Yavuz Akpınar: Əsl hədəf ortaq milli kimlik, yəni türklükdür, ortaq dil deyil! Kimlik ayrı olacaqsa dilinin ortaq olmasının nə əhəmiyyəti var?

MÜSAHİBƏ

Türkiyədən Ege Universitetinin professoru, görkəmli alim Yavuz Akpınar son illər İsmayıl bəy Qaspıralı irsinin toplanması, tədqiqi ilə məşğuldur. Bu istiqamətdə ardıcıl çalışmalarının nəticəsi – İsmayıl bəyin külliyyatının 4 cildi nəşr olunub. Professor Akpınar İsmayıl bəy Qaspıralının əsərlərinin 7 cilddə nəşrini planlaşdırır.

“Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turanın professor Yavuz Akpınarla söhbətini təqdim edirik.

– Yavuz bəy, ortaq türkcəni müxtəlif mənalarda şərh edirlər...

– Bəzi ziyalılar elə bilirlər ki, ortaq dil bir az özbəkcədən, bir az qazaxcadan, bir az Azərbaycan və Türkiyə türkcəsindən alınmaqla başa gələ bilər. Belə şey olmaz. Bu təbiətə də ziddir.

– Bəs İsmayıl Qaspıralının baxışlarına görə bu məsələni necə izah etmək olar?

– Qaspıralı ortaq dildən əvvəl tək bir milliyyət anlayışından “Türklük”dən və bu milli kimliyi təşəkkül etdirəcək modern, müasir kültürdən söz edir. Onun bu fikri gözdən yayınır və son dərəcədə yanlış olaraq sadəcə “ortaq Türk dilindən və ya ədəbi Türk dilindən” söz edilir. Əsl hədəf ortaq milli kimlik, yəni Türklükdür, ortaq dil deyil! Kimlik ayrı olacaqsa dilinin ortaq olmasının nə əhəmiyyəti var? Qaspıralını yanlış başa düşürük. Bu səhvi düzəltmək lazımdır. Ortaq dilin sinonimi olaraq o, ədəbi türk dili deyirdi. Qaspıralı Osmanlıcanı ədəbi türk dili kimi qəbul etmirdi. Osmanlıcani rəsmi dövlət dairələrində təşəkkül edən bir süni dil kimi görürdü. Yəni onun nəzərində Osmanlıca ayrı, Türkiyə türkcəsi ayrı idi. Bir çox kimsə bu ayrılığa lazım qədər diqqət yetirmir. Qaspıralının təbirincə, Osmanlıcada Ərəbcə və Farscadan bir çox kəlmə və ifadə alması səbəbiylə öz qövmi, yəni milli xüsusiyyətini itirmiş bir dildi.

– Yəni, öz milli mənasını itirmiş bir dil?

– Əvət. Qaspıralı türkcədə qarşılığı olan ərəbcə, farsca sözlərin işlədilməsini istəmirdi. “Tərcüman”dakı yazılarına lazım gələndə tatarcadan, özbəkcədən sözlər qatırdı. Hətta elə olurdu ki, kəlmənin sərfini Türkiyə türkcəsinə yaxınlaşdırırdı. Məsələn, tatarcada “kıdırmaq” (aramaq) sözü var. İsmayıl bəy isə “kıdıryorum”, coyulmaqdadır (yox olmaqdadır şəklində) yazırdı. Sözün morfoloji quruluşunu dəyişdirirdi. Bəzən də daha rahat anlaşılması üçün sözün ərəbcə, farscası yanında türkcə sinonimini də işlədirdi məsələn, sakin-oturuvçu kimi. Bunun əskinə olaraq türk ləhçələrində işlədilən ortaq ərəb, fars sözlərini isə dildə saxlayırdı. Bilirdi ki, bu sözlər anlaşılmanı asanlaşdırır.

– Qaspıralının dil siyasəti onun milliyyətçiliyinə bağlı bir məsələ idi.

– Əlbəttə. Əgər milliyyət məsələsi olmasaydı o, dil məsələsi ilə məşğul olmayacaqdı. Onun əsas problemi ortaq türk kimliyinin təşəkkülünü təmin etməyə çalışmaqdır. Qaspıralı fransızca gözəl bilirdi, ruscası vardı, hətta alman qəzetlərindən gərəkli materialları “Tərcüman”a birbaşa özü tərcümə edirdi. Avropada olub-bitəni çox yaxşı bilirdi. Moskvada əsgəri məktəbdə oxuduğu zaman panslavistlərin bütün rus xalqlarını birləşdirmək, İstanbulu alıb onu ortadoks rus imperiyasının mərkəzi yapmaq, Ayasofyanı bizanslılarda olduğu kimi yenidən dini bir mərkəz halına gətirmək həşri onu dəhşətə salmışdı. Onu daha da həyəcana gətirən Kritdəki yunanların baş qaldıraraq oradakı sivil türk əhalini qırması oldu. Hətta onlara kömək etmək üçün Polşa tatarlarından Mustafa Davidoviçlə birlikdə əsgəri məktəbdən qaçıb Odessa limanına gəldilər.Türkiyəyə üzən bir gəmiyə minəndə pasportları olmadığından yaxalanıb əsgəri məktəbdən çıxarıldılar. Bu hadisə onun təbii və fikri həyatında bir qırılma, dönüm nöqtəsidir. Bizim bildiyimiz fikri həyatı bu hadisədən sonra təşəkkülə başlayır.

Milliyyət fikri Qaspıralını 18-19 yaşlarından ciddi bir şəkildə məşğul edirdi. Onun təbii ki, fransızların, italyanların, almanların öz birliklərini qurmalarında, milli vəhdətlərini inşa etmələrində milliyyət fikrinin necə həlledici bir rol oynadığını yaxşı başa düşmüşdü.

- Eyni zamanda, panslavizmin təşəkkül etməsini də müşahidə edirdi.

- Əlbəttə, istər-istəməz bütün bunlar onda “mən kiməm, niyə bir türk birliyi gerçəkləşməsin?” – fikri doğururdu. Dolayısı ilə Avropada fransız ixtilalından sonra millətlərin, cəmiyyətlərin ümmət toplumundan, din toplumundan çıxıb bir milliyyət toplumu halına gəldiyini, milli dövlətlərin meydana çıxdığını da görürdü. Qaspıralı bunun fərqindəydi. Demək ki, modernləşmənin, Avropa fikrinə yaxınlaşmanın təbii bir nəticəsi olaraq türk xalqları arasında da milliyyət fikri dinin önünə çıxmağa başlayacaqdı. Qaspıralı insanın hürriyyətində həyatında – yaşayışında dinin rolunu, əhəmiyyətini rədd etmirdi. Əksinə bu fikrə çox əhəmiyyət verirdi. O, əslində, müsəlmanlığı və türklüyü bir-birindən ayırmır, onları bir-birini tamamlayan ünsürlər kimi görürdü. Amma onu da görürdü ki, bütün türk xalqlarında müsəlmanlıq ön plandadır, Osmanlı imperiyası Türk dövləti olaraq onun idrak etdiyi mənada bir türk hüviyyətində, xüsusiyyətində deyil. O istəyirdi ki, bunu türk hüviyyətinə çevirsin. Qaspıralı bilirdi ki, dünyadakı bütün türk xalqları Avropa mədəniyyətinə, bilgisinə möhtacdır. Avropanın texnologiyasına, elminə ehtiyacımız var, amma əxlaqına yox. Qaspıralıya görə, türk xalqları ayağa qalxmalı və ya oyanmalı, Avropa mədəniyyətini mənimsəməklə yanaşı milli kimliyini də dərk etməliydi. O istəyirdi ki, milli kimlik türklük adı altında ortaya çıxsın. Çünki o zaman osmanlı türkləri də özlərini türk deyil, daha çox siyasi səbəblərlə, “Osmanlı” adlandırırdı. Qaspıralı “türk” adını bütün türk xalqlarının adı kimi görmək istəyirdi. Ona görə, azərbaycanlı, tatar, qazax, özbək ayrı bir millət olmayacaqdı. Onun könlündən keçirdi ki, bunlar müştərək bir milliyyət olsunlar. Bu milliyyətin də ən böyük şərti kültür və dil birliyi olacaqdı. Vətən də, dövlət də ayrı ola bilərdi. Qaspıralı üçün əhəmiyyətli olan mədəniyyət və dil birliyi idi. Bunu təmin etmək üçün sadə bir türkcəyə və ortaq dillə yapılacaq ortaq bir egitimə, təhsilə ehtiyac var idi. “Tərcüman”da da bunun təcrübəsini etmişdi. “Tərcüman”ı uyğur, tatar, özbək, azərbaycanlı başa düşürdü. İdil-Uraldan Türkistandan, Azərbaycandan – İrəvandan, Naxçıvandan, Gəncədən, Qarabağdan, bir baxın, nə qədər oxucu “Tərcüman”a məktub, yazı göndərib. Deməli, “Tərcüman”ı hər yerdə oxuyub və başa düşüblər.

– “Tərcüman”ın dilini bütün türklər anlayırdı?

– Yox. Orta təhsilli bir insan “Tərcüman”ı başa düşməzdi, söhbət ziyalılardan gedir. Və Qaspıralı Rusiya müsəlmanlarının III konqresinde bir təklif verdi: bütün türk xalqlarının uşaqları məktəblərdə öz ana dillərində, yəni məhəlli dildə, ləhcədə oxumalıdırlar. Uşaqlar 3 il müddətində oxumasını, yazmasını püxtələşdirməli, ondan sonra ədəbi türk dilinə keçilməliydi. Bu təklif yekdilliliklə qəbul edilmişdi. Ortaq ədəbi türkcə sadələşdirilmiş (başqa sözlə desək İstanbulda xalqın işlətdiyi konuşma dili və ya Türkiyə türkcəsidir. Osmalıca deyil! Buna heç şübhə yoxdur. Məktəb kitabları, elmi kitablar, roman, şeir bu dildə yazılmalıydı. Qaspıralı ortaq dillə birgə ortaq ədəbiyyatı, ortaq mətbuatı da təklif edirdi. Qaspıralının idealı bu idi ki, dil, ədəbiyyat, mətbuat bir olsun. Beləcə, modern avropa bir kültürlə aşılanmış, çağın ehtiyaclarına görə şəkillənmiş bir modern milliyyət və ədəbiyyat təşəkkül etdirmək istəyirdi. O, qazaxlığı, qırğızlığı, özbəkliyi, azərbaycanlılığı inkar etmirdi ki! Amma bunlar alt kimlik, Türklük ise üst kimlik olmalıydı. Qaspıralı Osmanlılara da, İran türklərinə də bunu təklif edirdi. Bu məsələ ilə əlaqədar elə möhkəm hesab yapmışdı ki, ilk məktəb kitabları yazması da boşuna deyildi. Çünki məktəb kitabları da ortaq olmalıydı. Ortaq kültürə keçmək üçün eyni dərs kitabları oxudulmalıydı.

– Abdulla Tukayın İsmayıl bəy Qaspıralıya qarşı soyuq, davakar münasibətinin kökündə nə dururdu? «Minem uyımca «Terceman»ın bez tatarlarga qalakese bötenley yuktır. Çönki evvelen anın tele – beznen telemezge bötenley kire ber Kırım teleder». Nədən Qabdulla Tukay belə yazırdı? Tukay türklükdən daha çox tatarçılığamı meyilli idi?

– Tukay böyük bir şairdir, tatarların milli şairidir, amma unutmayaq ki, bu "millilik" tatarçılıqla əlaqəlidir. Türk milliyyətçiliyi burada söz konusu deyil. Çünki Tukay, məsələn Sabir kimi, geniş bir kültür sahibi deyildi. Mədrəsədəki təhsili ona türk tarixi mədəniyyəti konusunda sınırlı bilgi vermişdi. Ruscayla ilişkisinə gəlincə və bu dillə əldə etdiyi kültürəl bilgiyə gəlincə. Kazana döndükdən sonra içində bulunduğu mühit heç də yüksək səviyyədə bir intellektual mühit deyildi. Üstəlik düzənsiz bir həyat yaşıyırdı və bu həyat onun zatən vərəm olan xəstəliyini daha da artırdı və vaxtsız ölümünə səbəb oldu. Qabiliyyətli bir şair olmaq başqa, milli tarix şüuruna sahib olmaq başqadır. Tukayda səbəbi nasıl açıqlanırsa açıqlansın "Tatarçılıq" vardır. Milləti olaraq Tatarlığı görür, Türklüyü deyil! Bunun üçün onu da, belə bir tarix şüurunu tərcih etdikləri üçün tatarları da qınaya bilmərik. Bu bir gerçəkdir. Seçdikləri yol (yəni türklükdən ayrılıb tatarçılıq yolunu tutmaları) bu gün onları tükənişə götürməkdədir. Amma onların bu tərcihi, tarixi gerçəyi dəyişdirməz; Tatarlar da Türk soyundandırlar! Bunu inkar edən heç bir tarixi fakt yoxdur! Sabirin "Turanlılarız" şeirindəki tarix şüurunu Tukayda aramaq boşunadır. Bu üzdən də Qaspıralının tarix və dil anlayışına qarşıdır və Qaspıralının "Tərcüman"da kullandığı dil haqqında yapdığı dəyərləndirmə də yanlışdır. "Onun dili bizim dilimizdən tamamiylə geri bir Krım dilidir" hökmü də tamamiylə yanlışdır. Və Tukayın Türk dilinin tarixi gəlişimi haqqında da doğru dürüst bilgisi olmadığını da göstərir. Bir kərə Qaspıralının dili "Krım dili" deyildi. (Təbii o Krım türkcəsini nəzərdə tutur, amma bu adlandırma da dilçilik baxımından doğru deyil. Krım türkcəsi deməliydi). "Tərcüman" sanıram günümüzdə artıq hər kəsin anladığı kimi sadə bir İstanbul (və ya Türkiyə) Türkcəsiylə yayımlanmış bir qəzetdir. Qaspıralının arada bir, gərəkli gördüyündə cümlələrində Krım türkcəsindən Tatar və ya Türküstan ləhcələrindən kullandığı çox az kəlmə, bəzi ifadələr bu gerçəyi dəyişdirməz. Mən Qaspıralının yazılarından heç bir dəyişiklik yapmadan (dilinə toxunmadan) dərlədiyim mətinləri dörd böyük cild halında yayımladım. Krım türkcəsi görmədim. Görən varsa, "Krım dilidir" iddiasında olan varsa bir neçə cümlə örnək ortaya qoysun baxaq!

İkincisi "geri bir Krım dilidir" ifadəsindəki "geri" sifəti "Tatar dili qədər işlək bir dil deyildir" anlamındadırsa bu da yanlışdır. Unutmayaq ki, Tatarca və ya Tatar Türkcəsi ki, bu adlandırmalar məncə doğru deyildir; doğru ifadə "İdil-Ural yazı dili və ya "Kazan kitab dili" olmalıdır. Çünki Başkurtlar da, hətta bir qism Qazax və Özbəklər də o dönəmdə Kazan kitab dilini və ya ona çox yaxın bir yazı dilini kullanırdılar, Sovet dövrinə qədər! Başqa sözlə Kayum Nasiridən etibarən yeni oluşan tatar yazı dili əski Çağatay Türkcəsi ilə Osmanlı yazı dilini təməl almış, bunlara İdil-Ural konuşma dilindən kəlmələr qatmışdılar. Yəni Kazan yazı dili də Sovet dönəminə qədər bu qarışıq özəllikləri bünyəsində bulundururdu. Şihabüddin Mərcaninin də, Kayum Nasirinin kitabları da, hətta Tukayın şairliyinin ilk dönəmində yazdığı şeirlər də ortadadır. Bu iddiaya bu əsərlərdən çox açıq örnəklər göstərmək mümkündür.

Yəni "Tərcüman" çıxmağa başlayanda o əski Krım yazı dilindən geriyə bir şey qalmamış kimiydi. Varsa XIX əsrdə "Krım dili"ylə yazılmış bir neçə əsər örnək göstərsinlər! Qaspıralı, Krımda yeni bir yazı dili başlatmışdır ki, o da Krım türkcəsi deyil "Sadə Türkiyə türkcəsi"dir. Ona da işarət edək ki, Qaspıralının dili, daha sonrakı illərdə (yəni "Milli Ədəbiyyat" dönəmində) Türkiyədə kullanılacak olan sadə türkcənin ilk örnəklərindəndir. Qaspıralının sadələşdirdiyi bu yazı dili Ziya Gökalp, Ömər Seyfəddin, Ali Canip Yöntəm kimi milli ədəbiyyat cərəyanı içində yer alan şəxsiyyətlər üçün də örnək olmuşdur! Bu xüsus, bir çox ədəbiyyat tarixçisinin, dilçinin gözündən qaçır. Çünki geniş miqyasda Türk dünyasına baxa blmirlər. Şinasi, Namiq Kamal, Osmanlı yazı dili qarşısında "sadə türkcə ilə yazmaq" gərəyindən söz etsələr də bu dilə örnək verə bilməmiş, Osmanlı yazı dilini sadələşdirə bilməmişlər. Bunu ilk başaran Qaspıralıdır!

– Dediklərinizdən belə anlaşılır ki, biz Qaspıralının sadəcə dil məsələsini önə çəkməklə onun irəli sürdüyü ortaq kültür, ortaq ədəbiyyat məsələsi diqqətimizdən yayınır.

– Bəli. O istəmirdi ki, ayrıca bir modern tatar, krım-türk, Azərbaycan ədəbiyyatı və ya kültürü təşəkkül etsin. O, məsələn, Axundovun komediyalarını müştərək türk dilinin daha doğrusu, təşəkkülünü murad etdiyi modern türk kültürünün bir məhsulu kimi qiymətləndirirdi.

– Hüseyn Cavid kimi romantik şairlərimiz Qaspıralının ideallarına bağlıydılar...

– Təəssüf ki, bu incəliklər hələ tam mənasıyla tədqiq olunmayıb. Qaspıralıya görə, bir daha təkrar edirəm, türklərin müştərək, vahid ədəbiyyatı olmalıydı. İndi fikirləşin: 1910-20-ci illər arası nə qədər tatar truppası gəlib Azərbaycanda teatr tamaşası verib. Azərbaycanlılar isə gedib Kazanda, Orta Asiyada tamaşalar göstərib. Bunlar hansı dildə danışırdılar, seyrçi bunları hansı dildə başa düşürdü? Bu tamaşalar ortaq dildə idi. Hüseyn Cavidin də, Cəfər Cabbarlının da dili bir idi. Və unutmayaq ki, o dövrün mətbuatı da ümumiyyətlə bu dili mənimsəmişdi. Azərbaycanda “Həyat”, “Füyuzat”, hətta “İrşad” və “Tərəqqi” qəzetləri, sonra “Açıq Söz” və Tatarıstanda “Vakit”, qəzetiylə “Şura” jurnalı və Türküstandakı cədid nəşriyyatı (misal üçün Mahmud Hoca Behbudinin “Ayna” jurnalı) bu dillə nəşr olunurdu.

– Bəs Mirzə Cəlilin dili?

– Cəlil Məmmədquluzadə və “Molla Nəsrəddin” ayrı bir hadisədir. Mollanəsrəddinçilərdə, əlbəttə, böyük milli şüur var idi. Amma bu, azərbaycanlılıq şəklində idi. Özlərini Qaspıralı kimi geniş türk dünyasının canlı bir qolu kimi görmürdülər.

– Ancaq Mirzə Cəlil də ortaq türkcənin gərəkliyini bilirdi. Onun bu barədə konkret qənaətləri, hətta Əli bəy Hüseynzadənin fikirləri ilə üst-üstə düşürdü.

– Təəssüf ki, Hüseynzadənin dili hələ də yanlış başa düşülür. Hüseynzadə o qəliz dedikləri osmanlıcanı işlətmək məcburiyyətində idi. Axı o zamankı Azərbaycan türkcəsi fəlsəfədə, sosial elmlərdə, hətta qrammatikanın özündə belə kifayət qədər terminolojiyə sahib deyildi. Cəlil Məmmədquluzadənin işi asan idi. İstədiyi terminolojini ruscadan hazır alıb işlədirdi. Buna nə var ki? Nə demək istədiyimi bildiniz. Ancaq Qaspıralı da, Əli bəy də terminolojini türkcə işlətmək istəyirdilər.

– Bizim yazıçılardan biri öz çıxışında Cavidin dilini süni, sintetik dil adlandıb...

– O yazıçı 1910-1930-cu illər arası tatarca, özbəkcə, qazaxca nəşr olunmuş qəzetləri, kitabları oxuyubmu? Oxusaydı, ortaq dilin nə olduğunu bilər və Cavidin dilinin süni olmadığını da görərdi.

– Yavuz bəy, 1930-cu illərə qədər bizdə ortaq bir türkcə olub. Hətta maraqlıdır ki, Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən irəli sürülən dil siyasətini Müsavat hökuməti necə tətbiq etmişdisə, sonra Cavidin işlətdiyi dili də kommunistlər eyni həvəslə dəstəklədilər.

– Bəli. Sizin kommunistlər də ortaq türkcəni qəbul etmişdilər. Hətta məhəlli bir dilə doğru gedildiyini gördükləri üçün İsmayıl Hikməti və başqalarını Türkiyədən bura dəvət etmişdilər. Məqsədləri də pozulmaqda olan bu yazı dilini düzəltməkdi.

– Ancaq Türkoloji qurultaydan sonra, 1926-cı ildən etibarən siyasət dəyişdi.

– Bəli, İsmayıl Hikmətgili də Bakıdan qovdular.

– Yavuz bəy, Sabirin “Mümkün iki dil bir-birinə tərcümə, amma osmanlıcadan tərcümə türkə nə deməkdir?” mülahizəsi aktuallığını saxlayırmı? Türkiyə türkcəsindən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etməyə lüzum yoxdursa, “uyğulamaq”, “axtarmaq” nə deməkdir və nə dərəcədə münasibdir?

– Biz də dəqiq bir təbir tapa bilməmişik. Ən sonda “axtardı” yazırıq.

– “Axtardı”nı necə başa düşək?

– Uyğunlaşdırdı mənasını verir. Axtarmaq, yəni bir şeyi bu üzdən o üzə çevirmək. Bu da çox şeyləri bilməyi, ədəbi dil zövqünə sahib olmağı tələb edir. Bəzən Azərbaycanın ən yüksək səviyyəli yazıçılarının əsərlərini Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdıranlar bu kitabları elə vəziyyətə salırlar ki, oxuyanda orijinalın zövqünü almaq olmur. Məsələn, Dadaş müəllimi Dadaş öyrətmənə çeviriblər. Bu müəllimlik ixtisasla əlaqədar deyil. Siz həkimə də, məmura da, bəzən sürücüyə də hörmət mənasında müəllim deyirsiniz. Öyrətmən isə ixtisası bildirər, hörmət mənasında işlənməz.

– Nəhayət, ortaq türkcə gerçəkləşəcəkmi?

– Azər bəy, zaman öz hökmünü yeridir. Bax, siz latın əlifbasına keçdiniz. İndi Türkiyədə ziyalılar sizin kitabları rahat oxuyur. Əgər bir dilin yüzdə səksən beşi anlaşılırsa geriyə nə qalır?

– Deməli, heç axtarmağa da ehtiyac qalmır.

– Əlbəttə. Bəlkə də üç-dörd ildən sonra bəzi romanlar rahat oxunsun deyə, axtarmağa ehtiyac olacaq, ancaq şeri, qəzet xəbərini, elmi kitabın üslubunu çevirməyə ehtiyac qalmayacaq. Bu problemlər öz-özündən ortadan qalxacaq. Kim Türkiyədə “Arşın mal alan”a, “Məşədi İbad”a baxmaya bilər? Çünki Üzeyir bəyin dili ortaq dildir. Türk dilinin iki — dar və geniş mənası var: bir Anadolu türkünün, bir də dünyada türk soyundan olan insanların danışdığı dil. Rus da bunu inkar etmir. Türkdilli xalq deyib keçir. Ancaq niyə türksoylu xalq demir? Bir adamın ki, dili türk dili ola, soyu necə türkdilli olmaz? Əslində, ruslar demək istəyirlər ki, siz azərbaycanlılar, türkmənlər, özbəklər sonradan türkləşmiş qövmsünüz. Dünyanın heç bir yerində milliyyət coğrafiya ilə təyin olunmur. Mən türkiyəliyəm deyə bilərəm, ancaq bu mənim milli kimliyimə işarət edə bilməz. Milli kimlik istər-istəməz irqdən gəlir. Bu irqçilik, faşizm mənasında anlaşılmasın. Hərənin bir irqi var. Hələ üstəlik bu ilahi bir müqəddəratdır. Dinini özün seçə bilərsən, amma milliyyətindən qaça bilməzsən.

– Ortaq dil və ortaq kültür birliyinin dahisi olan Qaspıralının araşdırıcısı Yavuz bəyin azərbaycançılığa münasibəti?

– Bu, özünü qoruma duyğusudur, milli bir refleksdir, milli hürriyyətini, milli mədəniyyətini təhlükədə gördüyünə görə şüur altından onu mühafizə etmək istəyidir. Çünki dünyada bir kürəsəlləşmə prosesi gedir. Yəni bir mənada türkləşmə həqiqətən var, amma bir mənada da amerikanlaşma var. Xaricə açılanda elə bildilər ki, Azərbaycan türkləri Türkiyə türkü olacaq, azərbaycanlılıqdan bir şey qalmayacaq. Amma tutaq ki, biz ərzurumlular, qarslılar İstanbul türkü ola bilməmişik, olmuruq da. Türkiyənin içində də məhəlli xüsusiyyətimiz qalır və qalmalıdır.

Dünyada gedən prosesi görmək lazımdır. Ya amerikanlaşacaqsan, ya da böyük türk kütləsinin içərisində özünü mühafizə edəcəksən.