasın qarşısını kəsmək istəyən istənilən qüvvəyə nifrət və qəzəblə yanaşır, bütün maneələri, sədləri inadkarlıqla dağıdıb tökür, gözünü qan tutmuş vəhşi heyvan kimi öz şikarına doğru addımlayır...

Mason izləri

İndi isə klassik maarifçiliyin başqa aspektlərinə nəzər salaq...

XVIII-XIX əsrlərdə bir çox royalist mütəfəkkirlər Avropa cəmiyyətlərindəki təbəqələşmənin əleyhinə qalxan inqilabların səbəbkarı kimi masonları görürdülər, bütün qiyam və üsyanlarda onların izlərini axtarırdılar...

Bəs kim idi masonlar? Hardan yaranmışdı bu hərəkat? Bu xüsusda yüzlərlə kitablar yazılıb, filmlər çəkilib, hər alim, hər tarixçi masonluğun mahiyyətini bir cür izah edib. Hətta ABŞ-ı birbaşa masonların yaratdığı bir dövlət olaraq da təqdim edirlər. Düzünə qalsa, Amerikanın hakim qüvvələri heç bunu gizlətməyə ehtiyac da görmürlər. "Azad daşyonan"ların illüminat simvolikası ABŞ-ın bütün dövlət rəmzlərində özünü göstərir.

Bütün tarixi faktları-filanı bir tərəfə qoyub masonlar haqqında şəxsən özümün rəyimi bildirmək istəyirəm. Məncə, Masonluq cəmiyyətin müxtəlif yollarla biliklənmiş və deməli, güclənmiş, lakin ali hakimiyyətə, idarəçiliyə əli çatmayan aşağı təbəqələrinin yaratdığı gizli inqilabi hərəkat idi...

Hərçənd, bəzi ölkələrdə masonları zadəgan təbəqələrinin nümayəndələri təmsil edirdi, lakin bu ideyalar daha çox orta burjua təbəqənin ziyalıları arasında populyar idi. Axı bilik və güc əldə etmələrinə baxmayaraq, bu iddialanmış insanlar ali zadəgan silkinə mənsub olmadıqlarına görə cəmiyyətin idarəçiliyinə yaxın buraxılmırdılar. 

Royalistlərin iddialarına görə, Avropanı başına götürmüş gizli Mason lojalarının geniş təbəqələrini maarifləndirməkdə məqsəd onları biliklə gücləndirib özünə tabe etmək və hakim üsuli-idarələrə qarşı qiyama qaldırmaq idi...

Qiyama qaldırmaq, devirmək və hakimiyyətləri ələ almaq... Elə indinin özünə qədər bir çox tarixçilər bəyan edir ki, müasir burjua dövlətləri ideyası mason mütəfəkkirlərinə məxsusdur və son yüzilliklərdə bu cür dövlətlərin başında əksərən gizli mason lojalarının nümayəndələri durur.

Sual doğur ki, mason lojalarının nümayəndələri hakimiyyətə gəlmək istəyirdilərsə, niyə bunu əvvəlki üsul-idarə çərçivəsində həyata keçirmirdilər? Kütləvi maariflənmə, biliklənmə ideyalarının tətbiqi onların nəyinə lazım idi? Axı hamı bilir ki, ağıllıları idarə etmək cahil kütləni idarə etməkdən qat-qat çətindir...

Stop! Məhz bu məqamda uzun illər içində olduğumuz bir illüziyanın mahiyyətinə varmaq istəyirəm. Niyə bizə elə gəlir ki, avam kütləni idarə etmək ağıllı - rasional insanları idarə etməkdən asandır?

Necə yəni niyə, deyə bilərsiniz, məgər əsrlər boyu belə olmayıb? Köhnə cəmiyyətlərdə ali ruhani zümrələr ona görə kütləni elmdən uzaq saxlayıblar ki, asan idarə etsinlər...

Yox, qətiyyən belə deyil. İnamdan, mifdən aralanan, sırf rasional əql sahiblərini idarə etmək yüz dəfə asandır.

Çünki rasional ağıl eyni cürdür, inam-mif isə müxtəlif. Rasional təfəkkür tərzi insanları eyniləşdirir, robotlaşdırır, klonlaşdırır. Onlar eyni cür düşünür, hər şeydən eyni cür nəticə çıxarırlar. Axı bu düşüncələrin hamısı vahid məntiq qanunlarına əsaslanır.

Eyni cür düşünüb hərəkət edən insan kütləsini idarə etmək və lazım olan istiqamətə sürü şəklində aparmaqçün standart qayda-qanunlar, modellər qurmaq olar ki, bunu da son yüzilliklərin tarixində müşahidə etmişik.

Cahil möhürü vurduqlarımız isə rasional əqli qüvvənin hakimiyyətindən kənar olduğuna görə onu heç bir məntiqi qanunla tam idarə etmək mümkün deyil.

İrrasional insanların düşüncələrinin qanunları bu insanların sayı qədər çoxdur...

Haşiyə: İncəsənətin rasional tərəfi barədə minlərlə kitab yazılıb, nəzəriyyələr ortaya qoyulub. Sənətin insan ruhuna irrasional təsiri isə heç cür analiz oluna bilmir. Burda təsadüf və istedad məsələsi ortaya çıxır.

Xırda bir nümunə... Ədəbi əsərin, filmin, serialın, tamaşanın maraq cəlb etməsinin yüzlərlə məntiqi üsulları var ki, kino və ədəbiyyat industriyasında daim istifadə olunur. Bu əsərlər insanların şüuruna və ruhuna necə təsir etmək barədə bütün qaydalara uyğun olaraq yaradılır və təsir də edir...

Ona görə də bu cür sənət nümunələrinə maraq göstəririk...

Amma yalnız bir dəfə... Bütün bu qaydalarla yaradılan əsərlər yalnız qısa zaman kəsiyində tamaşaçıya, oxucuya maraqlı gələ bilər...

Bəs, görəsən, belə bir sifariş verilsə ki, insanların yaddaşına uzunmüddətli həkk olunan, onilliklər boyu ruhunu silkələyən sənət əsəri yaradılsın, bunun qaydalarını qura bilərikmi? Yəni əsər, sadəcə, ilkin tanışlıq vaxtı maraqlı olmasın, təkrar-təkrar, çoxlu-çoxlu oxunsun, baxılsın, yenə də öz təsirini itirməsin, yenə də insanları riqqətə gətirsin? Bunun əqli, məntiqi, rasional resepti varmı? Yox...

Çünki məhz bu məqamda məsələ gedib insanın ruhunun irrasional, metafizik, mifik qatına söykənir. Burda rasional əql, məntiqi qayda-qanun acizdir.

Yenə də idarəçilik məsələsinə qayıdaq.

Belə məlum olur ki, insanların beynindəki rasional qatı həmişə aktiv şəkildə istifadə edib irrassional, metafizik qatı yatızdırmaqla, əslində, bəşəriyyəti eyni cür düşünən, eyni cür yaşayan, eyni cür hərəkət edən zombilərə çevirmək mümkündür ki, mason maarifçilərin rasionallıq təbliği, əslində, buna hesablanmışdı. Bütün dünyanı eyni nöqtədən maariflənmiş, eyni cür düşünüb, eyni cür hərəkət edən və rahat idarə olunan rasional zombilərlə məskunlaşdırmaq. Eyni nöqtədən maariflənən, eyni biliklərə sahib olan bu kütlə rasional təfəkkürdən başqa heç bir həqiqəti tanımayacaq, heç bir reallığı qəbul etməyəcək. Qəbul etdiyi yeganə vahid tanrı isə rasional elm olacaq ki, kütlə də kor-koranə şəkildə onun ardınca gedəcək. Daha doğrusu, elmin yox, elmin sahiblərinin...

Masonların maarifçiliyinin ana məqsədi də məhz bu olub.

Siz maariflənin, amma məhz bizim dediyimiz kimi...

Siz bilik kəsb edin, amma məhz bizim verdiyimiz biliyi...

Siz düşünün, amma məhz bizim istədiyimiz kimi...  

Siz inkişaf edin, amma məhz bizim göstərdiyimiz istiqamətdə...

Çünki bizim dediklərimizdən başqa həqiqət mövcud deyil. Və biz yeganə "mütləq həqiqət"in daşıyıcısı olduğumuza görə, bütün dünya bizə tabe olmalıdır, bizim istismarımıza dözməlisiz...

Yazırlar ki, son əsrlərdə gizli mason təşkilatlarının əsas şüarı və mübarizəsi bu ali dünyəvi hakimiyyət ideyasının reallaşdırılması olub...

Beləcə, yüzilliklər əvvəl Qərb, ardınca da bütün dünya bu cür maarifləndikcə, özü də hiss etmədən bütün ruhani azadlığını, düşüncə fərqliliyini əldən verdi, fərdi ruhdan məhrum olub robotlaşmağa başladı...

Metafizik hakimiyyət

Bəs mifik-metafizik insanları necə idarə etmək olar? Minilliklər boyu bu proses necə həyata keçirilib?

Bunun yolunu məhz mifik-metafizik müdriklər, övliyalar, şamanlar bilirdilər. Ona görə də qədim dövrlərdə dünyəvi hökm sahibləri bir çox məsələlərdə bu müdrikləri qabağa verirdilər, çünki bilirdilər ki, onlarsız icmanı idarə etmək mümkün olmayacaq... Eyni zamanda onların rəyi olmadan qərarlar qəbul etmirdilər. Onlardan qorxurdular. Bu müdriklər, həm də dünyəvi hökm sahiblərini cilovda saxlayırdılar, zalımla məzlumun arasında bir müdafiə səddini təşkil edirdilər, həm də kütlənin içindəki mənfi energetikanın üzə çıxmasının qarşısını alırdılar...

Amma onilliklər boyu tarix kitablarından bizə belə təlqin olunub ki, həmişə ruhani zümrə kütlələr üzərində hakimiyyətini istismar üçün istifadə edib, dünyəvi hökmdarlara xalqı tabe etdirməyə çalışıb.

Onda belə sual doğur – kütlə üzərində bu qədər gücə malik olan müqəddəslər, övliyalar, şamanlar, brahmanlar niyə özləri hakimiyyəti ələ almırdılar? Əgər hakimiyyət hərisi idilərsə, bunu rahat halda edə bilərdilər...

Çünki "müqəddəslik institutu" çərçivəsində bütün metafizik güc fərdin öz mənafeyi naminə istifadə oluna bilməzdi... Buna icazə verilmirdi.

Kəramət sahibləri, övliyalar, müdriklər kütlə içində bu nüfuzu onilliklər boyu öz xeyir əməlləriylə, zöhd-təqvalarıyla, dünya malına və şan-şöhrətə laqeydlikləriylə qazanardılar... Çünki onların həyatı bütün xalqın gözü qarşısında keçirdi və insanlar belə müqəddəslərə Tanrı iradəsinin daşıyıcısı kimi baxırdı... Əgər xalq kütlələri onlardan hansısa bəd əməl, hakimiyyət ehtirası, rəzalət, riyakarlıq görsəydi, onlara olan inamı sınardı... Belələri olurdusa da, nüfuzdan düşüb xalqa təsir gücünü də itirirdilər.

Yenə də etirazlar doğa bilər, onlarca sübut gətirə bilərsiniz ki, elə olmayıb, müqəddəslik, övliyalıq institutu da elə ruhanilərin fitnə-fəsadlarının bir hissəsidir, avam camaatı çapıb-talamaqçün bir vasitə idi...

Bəs niyə əminliklə belə düşünürük? O dövrləri öz gözümüzlə görmədiyimiz halda, niyə qətiyyətlə hökm veririk?

Çünki tarix kitabları belə yazır...

Çünki ədəbi əsərlərdən belə oxumuşuq...

Yeni narazılıq

Zənnimcə, maarifçilik hərəkatının məhz bizimçün maraqlı və önəmli olan əsas məqamına gəlib çıxmışıq.

Tarix və ədəbiyyat. Daha doğrusu, ədəbiyyatın vasitəsilə tarixin dəyişdirilməsi... Xahiş edirəm, bu məqama diqqət edək, çünki son yüzillikdə bizim tarix və ədəbiyyatımız üçün də aktual bir mövzudur...

İstənilən bir insan hansısa bir çətin vəziyyətlə nə vaxt barışa bilər? O zaman ki, alternativin daha da ağır olacağı inamı yaradılsın... Bəs bu alternativ deyilən nəsnə sırf "keçmiş ənənə"ylə bağlıdırsa? Belə olan halda, alternativin mənbəyi olan keçmişi maksimum gözdən salmaq lazımdır...

Bir çox alimlər bəyan edir ki, bəşər tarixində nihilizm təmayülləri məhz maarifçilik dönəmində qoyulub.

İndi isə tarixi müstəviyə diqqət edək...

Budur, maarifçilik hərəkatı yavaş-yavaş öz bəhrəsini verməyə başladı, maariflənmiş, bilikli və güclü insanlar cəmiyyətləri ayağa qaldırıb inqilablar, üsyanlar yaratdılar, Avropada ard-arda ənənəvi idarəçilik qurumları devrildi, cəmiyyətin təbəqələşməsi ortadan götürüldü, yerinə bərabərlik ideyaları üzərində yaradılan fərqli quruluşlar gəldi ki, bu zaman cəmiyyətin istənilən təbəqəsinə məxsus insanlar öz bilikləri, iradələri hesabına cəmiyyətin idarəçilik strukturlarına sahib ola bilirlər... (Oxşar proseslər Sovet hakimiyyətinin qurulması dönəmində də baş vermişdi).

Ancaq onilliklər keçir, cəmiyyətlərdəki sosial problemlər azalmır, sadəcə əvvəlki dönəmdə mövcud olan mənfi hallar öz zahiri formasını dəyişib başqa cür təzahür edir. 

İdarəçilik zadəganlardan alınıb burjuaziyaya verilsə də, əhali əvvəlkindən daha çox istismara məruz qaldı...  Feodalların haqsızlığı məmur korrupsiyalarıyla əvəzləndi.

Və onilliklər keçəndən sonra istismarın azalmadığını görən insanların arasında yarana biləcək narazılıqların qarşısını almaq üçün neyləmək lazımdır? Təbii ki, əvvəlkini maksimum dərəcədə neqativ göstərmək hesabına...

 "Əlbəttə, indiki quruluşda müxtəlif ictimai-sosial problemlər danılmazdır, lakin əvvəlki quruluşun ağır dözülməz problemləri yanında indikilər heç nədi...

 Deməli, inkişaf gedir, irəliləyiş var, bu gedişlə indiki problemlər də yavaş-yavaş aradan qaldırılacaq, sadəcə, bir az dözmək, səbr etmək lazımdır...".

Bəs geniş kütlələri necə inandırmaq olar ki, onilliklər, əsrlər əvvəl vəziyyət daha da ağır, daha da qorxulu, daha da dəhşətli, daha da çətin olub?

Əlbətə ki, ədəbiyyatın köməyilə... Ədəbiyyat da, öz növbəsində, tarixçilərin əsərlərinə əsaslanır.

Beləliklə, Avropa maarifçilik hərəkatından başlayaraq, Qərb cəmiyyətlərində tarixçilərin və ədiblərin birgə səyi nəticəsində tarixə hücumlar, tarixi dəyişmək, keçmişi qaraltmaq, müasir dövrə gərəkli formada təqdim etmək istiqamətində geniş, çoxşaxəli fəaliyyətə start verildi...

(Daha sonra eyni proses başqa ölkələrə də yayıldı).

Rasional seçim

Ədəbiyyatdan əvvəl tarix elminin bəzi məqamlarına nəzər salaq...

Maarifçilik dönəmindən başlayaraq, tarixçilik elmi sırf rasional metoda istinadən bütün əvvəlki tarix kitablarını təftişə başladı... Əgər Orta əsrlərdəki tarixi mənbələrdə, araşdırmalarda, bioqrafik əsərlərdə tarixi hadisələr, tarixi şəxsiyyətlər təqdim olunarkən real hadisələr metafizik ab-havayla qarışıq şəkildə təqdim edilirdisə, maarifçilikdən başlayaraq, tarix elmi bu mətnləri, mənbələri araşdıraraq sırf rasional tərəfi önə çəkir, irrasional, metafizik məlumatları isə mövhumat kimi bir kənara atırdı...

Mif termininin dillərə düşməsi də məhz həmin dövrlərə təsadüf edir. Əski tarixi mətnlərdə, mənbələrdə yazılan məlumatların sırf rasional əqli məntiqlə izah olunan hissəsi akademik tarix üçün yararlı bilinərək qəbul edilir, yerdə qalan hissəsinə isə mif damğası vurularaq kənara atılırdı. Və yaxud bunları irrasional miflərlə məşğul olan ayrıca alimlər araşdırırdı... Heç də nəzərə alınmırdı ki, bu mənbələr o dövrkü hadisələri bu cür təsvir edirlərsə, deməli, indi mif, cəhalət, mövhumat kimi qəbul edilən məqamlar o dövr üçün reallıq idi... Hətta bir qədər də dərinə gedərək deyə bilərəm ki, mif kimi qəbul olunan məqamlar əski dövrlərdə reallığın özündən daha real idi və bəşər yaşamının ayrılmaz metafizik hissəsini təşkil edirdi.

Başqa sözlə desək, minilliklər boyu fiziki ilə metafizikanın, reallıqla irrealığın paralel mövcud olduğu, paralel inkişaf etdirildiyi bəşər cəmiyyəti bu paralel qollardan birindən yavaş-yavaş məhrum edilirdi...

Beləliklə, həqiqi tarix ilə insanlar arasında bir "rasional tarixçi alimlər" filtri yaranırdı.  Və bu tarixçilərin nə qədər obyektiv olması da həmişə sual altında olub. Çünki konkret tarixi dönəmlərdə fəaliyyət göstərən tarixçi alimlər keçmişi öz dövrlərinin tələblərinə uyğun göstəriblər.

Daha sonra onların elmi-tarixi əsərlərinə istinad edən ədəbiyyat xadimləri öz təxəyyüllərini də əlavə edib keçmişi daha ətraflı, daha dolğun, daha inandırıcı şəkildə təqdim etməyə başladılar... Yenə də gəlib həmin məşum "inandırıcı" məfhumunun üstünə çıxdıq. Bəli, tarixi romanlarda təsvir olunan cəhalət dolu qaranlıq keçmiş, əslində, həqiqət deyildi, amma dəhşətli dərəcədə inandırıcı idi. Çünki tarixçilərin birtərəfli qaydada verdiyi faktlara söykənirdi. 

Ancaq əfsuslar olsun ki, geniş təbəqə bunların həqiqiliyinə şübhə etmirdi. Axı kütləvi oxucu gedib ağır tarixi mənbələrlə işləməkçün aylarla kitabxanalarda, arxivlərdə oturan deyil. Lap buna həvəsi olan insanlar da çoxsaylı maneələrlə üzləşmiş olurdu, axı Avropanın əski tarixinə həsr olunan əsərlərin çoxu latın dilindəydi, çoxsaylı əski terminlərlə zəngin idi. Yəni keçmişə özü fərdi qaydada boylanmaq istəyən müasir insanın qarşısında ilk olaraq, dil səddi vardı... Başqa maneələr də çox olub, lakin mövzumuza aid olmadığına görə cüzviyyatına getmək istəmirəm...

Deməli, bütləşmiş elmin təqdim etdiyi və ədəbiyyat xadimlərinin bir qədər də zənginləşdirib kütləyə təqdim etdiyi "tarixi keçmiş", həqiqətdə mövcud olmuş yeganə reallıq kimi qəbul olunurdu...

Ədəbiyyatın tarixi dəyişdirmək yolunda xidmətlərinə keçməmişdən öncə, dediklərimi təsdiq etməkçün bir neçə xırda nümunə gətirmək istərdim...

Yuxular hökmdarı

Fikrimizi Şərq tarixinə yönəldək. Şərqdə məşhur olan alimlərin, ariflərin, sufilərin həyatına onlarca elmi-tarixi kitablar həsr olunub.

Bu şəxslər barədə mənbələrə diqqət edəndə görürük ki, rasional həyat faktlarıyla birlikdə çoxsaylı irrasional informasiyalara da rast gəlinir. (Məsələn, Şeyx Əttar Nişapurinin "Təzkirətül-övliya" kitabında bu məşhur şəxslərin kəramətləri barədə çoxsaylı məlumatlar verilib. Bu cür mənbələr az deyil).

Nədi bu informasiyalar? Müxtəlif kəramətlər, möcüzələr, müasir rasional məntiqə sığışmayan məlumatlar - tutalım, biri suyun üzündə dayanıb ibadət edirdi, biri eyni vaxtda iki yerdə görünə bilirdi, biri ölüb dirilə bilirdi, biri qeybdən xəbər verirdi və s. və i.a...

Bəs niyə rəsmi akademik elmi kitablarda bu faktların üstündən keçilir? Çünki müasir əqlə sığışmır.

Və yaxud öz xalqımızın tarixinə baxaq... Səfəvilər dönəmini araşdıranlar üçün maraq doğuran çoxsaylı əsərlərdən biri də Şah Təhmasib tərəfindən yazıldığı iddia edilən "Təzkireyi-Təhmasib" əsəridir ki, Səfəvilər tarixinin Şah İsmayıldan sonrakı onillikləri haqqında qiymətli mənbələrdən biri sayılır...

Bəs kitaba diqqət edəndə nə görürük? Şah Təhmasib ölkədəki ictimai-siyasi hadisələri xronoloji qaydada araşdırır, lakin bütün bu faktologiyanın fonunda bir maraqlı süjet xətti də inkişaf edir - onun yuxuları...

Şah Təhmasib hər dəfə hansısa əhəmiyyətli siyasi qərarlar qəbul etmək zamanı gələndə "Quran"da istixarə edib yatır, yuxuda öz mövlası Həzrət Əlini görür, ondan məsləhət istəyir və bu məsləhətə uyğun son qərar çıxarır...

Metafizik mənada Səfəvi hökmdarı dövləti öz mövlasının rəhbərliyi altında idarə edir.

Akademik tarix bu məsələni ciddi qəbul etməyib üstündən, təbii ki, asanlıqla adlayır. Yaxud bu cür izah edilir ki, Şah təbəələrini öz qərarlarının ilahi mənbəyə əsaslandığını inandırmaq üçün belə yalanlar danışır... 

Niyə bu cür düşünürük? Çünki deyilən məsələni reallıq kimi qəbul edə bilmirik, ağlımıza sığmır, hətta bizə gülməli görünür...

(Nümunələr çox gətirə bilərəm, amma məhz bu iki tarixi mənbənin adını ona görə çəkdim ki, bunlar Azərbaycanda geniş tirajla çap olunub, maraqlananlar tapıb oxuya bilər).

İndi ortaya bir sual çıxır - əgər hansısa bir fakt indi bizim əqlimizə sığışmırsa, müasir rasional məntiqlə uzlaşmırsa, deməli, həqiqət deyil?

Bəli, son əsrlərdə belə qəbul olunub. Çünki Humanizm və Maarifçiliyin səyləri nəticəsində rasional əqli məntiq hər bir hadisə barədə fikir yürütmək üçün ən ali istinad mənbəyi kimi qəbul olunub. Əqlə sığışmayan mövcud deyildir və ya mövcud olmayıb...

Ancaq bu zaman ortaya başqa bir sual çıxır. Beləysə, müasir Kvant mexanikası, elementar hissəciklər fizikasının üstündən bir dənə iri qırmızı xətt çəkmək lazımdır. Çünki fiziklərin özləri də etiraf edir ki, son əlli ildə bu sahədəki elmi kəşflər empirika ilə rasionallığın konfliktinə gətirib çıxarıb. Empirik təcrübələrin ortaya qoyduğu nəticələr rasional əqli məntiq tərəfindən qəbul edilə bilmir... Tutalım, əql necə qəbul etsin ki, elektron eyni vaxtda iki fərqli yerdə mövcud ola bilir? Və yaxud bir yerdən başqa yerə hərəkəti sıçrayışla baş verir. Ara məsafədə mövcud olmadan, bir yerdə yox olaraq başqa bir yerdə peyda olur? Və yaxud elementar hissəciklərin ikili təbiətə - həm maddə, həm də dalğa təbiətinə malik olmasını hansı məntiqlə izah etmək olar? Kvant fizikası, ümumiyyətlə, heç bir əqli məntiqə sığmır.

Ona görə də Albert Eynşteyn ömrünün sonuna qədər Nils Borla mübahisələr apararaq Kvant fizikasını qəbul etməkdən imtina etmişdi...

Mövzudan çox da yayınmayaq, məqsədim fizika dərsi keçmək deyil. Yenə də tarix və ədəbiyyat müstəvisinə qayıdaq....

Əminliklə deyə bilərik ki, maarifçilik dönəmindən başlayaraq, geniş təbəqələrdə keçmiş dövrlər barəsində bütün rəyi, fikri, təsəvvürü ədəbiyyat - əsasən də, tarixi romanlar formalaşdırıb...

Bizə elə gəlir ki, keçmişi bilirik. Ancaq bildiklərimiz əksər hallarda bu romanlardan oxuduqlarımızdır. Onilliklərdir ki, oxuyuruq və bütün varlığımızla inanırıq.

Eyni zamanda əvvəlki fəsillərdə qeyd etmişdik ki, janrından asılı olmayaraq, ədəbiyyat gözəl yalanlar sənətidir.

Bəs bunu bilə-bilə biz niyə ədəbiyyata keçmiş barədə həqiqi informasiya ötürücüsü kimi baxırıq? Bəlkə bu da maarifçiliyin bizdə indiyə qədər yaratdığı illüziyalardan ibarətdir? Və bəlkə dağıdılması ən vacib olan bir illüziyadır?

Hər bir ziyalı insanın beynindəki informasiyanın böyük hissəsi keçmişlə bağlı olur. Təbiidir. Keçmişə olan maraq həmişə insanların içində olub və əksər hallarda gələcəyə münasibəti də məhz keçmişlə bağlı informasiyalar təyin edib. Keçmişdən nəticə çıxarıb gələcək üçün planlar qurmuşuq. Keçmişdəki proseslərin qanunauyğunluqlarını analiz edərək əvvəlki səhvləri təkrar etməməyə çalışmışıq...

Təbii ki, bir ziyalı insan olaraq bizə elə gəlir ki, dünəndən tutmuş minilliklər əvvələ qədər öz keçmişimiz barədə hər şeyi bilirik. Həm öz xalqımızın, həm də, ümumiyyətlə, dünyanın keçmişi - ən azından, son bir neçə min il ərzindəki hadisələr, proseslər öyrənilib, araşdırılıb, gizli heç nə qalmayıb... Eramızdan əvvəl üçüncü minilliklərə qədər bizim biliyimiz gedib çıxır, ondan daha qədim dövr barədə isə informasiyalar qarışıqdır, ancaq onlara çox ehtiyac da yoxdur, çünki iki-üç min ilin hadisələri analiz üçün kifayət qədər material verir...

İndi isə gəlin birlikdə beynimizi qurdalayaq və gözümüzün qabağına gətirək ki, keçmişlə bağlı məlumatlar – tarixi hadisələrdən tutmuş real qəhrəmanlara, onların xarakterinə, daxili aləminə aid məlumatları, bilikləri hardan əxz etmişik?

Yaddaşımızı diqqətlə analiz etsək, mənbə olaraq gözümüzün önünə sırf akademik tarixi əsərlərdən və yaxud tərcümə edilmiş tarixi mənbələrdən daha çox tarixi əsərlər gələcək - romanlar, pyeslər, hekayələr, povestlər, poemalar, daha sonralar filmlər, seriallar. İstər Avropa, Rusiya tarixi olsun, istərsə də öz keçmişimiz...

Niyə? Çünki tarixi mənbələrdən, akademik tarix kitablarından fərqli olaraq, ədəbi-tarixi materiallar daha maraqlı və daha canlıdır.

Oxuyuruq və inanırıq. Düzdü, bunların bir ədəbiyyat nümunəsi kimi, həqiqətə tam uyğun ola bilməməsi faktı gizlədilmir, yazıçılar özləri də zaman-zaman bəyan ediblər ki, əsərlərdə tarixi həqiqətlər müəllif ideyasının istiqamətinə uyğun şəkildə dəyişdirilə bilər. Çünki ədəbi əsər üçün vacib olan bədii məziyyətlərdir, tarixi həqiqətlər yox. Tarix, adətən, yazarlar üçün öz fikirlərini, ideyalarını çatdırmağa kömək edən, sadəcə, material bazası kimi çıxış edir. Əsas olan bədii keyfiyyət, ədəbi məziyyətlərdir. Tarixi faktları bədiiyyata qurban verdiyinə görə heç bir yazıçı məsuliyyət daşımır...

Budur, ideyalar, bədii məziyyətlər deyirik. Bəs axı bunlar mütləq deyil, hər zaman kəsiyinin, hər ölkənin, hər ictimai-siyasi paradiqmanın özünün ortaya qoyduğu ideyalar kompleksi, bədii məziyyətlər var. Belə olan halda eyni tarixi hadisələr dövrün paradiqmasının dəyişməsindən asılı olaraq, müxtəlif cür təqdim ediləcək. Zaman dəyişdikcə tarixi faktlar təzədən dəyərləndiriləcək, eyni hadisə tamam fərqli rakursdan göstəriləcək... Son yüzilliklərdə belə də olub...

Dünənin qaranlığı

İndi isə bir incə mətləbə diqqət edək. Ədəbiyyat, incəsənət əsəri nə qədər rasionallaşsa da, minilliklərdən gələn metafizik mahiyyətini itirməyib.

Biz ədəbi-tarixi materiallarla tanış olanda əqlimizlə başa düşürük ki, bunlar yazıçı təxəyyülünün məhsuludur, çox da inanmaq olmaz. Lakin ruhumuz metafizik plastda bizim iradəmizdən asılı olmayaraq, bu məhsulu özündə həll edir və biz qeyri-ixtiyari keçmişə məhz bu əsərlərin prizmasından baxırıq... Çünki maraqlıdır və inandırıcıdır... Əsərdə haqqında danışılan tarixi hadisələr, obrazlar altşüurumuza məhz o ədəbi əsərlərdəki kimi oturur...

Bəs, görəsən, təxəyyül məhsulu olan yalanlar üzə çıxanda nə olur?

Maarifçilik dönəmindən üzü bəri dünyada kütləvi şəkildə yayılan bədii-tarixi əsərlərin təqdim etdiyi "həqiqətlər" tam mənada ifşa olunmayıb (hərçənd ki, buna da çox qalmayıb), lakin məhdud məkanlarda biz bu cür "ifşa"ları görmüşük və bu proseslərdən gələcək "tam ifşa" üçün nəticə çıxara bilərik...

Yaxın tariximizə fikir verək. Məgər dünənəcən bütün ədəbi-bədii əsərlərdə təqdim olunmurdu ki, Azərbaycan xalqı sevinə-sevinə Rusiyaya birləşib? 

Və ya dünənəcən Şaumyanı, Caparidzeni, Kirovu dahi şəxsiyyətlər, Rəsulzadəni, Xoyskini, Yusifbəylini millətçi xalq düşmənləri kimi tanımırdıqmı? Niyə? Çünki dövrün tələbinə uyğun olan həqiqətlər ədiblər tərəfindən elə canlı, elə inandırıcı təsvir olunmuşdu ki, təhtəlşüur səviyyəsində bunları qəbul etmişdik...

Budur, zaman keçdi, yaxın dövrün həqiqətləri üzə çıxdı, ədəbi təxəyyüllərin və sosial sifarişlərin yalanları ifşa olundu...

Belə isə bəs yalanı üzə çıxan və əslində, heç yalan mahiyyətini inkar etməyən bir sənət növünə niyə öz uzaq keçmişimizi hələ də etibar edirik? Niyə öz xalqımızın tarixi barədə məlumatlarımız hələ də ədəbi-tarixi əsərlərə əsaslanır? Niyə öz köhnə zadəganlarımıza, bəylərimizə, ruhanilərimizə, övliyalarımıza hələ də ədəbiyyat əsərlərinin yaratdığı prizmadan baxmaqda davam edirik və bunun əksi iddia ediləndə əsəbiləşirik, qıcıqlanırıq?

Axı bu prizmanın xeyli sayda yalanları ifşa olundu? Bu bizə bəs olmadımı?

Ədəbiyyat, incəsənət estetik sənətdi, bunlara tarixi mənbə kimi yanaşmaq olmaz. Bizsə hələ də yanaşırıq.

Düzdü, etiraf edək ki, bizdə müasir ədəbiyyatın, incəsənətin yaranması Sovet dönəminə təsadüf edir, bu baxımdan da, yazılan əsərlərdə, səhnələşdirilən pyeslərdə, çəkilən filmlərdə (hətta akademik tarixi kitablarda) keçmişin necə təqdim olunmasında bizim yazarlar azad deyildilər. Bu məlum.

Lakin diqqət etsək görərik ki, bizim hələ indiyə kimi Sovet dönəmindən əvvəlki keçmişimizə münasibətimiz çox az dəyişib. Hələ indiyə kimi gözümüzün önündə köhnə xanlarımızın, bəylərimizin hamısı avara, səfeh, müftəxor; keçmiş ruhanilərimizin, dindarlarımızın hamısı fırıldaqçı, şarlatan; xanımlarımızın hamısı cahil, avam, mövhumatçı; tacirlərimizin hamısı tamahkar, acgöz mənfi qəhrəmanlar kimi canlanır. Bu pleyadanın içində bircə müsbət qəhrəman da yoxdur...

(Təbii ki, bu cürləri az miqdarda da olub. Ancaq hamı belə olmayıb axı).

Müsbət qəhrəman yalnız və yalnız qaçaq-quldurlardır...

Niyə? Çünki quruluş belə tələb edirdi... Rus-sovet iqtidarına lazım idi ki, əsarət altına aldığı xalqların nəzərində öz keçmişi çox pis, mənfi, qaranlıq kimi canlansın. Hamı hesab etsin ki, bizim bütün müsbət keyfiyyətlərimiz yalnız indi formalaşmağa başlayıb. Kobud dillə desək, əvvəl vəhşi heyvan kimi yaşayırdıq, amma indi insan olmuşuq...

Soruşa bilərsiz ki, Sovet ideologiyası çərçivəsində baş verən proseslərin ümumi maarifçilik cərəyanına nə dəxli var? Orda ki heç bir rəsmi ideologiya yox idi?

Düzgün sualdı. Məkandan asılı olaraq zahiri fərqlər var, amma mahiyyət eyni olaraq qalır. Sadəcə, istismara məruz qalıb zorla maarifləndirilən xalqlara münasibətdə bir ştrix də əlavə olunurdu – siz bu maarifə görə bir xalq olaraq, həm də bizə minnətdar olmalısız, əvəzində bizimçün qul kimi işləməlisiz...

Bəli, istər Rusiya-Sovet imperiyaları olsun, istər Qərb – fərqi yoxdur, yenə təkrar edirəm ki, maarifçilik ideyaları keçmişə münasibəti koordinal şəkildə dəyişdi və özünə lazım olan formada qurdu – əski cəmiyyətləri gözdən saldı, bütün müsbətləri kölgədə qoyub yalnız mənfiləri göstərdi. (Sonradan bu prosesi tənqidi realizm davam etdirdi ki, bu barədə daha geniş şəkildə növbəti fəsillərdə danışacağıq).

Və əfsuslar olsun ki, XX əsr bitsə də, biz bir xalq olaraq hələ də öz keçmişimizə həmin prizmadan baxmağa davam edirik...

Çünki Qərbdən gələn "Mütləq Ali maarif" bizə başqa yol qoymayıb...

Çünki XX əsr hələ də bitməyib...

Maarifçiliyin totalitarizmi

Yazıda müasir Qərb təfəkkürünün mənfi tərəflərini tənqid edərkən əksər hallarda elə Qərb filosoflarının özlərinin fikirlərinə istinad etməyə çalışıram ki, kənarda dayanıb əli çatmayan armuda daş atan uşaq kimi görünməyim. Elə Klassik Maarifçilik paradiqması da sonradan Qərb cəmiyyətində ən çox tənqid olunan düşüncə tərzi olub. İmmanuil Kant kimi klassik idealistlərdən başlayaraq, XX əsrdə böyük nüfuz qazanmış məşhur Frankfurt məktəbinin filosoflarına və ya Erix Fromm, Mişel Fuko kimi bir çox alimlərə qədər bir çoxları Maarifçiliyi müxtəlif istiqamətdən atəşə tutublar.

Şəxsən mənim bir şərqli olaraq bu məsələyə əsas münasibətim aydındır – klassik maarifçilərin "Bilikli (güclü) insan" idealını yaradıb çoxaldaraq vahid, mütləq hakim olan "Tanrı" ideyasından imtina etməsini məqbul hesab etmirəm, səbəblərini də əvvəlki fəsillərdə izah etmişəm...

Bəs, görəsən, Qərb filosoflarının özləri maarifçiliyin hansı aspektlərini qəbul etmirdilər və tənqid atəşinə tuturdular? Axı bu alimlərin bir çoxu ateist idi və "Vahid Tanrı" ideyasının ortadan götürülməsi onları bir o qədər də narahat etmirdi... Bəs niyə narazı idilər maarifçilikdən?

Bu yaxınlarda 87 yaşı tamam olan məşhur alman filosofu və sosioloqu, professor Yurgen Xabermas məqalələrinin birində qeyd etmişdi ki, "kütləvi Maarifçilik müasir Qərbin ən böyük faciəsinə çevrilib...".

Ötən əsrin 30-cu illərindən başlayaraq bu xüsusda çoxsaylı kitablar, elmi əsərlər yazılsa da, maarifçiliyin ən aktiv tənqidçiləri məşhur Frankfurt məktəbinin filosofları oldu. 

Bu alimlər çoxsaylı analizlər və araşdırmalar aparandan sonra belə bir qənaətə gəlmişdilər ki, Maarifçilik bəşər tarixində səhv addım, yanlış istiqamət idi... Maarifçilik ideyalarının və onların yetirməsi olan bugünkü Qərb cəmiyyətinin ifşasına həsr olunan onlarca, yüzlərlə fəlsəfi yazıların içində məhz Frankfurt məktəbinin filosoflarının ərsəyə gətirdiyi "Maarifçilik dialektikası" və "Neqativ dialektika" əsərləri xüsusi yer tutur.

Maks Xorkxaymer və Teodor Adornonun birgə səyləri nəticəsində yaranan bu əsərlər qısa zamanda Qərb ziyalıları arasında az qala bestsellerə çevrildi.

Bəs hansı fikirlər idi geniş oxucu kütləsini diksindirib fərqli baxış aşılayan?

XX əsrin ən böyük faciəsi olan Osvensim və başqa ölüm düşərgələri, əslində, Antik mədəniyyətdən başlayan Klassik Maarifçiliyin məntiqi yekun nöqtəsi olub, çünki maarifçiliyin mahiyyətində "totalitar sistem" dayanır.

Abstrakt və riyazi standartlar yaratmaq, insan təfəkkürünü "məntiq kateqoriyaları və anlayışları" çərçivəsinə zorla sıxışdırılıb yerləşdirmək də rasional maarifçiliyin "totalitar zorakılığ"ının əlaməti kimi təqdim edilir. Məntiqi-riyazi prosedurlar, sanki insan təfəkkürünün dini ayininə çevrilir ki, bu zaman canlı təfəkkür proseslərini konveyerləşmiş fikir istehsalı əvəz edir. Çıxarılan nəticələr, ortaya qoyulan fikir və mühakimələr zavod konveyerindən çıxırmış kimi bir-birini təkrar edir...

Beləcə, bütün bilik sahiblərini əhatə edən stientist–riyazi mifologiya yaranır. 

Bu proseslər ilk baxışdan abstrakt təfəkkür müstəvisində baş versə də, fasadı arxasında konkret real istismar və hakimiyyət məqsədləri durur ki, bu xüsusda da yazımızın əvvəlki hissələrində danışmışdıq.

XX əsrin "Totalitar rejimlər"i deyəndə, ilk olaraq, faşist Almaniyası və Sovet İttifaqı yada düşsə də, əslində, Qərbin demokratik quruluşlarında totalitarlıq daha güclüdür. Çünki bu totalitarlıq demokratiya, azad seçim və insan hüquqları pərdəsi altında həyata keçirilir. Gizli totalitarlıq isə zahiri diktaturadan daha qorxulu və təhlükəlidir, çünki bütün kütləvi təbliğ mexanizmləri ona çalışır ki, insanlar total istismara qaldıqlarını hiss etməsinlər... Axı müasir dövrün ən qorxulu problemlərindən olan "intellektual əqli istismar" bir qədər şəffaf təbiətə malikdir, ilk baxışdan sezmək çətindir.

Maarif bazarı və ya bazar maarifi

Maarifçilik ideyalarının yayılması, kütlələrin maariflənməsi başqa bir arzuolunmaz faktoru da ortaya qoymuş oldu - mədəni intellektual məhsullara tələbat artmağa başladı, ilk olaraq, kitab yayımı çoxaldı, daha sonra qəzetlər, jurnallar və s...

Və bu da ona gətirib çıxardı ki, intellektual məhsul da adi məhsul yayımı qanunları müstəvisinə ayaq basmış oldu. Sadə dillə desək, kitab, qəzet, jurnal bazarı yarandı, intellektual sahə ticarətin, biznesin bir hissəsinə çevrildi...

Çox gözəl, yenə deyə bilərsiz, bunun nəyi pisdi ki? Məgər elə günü bu gün biz - yazarlar ölkədə kitab bazarının olmamasından şikayət etmirikmi? Bunu yaratmağa çalışmırıqmı? 

Bəli, təəssüf ki, çalışırıq. Düzdü, hərdən ürəyimdə fikirləşirəm ki, bəlkə də bizdə bu proseslərin yubanması xeyrimizədi. Bilmirəm...

Hal-hazırda bizdə, demək olar ki, heç bir yazar sırf kitab bazarına hesablanaraq yazmır. Bu mənada sərbəstdir...

Ancaq bazar formalaşan kimi intellektual-ədəbi sahədə bütün hakimiyyəti ələ alacaq. Anarxo-primitivistlərin dediyi kimi, bütün həyat fəaliyyətini bazar qanunları idarə edəcək...

Bazar qanunları isə əsas bir sütuna söykənir – kəmiyyətin və satışın çoxluğu...

Başqa ədəbi-mənəvi dəyər yoxdur. Hansı müəllif yaxşı satılırsa, hamıdan yaxşı da odur. Nöqtə...

Təkcə ədəbiyyatın yox, sənətin bütün sahələrinin bazar qanunlarına tabe edilməsi, bu saat Qərb cəmiyyətində ən çox tənqid olunan məqamlardan biridir. Əfsus ki, bütün bu tənqidlər elə söz səviyyəsində qalır, real heç bir işə çevrilmir. Hətta bu tənqidlər özləri də kitab "məhsul"larına çevrilərək bazarın bir hissəsini təşkil edir...

Budur maarifçilikdən başlayaraq yaranan mənəvi bazar... Məhsula çevrilən ədəbiyyat... Yalnız maddi gəlir gətirmək məqsədi güdən sənət...

Əfsuslar olsun ki, biz özümüz də hal-hazırda bu cür bazarın bir hissəsi olmağa doğru gedirik...

Ticarət həmişə olub, amma əsrlər boyu mənəvi-ilahi dəyərlər alqı-satqıdan yuxarıda dayanıb. Çünki alınıb-satılan kütləvi maddi məhsullardan fərqli olaraq, maarif heç vaxt kütləvi olmayıb, məhsul formasını almayıb...

Kütləvi maarifçilik isə bu ierarxiyanı dağıtdı.

İndi isə bazar ən yuxarıda dayanan ali bir sistem, ən ali bir hərəkətverici qüvvədir, bütün dünya isə onun istismarı altındadır...  Budur, inkişaf etmiş müasir ölkələrdəki istehlak cəmiyyətlərinin həqiqətləri...

Onilliklərdir ki, bu "kütləvi bazarlaşma" müasir Qərb filosofları tərəfindən fasiləsiz olaraq tənqid olunur, lakin heç nə dəyişmir. Mütləq hakimiyyətini sürən "bazar"ın heç tükü də tərpənmir...

Ali Memar

Yazımızın əvvəlki hissələrində qeyd etmişdik ki, Qərb cəmiyyətini bugünkü ateizmə, pozitivizmə gətirən yolun başlanğıcı Humanizm dövründə, insanla Tanrı arasındakı əski münasibətlərin təftiş etmək meyillərindən başlamışdı ki, bunun da aparıcı qüvvəsi Reformasiya hərəkatı, Protestantlıq məzhəbi idi...

Təfəkkür sahibləri hələ Tanrının və müqəddəs kitabların inkarı həddinə çatmamışdılar. İlk addım insanın bu metafizik mətnlərə və Tanrıyla münasibətlərə fərdi münasibətinin yaranması olmuşdu – hər kəs "Bibliya"nı öz dilində oxuyub, özü istədiyi mənanı çıxarmağa haqlıdır, kilsəyə, ruhanilərə, övliyalara, müqəddəslərə ehtiyac yoxdur...

Bəs maarifçilik dönəmində İnsan-Tanrı münasibətləri hansı formada təzahür edirdi?

Əvvəlki fəsillərdə maarifçilik ideyaları haqqında dediklərimizdən elə çıxmasın ki, bu cərəyanın ardıcılları başdan-başa ateist idilər. Yox, tam ateistlər onların arasında azlıq təşkil edirdi. Əksəriyyət isə hələ də idealist olaraq qalırdı.

Sual doğur, axı maarifçiliyin mahiyyətindən danışarkən qeyd etmişdik ki, bu ideyalar səmaların, Tanrının, metafizik qüvvələrin təsirindən insanın imtina etməsi, yalnız özünün rasional əqli vasitəsilə bəşəriyyətin inkişafını təmin etməyə çalışması üzərində qurulmuşdu...

Bəli, maarifçilər Tanrıdan "imtina" etmişdilər, amma hələ ki onu "inkar" etmirdilər... Bəs onların düşüncələrində Tanrı necə bir varlıq kimi canlanırdı?

Yalnız Ali Memar kimi... Lakin bu məsələnin mahiyyətinə varmaqçün, bir qədər əvvələ qayıdıb Avropa mədəniyyətindəki "barokko" cərəyanının mahiyyəti haqqında bəzi fikirlərimizi bildirməliyik...

Naqis mirvari

Humanizm ideyalarının ən aktiv dövründə də Avropada çoxsaylı müharibələr, qanlı savaşlar, müxtəlif sosial faciələr ara vermirdi... Humanizm ideyaları, Kilsənin mövqeyinin zəifləməsi, Tanrıya açılan birbaşa çıxış da əksər problemləri həll etmədi, fəlakətlər, faciələr azalmadı...

Və insanlarda, təbii olaraq, belə bir fikir yaranırdı ki, dünyanın İlahi nizam-intizamı, səmavi düzəni pozulub. Sanki Tanrı bəşəriyyətin cilovunu əlindən buraxıb...

Humanizm dövründən sonrakı bu "təəssüf" də "Barokko" təmayüllərində özünü göstərdi... Nə idi barokkonun mahiyyəti?

Portuqal dilində "əyri formalı, naqis mirvari" anlamına gələn "Barokko" kəlməsi dünyaya məhz "naqis məhsul" baxışını formalaşdıranlara şamil edilirdi.

Barokko dövründəki əsərlərin əsas mahiyyəti də bundan ibarət idi. İstər memarlıqda, istər rəssamlıqda, istərsə də başqa sahələrdə həmin dövrlərdə yaradılan əsərlərin əsas fərqləndirici cəhəti simmetriyanın, nizamlı düzülüşün bir neçə yerdə pozulması idi... Eynən "naqis mirvari" kimi...

Mirvarinin formalaşmasının bioloji səbəblərini bilirik. Naqis mirvari isə o vaxt formalaşır ki, onun içindəki molyuska nəsə bir xəstəlik düşür, fəaliyyətində hansısa sapmalar yaranır və ondan alınan mirvari də simmetrik dairəvi formalı olmur...

Barokko dövrünün sənət adamları da dünyaya məhz bu cür baxırdılar – içində müəyyən sapmalar olan nizam kimi... Bu nizam, simmetriya hələ dağılmayıb, amma əvvəlki dürüstlüyü, dəqiqliyi də yoxdur. Səmalarda hansısa hadisə baş verib ki, dünyanın İlahi nizam-intizamı, simmetrik sistemi dağılmaq üzrədir və biz bu dağılmanın ilkin mərhələsində yaşayırıq...

Həmin dövrdə yaradılan əsərlərin məzmunuyla bərabər, formasında da simmetriyanın pozulması hallarını müşahidə edirik ki, sənətkar bunu öz ideyasına uyğun olaraq məqsədli şəkildə həyata keçirir.

Məsələn, Bakıda ispan Barokkosu üslubunda mənə tanış olan üç bina var. (Bəlkə də çoxdur, lakin mənim rastıma çıxmayıb). Bu binalardan biri Axundov bağının sağ tərəfində, tində; biri bu parkdan Mərkəzi Univermağa düşən küçənin solunda; biri də Prezident Administrasiyasının yanındadır. Bu binalara fikir versək, görərik ki, ətrafdakılardan xeyli dərəcədə fərqlənir. Müasir Bakının əsas aparıcı memarlıq üslubu olan italyan klassizminin simmetrik, dəqiq ölçülü formalarından fərqli olaraq, bu üç binanın zahiri arxitekturasında, sanki pozulmuş nizamın əlamətlərini görürük. Nə pəncərələrin formasında, nə eyvanların quruluşunda, nə fasadın dizaynında ətrafdakı binalarda gördüyümüz tam düzgün simmetriya müşahidə edilmir...

Məhz bu pozuntular həmin Barokko ideyalarının nəticəsi idi –  dünyanın səmavi nizamı pozulub, Tanrı bəşəriyyətin cilovunu əlindən buraxıb...

Pessimist ruh üzərində qurulan bu cərəyan qısa zamandan sonra maarifçilik optimizmi ilə əvəzlənsə də, özündən sonra çoxsaylı maraqlı sənət nümunələri qoydu...

Pərgar və xətkeş

Bəzi ateist maarifçiləri çıxmaq şərtilə, o vaxt bir çox ziyalılar Tanrı ideyasını qəbul edirdilər, amma bir az fərqli...

Budur, Barokko dövrünün pessimizmi – Tanrı bəşəriyyətin cilovunu əlindən buraxdığına görə nizam-intizam pozulub, dünya məhvə doğru yuvarlanır...

Bir müddət sonra maarifçilər bu fikrin qarşısına başqa bir fikir qoydular – bəlkə heç əvvəldən dünyanın nizam-intizamı Tanrının əlində olmayıb? Tanrı dünyanı yaradandan sonra tam kənara çəkilib. Eynən memar kimi... Onun yaratdığı dünyanın sonrakı həyatı isə insanların özü tərəfindən idarə olunur, Tanrı heç vaxt müdaxilə etmir... Fəlakətlərin səbəbkarı insanların özləridir, məsuliyyəti insanlar daşıyır, deməli, bu problemləri aradan qaldırmaq da yenə də insanların öhdəsinə düşür. Öz gücünə inanan insanların...

Beləcə, Tanrı əvəzinə Ali səmavi Memar obrazı yarandı ki, indiyə qədər Masonların metafizik görüşlərinin əsasını təşkil edir – Kainatın Ali Baş Memarı. Simvolikanın əsasında isə pərgar və xətkeş dayanır...

Kainatı yaradan, amma sonradan özü isə kənara çəkilib müdaxilə etməyən və ümumiyyətlə, bu imkandan məhrum olan varlıq... Tanrının növbəti transformasiyası...

(Miladın IX-X əsrlərində oxşar ideyaları müsəlman aləmində "mötəzili" cərəyanına mənsub filosoflar irəli sürmüşdülər, lakin Şərqdə bu əqidə çox da yayılmamışdı...).

Əvvəlcə Tanrıyla insan arasında münasibətlər az qala dünyəvi, kütləvi səviyyəyə endirildi.

Daha sonra bəyan edildi ki, Tanrı daha dünyanı idarə edə bilmir...

Və nəhayət, bildirildi ki, Tanrı, ümumiyyətlə, heç vaxt dünyanı idarə etməyib, sadəcə, yaratmaqla öz fəaliyyətini məhdudlaşdırıb...

Bəs, görəsən, növbəti addım nə olacaqdı? Axı maarifçilik ideyaları da arzuolunan "Kütləvi səadət"in, "Dünyəvi cənnət"in yaranmasına gətirib çıxarmadı?

Deməli, bu iflasdan sonra Tanrı-insan münasibətlərini, ümumiyyətlə, Tanrı ideyasını növbəti sınaq və qorxulu transformasiya gözləyirdi...

Bunu isə həyata keçirən Romantizm cərəyanı oldu.

Bəli, Tanrı ilkin yaranışa təkan verən "Ən Ali, mütləq Memar"dır... Ancaq dünyada bu qədər fəlakətlər, faciələr, problemlər varsa, deməli, Tanrı dünyanı, insanı "yaxşı yaratmayıb".

Onun bu "yaradılış proyekti" düzgün sxem əsasında həyata keçirilməyib...

Beləysə, növbəti məntiqi nəticə üzərinə gəlib çıxırıq – Tanrıya asi olan İblis onun əmrindən çıxmaqda müəyyən mənada haqlı idi... İblis Tanrının məhz "yanlış" qərarlarını qəbul etmədiyinə görə cəzalanmışdı. Deməli, haqsız yerə cəzalanmışdı, ədalətsizliyə tuş gəlmişdi. Onun haqqını qaytarmaq, ədaləti bərpa etmək lazımdır...  

Beləcə, Romantizm dövrünün təfəkkür sahibləri "Dünyanı yaxşı yaratmadığına görə" Tanrıdan küsüb İblisə tərəf çöndülər...

İblis obrazı Klassik Romantizmin əsas qəhrəmanına çevrildi...

Xoş gəldin, İblis

Budur, gəlib müasir dünya mədəniyyətinin ən qəribə və əcaib yerinə çatdıq. İblisanəlik...

Əlbəttə, hər xalqın mifologiyasında şər qüvvələrin təmsilçisi olan obrazlar minilliklər boyu mövcud olub. Lakin heç bir toplum bu obrazları mütləq ali dəyərlərlə səciyyələndirib zirvələrə qaldırmayıb.

Bunu isə yalnız Avropa romantizmi həyata keçirdi...

Romantizmin mahiyyəti barədə yüzlərlə kitab yazılıb və əfsuslar olsun ki, bu kitabların çoxu romantik meyilləri vəsf etməkdən başqa bir şey olmayıb. Yalnız son onilliklərdə Avropada yazılan fəlsəfi araşdırmalar klassik romantizmin fəsadlarını analiz edir, bəşər təfəkkürünə vurduğu ziyanı araşdırır...

İlahi - ideal dəyərlərin Ali (yüksək) dəyərlərlə əvəzlənməsi – romantizmdən danışarkən, ilk olaraq, bu sözlər xatırlanır... Bəs, görəsən, bu ali dəyərlər nədən ibarətdir? Və nəyə görə bu Ali yüksək dəyərlər İlahi ideal dəyərlərlə ziddiyyətdə təqdim olunur?

Çünki "Ali" dəyər "İlahi-səmavi" dəyərə qarşı qiyamdı...

Biz ilahi dəyərləri qəbul etmirik, onun müqabilində özümüzün "ali" hesab etdiyimiz dəyərləri yüksəklərə qaldırırıq... Humanizmin, maarifçiliyin təbii davamı... Beləcə, gəlib qiyamçı obrazına çıxdıq... Romantik qiyam...

Romantizm ədəbiyyatına diqqət versək, nəyi görərik – əski xristianlığın "Ata-oğul-müqəddəs ruh" üçbucağının müqabilinə yeni və romantik bir üçbucaq çıxarılır... Tanrıya qarşı qiyam edən İblis, ictimai qaydalara qarşı qiyam edən marginal qəhrəman və nəhayət, əxlaq normalarına asi olan fahişə-gözəlçə...

Bu üçlük, demək olar ki, XIX əsrin ikinci yarısına qədər Avropa ədəbiyyatının az qala lokomotivi rolunu oynayıb...

"Faust", "İblisin memuarları", "İblisin etirafları" kimi çoxsaylı əsərlərdən tutmuş drakulalar, vampirlər, frankinşteynlər, kvazimodalar, onların da ardınca karmenlər, violettalar (hətta bugünkü malenalar) və b. bu cür obrazların ədəbiyyata, mədəniyyətə hücumu, ilk olaraq, romantizm dövründə başladı...

Və təbii ki, bu qəhrəmanlar şər qüvvənin təmsilçisi, rəzalətli obrazlar kimi təqdim olunmur, onlar ideallaşdırılır, qaragüruhdan əziyyət çəkən, cəmiyyətin məhv etdiyi romantik qəhrəmanlar ranqına qaldırılırdı...

Niyə? Çünki aktivdirlər, maraqlıdırlar. Hissləri, ehtirasları oyadırlar... Romantizmin ən yüksək dəyər verdiyi emosionallıq və hissiyyatlılıq...

Sual oluna bilər ki, bütün bunların bizə nə aidiyyəti var axı? Bizim ədəbiyyatda bu meyillər o qədər də güclü olmayıb...

Həqiqətən də, bizim ədəbiyyatımızda romantizm meyillərini Sovet hakimiyyətinin qurulması kəsdi. İlkin romantizm dönəmində isə bizim qələm sahibləri dini düşüncələriylə tam uyğun gəlmədiyinə görə romantizmin əksər kanonlarını qəbul etmirdilər. Bircə "İblis" dramını çıxmaq şərtilə, bu obraz geniş mənada ədəbiyyatımızda yayılmadı, hətta bu dramda da İblis obrazı Qərb romantizmindən daha çox Şərq irfan təfəkkürünün məhsulu kimi görünür. Onun Tanrıya qarşı qiyamı ideallaşdırılmır... Bəlkə bu sırada "Pəri-cadu" pyesinin də adını çəkmək olar. Lakin yenə də biz onu şər qüvvənin təmsilçisi kimi görürük, romantik qəhrəman kimi yox...

Ancaq Sovet hakimiyyətinin dağılmasından və senzuraların aradan götürülməsindən sonra biz ədəbiyyatımızda, sanki klassik Avropa romantizminin gecikmiş partlayışını gördük... Və bu romantizm meyilləri modernizmlə qarışıq bir formada təzahür edirdi...

"İblis mələkdən gözəldi", "Göydən ölü Allah düşəcək" və s. buna bənzər başlıqlı şeirlər, hekayələr, hətta poetik toplular ötən əsrin doxsanıncı illərində bizdə ən çox oxunan və dəbdə olan ədəbiyyat nümunələri idi...

Səbəb də bu idi ki, yetmiş illik sovet təsiri nəticəsində dini düşüncə o qədər zəifləmişdi ki, əvvəlki romantiklərimizi bu cür meyillərdən uzaq saxlayan mexanizmlər artıq yox idi.

Və əfsuslar olsun ki, bu günə qədər belə romantik meyillər ədəbiyyatımızda, ələlxüsus da gənclərin arasında çox populyardır... Çox uzağa getməyək, elə ədəbiyyat saytlarının, dərgilərin ümumi mənzərəsinə fikir versək, görərik ki, gənc yazarlar tərəfindən ən çox sevilən estetik obraz məhz "gecə kəpənəyi – fahişə obrazıdır".

Onların həyatı romantik ali yüksəkliyə qaldırılır, onları qəbul etməyən cəmiyyət çirkab yuvası kimi təqdim olunur, onların bütün problemlərinin baiskarı onları bu yola salan ətraf aləm elan olunur... Hamı pisdi, onlar yaxşıdı... Ağ qarğa... Günahkar mələk... Məsum qurban... Və nəhayətdə, son xilas yolu – ritorik, romantik ölüm...

Beləliklə, "Gecə kəpənəyi" obrazı romantik haləyə bürünür... Eyni hal müxtəlif asi qiyamçı obrazlarıyla da baş verir...

Ümumiyyətlə, son illərdə ədəbi cameədə postmodernizmdən, modernizmdən nə qədər danışılsa da, ümumi düşüncələr daha çox romantizm istiqamətinə meyillənib...

Əlbəttə, ədəbiyyatın zahiri tərəflərini analiz edənlər deyə bilər ki, istər iblis olsun, istər müasir "malenalar" və ya başqa romantik marginallar, asi qiyamçılar – bütün bunlar, sadəcə, ədəbiyyat faktıdır. İblis obrazını və onun "xidmətçiləri"ni ədəbiyyata gətirmək elə də diqqətəlayiq bir şey deyil...

Başqa sözlə desək, sadəcə, abstrakt obrazlardır, insan ruhu üçün zərərli deyil...

Lakin mən başqa fikirdəyəm. İnsan şüurunu mənfi energetikadan, həm daxili, həm də xarici şər qüvvələrin təsirindən qoruyan müəyyən mənəvi filtrlər mövcuddur ki, psixikanın normal fəaliyyətini təmin edir.

Yuxarıda haqqında danışdığım obrazlar toplusu isə hərəsi bir tərəfdən bu mənəvi filtrləri, qoruyucu mexanizmləri hiss olunmadan dağıdır...

Terror romantikası

İndi isə məsələyə sırf müasir psixologiya nöqteyi-nəzərindən baxmaq istəyirəm...

(Ümumiyyətlə, mən bu əsəri işləyərkən məqsədli şəkildə öz fikirlərimi əksər hallarda elə Qərbin özünün alimlərinin yazdıqları fəlsəfi-psixoloji əsərlərə istinad edirəm. Əks halda, mənim tənqidim əli armuda çatmayanın ağaca daş atmağına bənzəyər...).

Budur, romantizmin vəsf etdiyi emosiya partlayışı, qiyamçılıq, dağıdıcılıq və s. təmayüllər insanlar arasında, ələlxüsus da gənc nəslin arasında reklam olunur, beyinlərə işləyir, müəyyən fəaliyyətə stimul verir... Hansı fəaliyyətə? Əksər hallarda faciələrlə nəticələnən fəaliyyətə...

Qərb sosioloqları qeyd edir ki, cəmiyyətdəki çoxsaylı psixoloji problemlərin, depressiyaların səbəbi emosional insanların müəyyən "romantik" fəaliyyəti və bu fəaliyyətin ardınca yaranan təəssüf və bədbinlik hissləridir...

Romantik ideallar son yüzilliklərdə on minlərlə insanın həyatını məhv edib...

Romantik ideallar uğrunda başlayan istənilən asiliyin, qiyamın, inqilabın ilk qurbanı elə romantiklərin özləri olur...

İlk romantiklər olan dantonların, robespyerlərin kəsilmiş başları bunun sübutudur...

Hətta belə bir tezis də var – bütün qiyamları, inqilabları romantiklər başlayır, ancaq bəhrəsini praqmatik siyasətçilər görür...

Bu fikri bəlkə başqa cür ifadə edək – məhz praqmatiklər öz məqsədlərinə çatmaqçün sadəlövh emosional romantiklərdən istifadə edirlər və sonda məqsədə nail olunduqdan sonra elə ilk olaraq onların özlərini məhv edirlər...

İstər azadlıq mübarizələri olsun, istər başqa mənəvi qiyamlar, sosial inqilablar – eyni proses hər yerdə müşahidə olunur...

Romantika siyasətçilərin əlində kütləni qırğına verməkçün ən gözəl silah olub...

XX əsrin son romantiki Adolf Hitler idi – bu fikri də Avropa filosofları bəyan edir... Çünki alman xalqının içindəki aqressiyanı gücləndirib, az qala bütün dünyaya qarşı qaldıran və sonda məğlubiyyətə düçar edən məhz faşizm romantikası idi. Bu romantika iyirmi il ərzində alman xalqını hipnoz edərək ardınca aparırdı...

Lakin mən qəbul etmirəm ki, romantikanın qorxulu təzahürü faşizmlə bitib. Yox. İndi daha vahiməli bir hal alıb – terrorizm...

Bir az keçmişə qayıtsaq, görərik ki, XIX əsrdə Avropadakı terror təşkilatlarına toplaşan gənclər, əksər hallarda romantizm ədəbiyyatının yaratdığı şirin xəyallarla yaşayırdılar. Hər biri öz cinayət əməllərində bir romantika görürdü, hətta bu yolda ölümə də getməyə hazır idilər. Və gedirdilər də...

Bu gün bütün dünyada terrorizm faciələrindən danışılır. Lakin əksər hallarda qeyd edilmir ki, terrorizmin özü də Qərb romantizminin törəməsidir. Bugünkü ben ladenlərin hər biri o vaxtkı anarxistlərin, xalqçıların, yəhudi və erməni terrorçularının romantik davamçılarıdır... İstər zahirən islam libasına bürünsün, istər başqa ideologiya olsun, fərqi yoxdur...

Romantizm olmayan yerdə terror ola bilməz...

Bəs necə olur ki, gözəl romantik ideyalar insanı caniyə, qatilə, terrorçuya çevirir? Zənnimcə, burda qeyri-adi heç nə yoxdur. Hiss və emosiyalar da əql qüvvəsi kimi ikili təbiətə malikdir. İşıqlı və qaranlıq, yaradıcı və dağıdıcı tərəfləri var. Və bu işığın nə vaxt qaranlığa çevriləcəyini qabaqcadan heç kim bilmir. Çünki hisslər inamın nəzarətindən qurtulub azadlığa çıxıblar...

Budur, romantizmin məşum ideologiyası – Xeyir və şərin dialektikası...

Emosiyalar, hisslər imperiyası

Yenə hisslərin, emosiyaların üzərinə qayıdaq... Romantizm insanın hiss və ehtiraslarının qarşısını kəsən bütün sədləri lənətləyir, hiss və emosiyaları insan varlığının ən əhəmiyyətli və aparıcı qüvvəsi hesab edir... Nəzarətsiz hiss və emosiyalar...

Əvvəlki hissələrdə inam və əqidənin nəzarətindən qurtulan insan əqlinin törətdiyi fəsadlardan yazmışdıq. Romantizm isə inam və əqidənin qəfəsindən qurtulan hiss və emosiyaların fəlakətidir...

Yenə də müasir psixologiyaya, etikaya nəzər salaq...

Bütün etik nəzəriyyələr hissləri və emosiyaları çərçivədə saxlamaq mexanizmlərini yaratmaq üzərində qurulub. Etiraf edirik ki, hiss və emosiya partlayışları insanı ani cinayətlərdən tutmuş böyük faciələrə qədər sürükləyə bilər...

Əsl müdrik insan hiss və duyğularına, ekspressiv emosiyalarına nəzarət edə bilən insanlar hesab olunur...

Lakin ədəbi romantikada biz bunun əksini görürük. Niyə? Çünki belə insanlar maraqlıdı, qeyri-adidi, hisslərini cilovlamırlar deyə, fərqli görünürlər...

Ən maraqlı isə, təbii ki, İblis obrazıdır. Axı İblisin asiliyində bir maraqlılıq, qeyri-adilik var... İblis obrazının ətrafındakı romantik halə indiyə qədər davam etməkdədir – Hollivud filmlərindən tutmuş sıravi cizgi filmlərinə qədər çoxsaylı sənət əsərlərində biz İblisi ən cazibədar bir sifətdə görürük. Elə bircə "İblisin vəkili" filmində məşhur Hollivud ulduzu Al Paçinonun yaratdığı obrazı xatırlamaq kifayətdir...

Maraqlı bir detalı qeyd edim. Müasir Qərb kinosunda İsa Məsihin çoxsaylı obrazlarına rast gəlmək mümkündür. Lakin əfsuslar olsun ki, indi sıravi kinosevərlərdən soruşsaq, bu obrazları yaradan aktyorların heç birinin adını çəkə bilməyəcəklər... (Etiraf edim ki, heç mən özüm də bu filmlərdə İsa peyğəmbərin obrazını yaradan aktyorları yaxşı xatırlamıram). İblislər isə hamımızın yadındadır – Al Paçino, Cek Nikolson, Qarri Oldmen...

Niyə? Çünki biz də romantik təfəkkürdən azad deyilik. Aktiv, dinamik şər qüvvə bizə passiv, hərəkətsiz xeyirdən daha maraqlı, daha cazibədar gəlir...

Və məhz bu zaman romantizmin qorxulu təzahürlərindən biriylə üz-üzə qalmış oluruq – şər qüvvənin cazibəsi, dinamikası, aktivliyi ona gətirib çıxarır ki, real həyatda da bir çoxumuz (ələlxüsus da yeniyetmə və gənclər) bu iblisanə qəhrəmanlara bənzəməyə çalışırıq. Kimsə bilərəkdən, kimsə təhtəlşüur səviyyəsində...

Yenə fikrimizin əvvəlinə qayıdaq. Budur, romantizmin gətirdiyi İblis obrazı və onun iki köməkçisi – kişilərin ağlını başından çıxaran "romantik gecə kəpənəyi" obrazı və bütün mümkün qayda-qanunlara qarşı asi olan "dağıdıcı romantik qəhrəman"...

Zəif cins birinciyə, güclü cins ikinciyə bənzəməyə çalışır...

Bir çox müasir fəlakətlərin də səbəbi məhz bundadır... Maraqlı görünən "Şər"ə bənzəmək...

Epiloq

Qərb mədəniyyətində romantizm təmayüllərini realizm, onu da, öz növbəsində, modernizm və postmodernizm əvəzlədi. Lakin bu cərəyanların hər birini ayrılıqda analiz etmək fikrindən uzağam, çünki bu, üzərində işlədiyim ayrıca bir kitabın mövzusudur.

Bu əsərdə isə romantizm meyilləri ilə fikirlərimi yekunlaşdırmaq istəyirəm.

Maarifçilik humanizmin inkarı idi, romantizm maarifçiliyin, realizm romantizmin, modernizm realizmin, postmodernizm də, öz növbəsində, modernizmin...

Son illər daha fərqli bir termin dillərdə gəzir: post-qeyri-klassik elm.

Düzülüşə fikir verək. 1) klassik elm, 2) onu inkar edən qeyri-klassik elm, 3) onu da inkar edən postqeyriklassik elm...

Ancaq dayaq nöqtəsi yenə də köhnədir... Hər yeni, sadəcə, köhnənin inkarı üzərində qurulub. Bu isə heç bir nəticə verməyəcək...

Köhnəni inkar etmək cəhdləri məhz köhnə düşüncə adamları tərəfindən və köhnə metodlarla aparıldığından nəticəsiz qalıb... Bütün inkarlar bir-birini təkrar edib... Ona görə də bu gün bəşəriyyət quyruğunu yeyən ilanların əhatəsində qalıb...

Köhnə bəyənilmir, lakin hər dəfə köhnəni inkar etmək də özünü doğrultmur... Deməli, yenə də eyni prosesi təkrar edib köhnəni inkar etsək, yenə də eyni nəticə ilə üzləşəcəyik və bu təkrarlar qiyamətə qədər davam edəcək... Bəs onda neyləməli? Yenə labirint?

Məlum faktdır ki, bu əsərdə mənim yazdığım fikirlərin çoxunu məndən əvvəl də onlarla müəllif – Avropa, Rusiya, Amerika ədibləri yazıb... Hətta müasir dünya düzəninin inkarı üzərində qurulan antiqlobalizm özü bir fəlsəfi qola çevrilib özündə müxtəlif düşüncə tərzlərini birləşdirir...

Bəs sual olunur - niyə bu əsərlərin heç bir təsiri olmayıb? (Məsələn, Erix Fromm öz kitablarından birinin təkrar nəşrinə yazdığı ön sözdə qeyd edir ki, mən iyirmi il əvvəl yazdığım bu əsərdə qaldırdığım problemlər bu onilliklər ərzində bir qədər də kəskinləşib).

Sual oluna bilər ki, əgər bu mənəvi çöküş barədə onlarca müəllif Qərb cəmiyyətini onilliklər əvvəl xəbərdar edirdisə, bəs niyə bu xəbərdarlıqların heç bir nəticəsi olmurdu? Məgər Qərb cəmiyyəti bu qədər cahil və avam kütlədən ibarətdir?

Bu xüsusda fikirlər çoxdur. Mənsə belə düşünürəm - onların özləri də həmin mədəniyyətin yetirməsiydilər və onun boşluğunu başa düşsələr də, gözəlliklərindən imtina edə bilmirdilər... Yəni tam dağıtmağa ürəkləri gəlmirdi. Çünki tam dağıtsaydılar özlərini də ölümə məhkum etmiş olardılar. Bu mədəniyyət ox kimi onların ruhuna girmişdi və ya ağac kimi onların təfəkküründə geniş rişə atmışdı... Ona görə tənqid etsələr də, dartıb çıxarmağa qorxurdular...

Burda bir riyakarlıq əlaməti də var, zənnimcə. Kimsə köhnəni dağıtmağı təbliğ edirsə, məqsəd odur ki, köhnə dağılsın, yalnız onun özü qalsın... Gələcək nəsillər keçmişə baxanda yalnız onu görsünlər...

Yəni şöhrət yanğısı, psixi xəstəlik...

Ona görə də yuxarıda danışdığım cəhdlər uğursuz olub... Müasir dövrün Qərb filosoflarının, alimlərinin hər biri son yüzilliklərin mənəvi pozğunluqlarını tənqid edərkən özünü onun içində görməyib... Hamı ətrafdakılardan yazıb, ətrafı tənqid edib. Məşum tezis – mən yaxşıyam, onlar pisdir...

Lakin sən də həmin "onların" içindəsən... Deməli, sən də ölümə məhkumsan...

Məhz buna görə də onların silahı küt olub... XX əsri dağıtmağa çalışıblar, amma hiss edəndə ki, dağılan XX əsrlə birlikdə onların özü də yoxluğa vasil olacaq, onda qeyri-şüuri əl saxlayıblar, çünki şərti mənada ölmək istəməyiblər...

Öz oturduqları ağacı xeyli baltaladıqdan sonra görüblər ki, budaq qırılsa, onlar da yıxılacaq, ona görə sona qədər baltalamayıblar...

Əgər ölməyi bacarsaydılar, həqiqətən də gələcək nəsillərçün dəyərli iş görmüş olardılar. Lakin bu iş onların adıyla bağlı olmazdı... Onların adı unudulardı, əvəzində gələcək nəsillər daha xoşbəxt olardı...

Əfsus ki, bunu düşüncələrinə sıxışdıra bilməyiblər... Çünki adlarının qalması ən böyük ideal, adlarının tarixdən silinməsi isə ən böyük psixoloji vahimə, az qala qiyamət günü qədər qorxuludur.

XX əsrin krizisindən və yeni dünya təfəkkürünün yaranmasından yazan istənilən Qərb alimi öz ürəyinin dərinliyində düşünüb ki, bax, yeni dövr yaranacaq, hər şey fərqli və yeni olacaq, o zaman mənim əsərlərim xatırlanacaq və deyəcəklər ki, filankəs bunu hələ yüz il əvvəl peyğəmbərcəsinə uzaqgörənliklə qeyd etmişdi, filankəs bunu hələ o vaxt hiss etmişdi... Və bu fikirlərlə eqo hissi sığallanır, onlara güc gəlir...

Bəs niyə bu cür düşünür? Çünki bu yanaşmanı məhz XX əsr ortaya qoymuşdu...

Orta əsrlərdə gələcəyin necə olması barədə yüzlərlə rəy olub. Amma onların hansı biri müasir vəziyyətə uyğun olubsa, həmin adamın adı göylərə qaldırılıb, az qala peyğəmbər elan edilib ki, bax, bu insan bizim bu günümüzü necə də hiss edirdi.

İndi yazanlar da məhz eynən o yeri tutmaq istəyirlər. Yüz illər sonra gələcəyi görən peyğəmbərlik səviyyəsinə qalxmaq...

Həqiqətə oxşamır? Onda özünüz sınayın... Şpenqlerdən, Frommdan tutmuş Haydeggerə qədər hamısının dediyim mövzuda olan əsərlərini tapıb oxuyun. Heç birində belə bir fikrə rast gəlməzsiz ki, "yeni təfəkkür yaradılacaq, o zaman hər şey həqiqətən də yeni olacaq və orda bizə də yer olmayacaq, biz də unudulacağıq, çünki biz də elə unudulmağa layiq olan krizis dönəminin övladıyıq".

Yox, belə fikri onlar heç yaxına da buraxmazdılar... Əgər içlərində belə fikir olsaydı, heç nə yaza bilməzdilər. Çünki onların illüziyalarının içində yer alan "gələcəyin peyğəmbəri" obrazı itmiş olardı... Onlara güc verən isə məhz həmin obrazdır... Bu obrazın olmaması onların ruhu üçün ölümə bərabərdir...

Unudulmaq... İlahi, XX əsrin insanları bundan necə qorxurlar...

Çünki Allah tanımırlar... Allahı olan adam nə təklikdən, nə də unudulmaqdan qorxmur... Çünki yəqin bilir, onu hamı unutsa da, Allah heç vaxt unutmaz. O hamı tərəfindən tərk edilib tək qalsa da, Allah tərəfindən tərk edilməz...

Deməli, əsl həqiqəti o fərdlər ortaya qoyacaq ki, onlar unudulmaqdan, itməkdən qorxmayacaqlar, əsl qəhrəman kimi yaddaşlardan silinməyə, mənəvi cəhətdən ölməyə hazır olacaqlar...

Mənəvi şəhadət

Mən nihilizmi ən böyük fəlakət sayıram. Və onunla öz silahıyla mübarizə aparmağı məqsədəuyğun hesab edirəm....

Keçmişi unudaq. Amma bütün keçmişi yox, "Keçmişi unudaq" fikirlərinin formalaşmağa başladığı keçmişi...

Nihilist olaq. Amma nihilizmin özünə qarşı...

Unudaq. Manqurt olaq. Bu günümüzü unudaq. Dünənimizdən sabahımıza yol açmaqçün...

Qərbin müasir filosoflarının çoxu da oxşar fikirləri bəyan edir – sadəcə, mən "bu gün" deyəndə, yaxın 150 ilimizi, onlar isə Avropanın 400 illik tarixini nəzərdə tutur.

Mifik metafizik dövrün düşüncəsinə yaxınlaşıb oradan gələcəyə körpü salmaq – çünki bu günümüzün gələcəyə çıxışı yoxdur. Dalandayıq...

Şərq irfan-təsəvvüf əsərlərinin son onilliklərdə dünyada populyarlıq qazanmasının səbəblərindən biri, bəlkə də, budur... Məhz fənafillah ideyası...

Gələcək olacaq, ancaq orda mən olmayacam. Başqa sözlə deyək, gələcək o vaxt gözəl olacaq ki, orda mən unudulacam, məndən heç nə qalmayacaq...

İnsanları öz mənindən, eqosundan imtinaya çağırır və bəyan edir ki, insan yalnız bu zaman ruhən yüksəlir, çünki dünyəvi mənin əsarətindən azad olur. Əsl azadlıq budur...

Bəli, dünya bu təsəvvüf fikirlərini oxuyur və təbii ki, bir nağıl kimi, bu dövrdə reallaşması mümkünsüz görünən bir yol kimi oxuyur.

Bəs niyə doğma gəlir insanlara bu gün, kosmos əsrində bu köhnə fəlsəfə? Çünki kollektiv təhtəlşüur işə düşür, insan öz psixikasının dərin qatlarındakı arxetiplərin tərpəndiyini hiss edir... Axı unudulmaq xofu son yüzilliklərin hadisəsidir... Əvvəl heç kim bundan qorxmayıb... Nə unudulmaqdan, nə də ölümdən. Nə Qərbdə, nə də Şərqdə...

Və bütün həyatını da bu cür yaşayıb. Adi insanlar da, ali insanlar da...

Müasir insan köhnə irfan-təsəvvüf fəlsəfəsini oxuyanda məhz həmin minillik yaddaşının dərin qatlarında hansısa doğmalıq hiss edir, çünki oxuduğu fəlsəfə onun özünün fərdi yaddaşına yad olsa da, babalarının, ulu babalarının həyat kredosu olub... Dünyada gözəl qalmaq istəməyiblər, dünyadan rahat getməyi fikirləşiblər....

Başqa sözlə desək, ölüm onlara alıb-verdikləri nəfəs qədər doğma olub. Həm fiziki ölüm, həm də mənəvi ölüm, yəni unudulmaq. (Buna görə də müsəlman aləmində böyük qəbirlər düzəltməyə pis baxıblar həmişə. Deyiblər ki, qəbir bir müddət sonra itməlidi, nişanı qalmamalıdı).

Çünki o insanlar təbiətə bağlı idilər. Təbiətdə isə hər şey dairəvi dəyişir. Ölür, başqa formada dirilir... Əbədi olan yalnız Allah və Allah kəlamıdır... Onlar belə düşünürdülər... Ona görə xoşbəxt idilər...

Yenə bu günümüzə qayıdaq...

Son yüzilliklərdə yaranmış çoxsaylı stereotiplərin, illüziyaların əsarətində yaşayırıq. Əvvəlkilərdən də qorxulu olan müasir miflər, stereotiplər, illüziyalar, simulyakrlar...

Və onlardan ayrı öz həyatımızı təsəvvür etmirik... Bizə elə gəlir ki, bu illüziyalar reallıqdır və bugünkü həyatımızın, təfəkkürümüzün ayrılmaz hissəsini təşkil edir...

Onlardan ayrıla bilmiriksə, deməli, sonda eyni çıxış yolumuz qalır – bizim də, onların da...

Bu günümüzü öldürmək. Bütün illüziyalarla, miflərlə, simulyakrlarla birlikdə öldürmək...

XX əsrin yalançı miflərini yalnız bu cür dağıtmaq olar...

"Xəstə bu günümüz"ü öldürməsək, "sağlam dünənimiz"dən gələcəyə körpü sala bilməyəcəyik...

"Ədəbiyyat qəzeti" - 2016-cı il

 

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!