"Səlim Babullaoğlunun şeirləri ciddilik aktıdır"

Filologiya elmləri doktoru, professor Cavanşir Yusiflinin Səlim Babullaoğlunun poetik mətnləri barədə filoloji qeydlər və söhbətlərdən ibarət irihəcmli "Sözdən əşyaya" adlı tədqiqat əsəri nəşr olunub. "Mütərcim" nəşriyyatında nəfis şəkildə dərc edilən kitabda çağdaş Azərbaycan poeziyasının öncüllərindən olan şair Səlim Babullaoğlunun poetik yaradıcılığı araşdırılır. Esse, tənqidi məqalə, araşdırmanın kəsişməsində maraqlı filoloji baxışla və müvafiq dillə yazılan bu kitab prof. Cavanşir Yusiflinin f.ü.f.dok. Samirə Məmmədova və tanınmış şair, esseist Qismət Rüstəmovla şairin yaradıcılığı ilə bağlı müxtəlif vaxtlarda elədikləri təhlili söhbətlərlə tamamlanır. Cavanşir Yusiflinin Qismət Rüstəmovla olan söhbətini oxucularımızın diqqətinə çatdırırıq.

Qismət: Professor Cavanşir Yusifli ilə birlikdə çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının, müstəqillik dövrünün ədəbiyyatımızın ən parlaq şairlərindən biri olan Səlim Babullaoğlunun yaradıcılığından, şeirlərindən danışacağıq. Səlim bəyin ilk kitabı 1996-cı ildə çap olunub, "Tənha" adlı şeirlər kitabıdır. Sonra Türkiyədə, Rusiyada, Polşada və hafizəm məni aldatmırsa, sonuncu da Gürcüstanda çap olunub deyəsən, "Qarın şərhi" adlanan şeir kitabıdır. Azərbaycan dilində "525-ci qəzet" və Mədəniyyət Nazirliyinin birgə nəşr etdiyi "Polkovnikə heç kim yazmır" adlı kiçik bir kitabı da sonra çıxmışdı. Elxan Zalla birlikdə "On" adlı bir kitab nəşr etmişdilər. Amma daha sonra "İlyas Göçmənin şəkil dəftəri" adlı türk fotoqrafının qırx fotosuna yazılmış qırx şeirdən ibarət bir kitab var. Sonuncu isə daha təkmil variantda olan "Polkovnikə heç kim yazmır" seçmə şeirlər kitabıdır ki, biz də əsasən burdakı şeirlər əsasında danışacağıq.

Cavanşir Yusifli: Bəli.

Q.: Cavanşir müəllim, onda belə başlayaq: Səlim Babullaoğlunun Azərbaycan poeziyasına gətirdiyi yenilik - həm forma, həm məzmun baxımından nə oldu ki, o, belə fərqli göründü?

C.Y.: Əvvəl bunu demək istəyirəm ki, ədəbyyatda, xüsusən poeziyada həmişə yeni şeylər bir az təəccüblə və ola bilsin, qısqanclıqla, bir az da qeyri-müəyyən reaksiyalarla qarşılanır. Səlim Babullaoğlu ilə də belə oldu.

Q.: Münasibətlər birmənalı olmadı.

C.Y.: Bəli, münasibətlər birmənalı olmadı, amma, yəqin ki, həm zaman öz işini görür, həm də artıq müəllifdən çox bədii mətn öz işini görür, o mənada ki, insanların hisslərinə, qəlbinə sirayət eləyir və şübhəsiz, orda bir yumşalma, məcazi mənada deyirəm, baş verir. Çünki xeyirli şeylər, insanın ruhuna qida kimi faydalı şeylərdir bunlar. Səlim Babullaoğlunu şair kimi digər şairlərdən, digər qələm adamlarından fərqləndirən əsas cəhət məhz onun şeirlərindəki, onun, belə deyək, poetik nitqindəki konseptuallıqdır. Bu haqda "525-ci qəzet"də vaxtilə yazmışdım. İndi biz bunu, yəqin ki, danışıqlarımızda, debatda izah eləməyə və şərh eləməyə çalışacağıq. Mən bir şeyi, həmin yazıyla əlaqədar reaksiyanı xatırladım. O yazı çıxmışdı, dostlarımızdan biri zəng elədi və mənə dedi ki, az qala elə bil Eliotun şeirləri haqqında yazmısan. Dedim ki, şübhəsiz, belə deyil, amma bu şairlərin hər ikisində konseptuallıq var. Böyük poeziyanın adında bir konseptuallıq var. O, bütün ənənəvi, yəni pis mənada ənənəvi şeirlərdən, ənənəvi poetik mətnlərdən hökmən fərqlənməlidir. Poetik təfəkkür olsun ki, misal üçün, bəlkə on illər boyu, lap yüz illər boyu öz yoluynan dümdüz varıb gedir və ancaq ola bilsin müəyyən məqamlarda insanlara bu, ləzzət eləyə bilir, onların zövqlərini dəyişə bilir, təzələyə bilir. Çünki zövqün dəyişməsi üçün, qəlbdəki o müəyyən tərpənişlərin yaranması üçün bəzən bir qığılcım da bəs eləyir. Amma bir gün mütləq həmin o düz yolun məcrası dəyişir və belə olanda bəzən insanlar çaşırlar. İnsanlar məsəlçün, həmin o yola bir az qeyri-münasib sözlər də ünvanlayırlar, zaman keçdikcə bunların hamısı gəlir öz yerinə oturur, çünki şeir əvvəl-axır insanlar üçündür və oxucunun azlığı-çoxluğu mən hesab edirəm ki, elə bir mühüm şərt deyildir. Məsələn, xatırlayaq: tutaq ki, Şarl Bodlerin ömrü boyu bircə kitabı çıxmışdı?!

Q.: Bəli.

C.Y.: Və bu da onun şair kimi tanınmasına kifayət eləmişdi. Sizin saytda çap elədik Floberin ona məktubunu. Flober bu şeirləri oxuyandan sonra xeyli həyəcanlanmışdı, riqqətə gəlmişdi və orda təzə, konseptual nələrisə görmüşdü və ona görə Bodlerə məktub yazmışdı. İllər keçəndən sonra Eliotun özü Fransada olanda, hətta belə bir qərara gəlmişdi ki, burda qalsın, fransızca şeirlər yazsın, çünki o, həm də çox gözlənilməz adam idi. Eləyə də bilərdi. Və orda Eliotun seçib sonaladığı və zövqünə uyğun olan şairlərin sırasına Bodleri daxil edirdi, mütləq bütün intervülərində Şarl Bodlerin adını çəkirdi. Yaxınlarda elə internet səhifələrində Eliotun belə bir müsahibəsini oxudum. Tomas Eliotun, deyəsən, son müsahibələrindən biriydi. Jurnalist ona sual verir ki, sən şeirə necə başladın? Necə gəldin poeziyaya? O deyir ki, mən Fisceraldın Ömər Xəyyamdan tərcümələrini oxudum, heyrətləndim və mənə çox böyük təsir elədi və qərara gəldim ki, dördlüklər, rübailər yazım. Eliot deyir, indi Allaha çox şükür edirəm, çox yaxşı ki, onları çap etdirməmişəm. Onları cırıb atmışam və izi-tozu da qalmayıb. Deyir, illər keçəndən sonra Ezra Paund gəldi mənim yanıma. Dedi, gəl səninlə bir layihə eləyək, rübailər yazaq. Eliot razılaşmır, çünki orda, o mətnlərdə elə bir sistem görmüşdü, o, poetik ruhun içərisini elə bilirdi ki... Yəni təqlidin mümkünsüzlüyünü apaydın anlamışdı. Bəlkə uğurlu şeylər də yazmaq olardı. Amma onu bütövlükdə mənimsəmək və ötürmək xeyli çətindir. İndi biz Səlim Babullaoğlunun 1996-cı ildə çıxan ilk kitabı "Tənha"nın adını çəkdik, o kitabı Səlim Babullaoğlu özü gətirmişdi bizə, onda biz Məsiağa Məhəmmədi ilə "Cahan" jurnalında işləyirdik.

Q.: Hə, o dövrlərə aiddir bu kitab.

C.Y.: O kitabda müxtəlif şeirlər də, hekayələr də var. Hətta qəzəllər də var. Birinci kitab Səlim Babullaoğlunun axtarışları idi. Amma sonra onda elə təbəddülatlar baş verdi ki, o rakursu, istiqaməti kardinal şəkildə dəyişdirdi. Bu təkcə mütaliəylə bağlı olan bir şey deyil. Bu, həm də Allahın insanın, yəni şairin qəlbinə qoyduğu mübhəm şeylərlə, bu nəsnələrin açılmasıyla bağlıdır, sən yaxşı mənada yolunu azırsan və düzgün şeylər axtarırsan. İman məsələsi, həqiqəti əks etdirmək istəyi. Bütün bu sadaladığımız və sadalamadığımız cəhətlər baxımından Səlim Babullaoğlunun "Polkovnikə heç kim yazmır", "İlyas Göçmənin şəkil dəftəri" və digər poetik topluları sözün əsl mənasında uğurludur, yəni bunların sayı o qədər də çox deyil. Səlim Babullaoğlunun şeirlərinin sayı da çox deyil, amma bunların əsas keyfiyyəti onların konseptuallığındadır. Yəni orda izafi şəkildə tutaq ki, sözdən istifadəyə rast gəlmək mümkün deyil. Əksinə, sözdən vaz keçmək var. Belə deyək, Səlim Babullaoğlunun poetik nümunələrini emosiya baxımından bir neçə cür qruplaşdırmaq olar. Onun kövrəkdən kövrək şeirləri var. Məsəlçün, siz bilirsiz ki, - bizim müasirimiz olduğuna görə deyirəm, o, insan kimi çox hissiyyatlı adamdır, belə deyək, həssas adamdır, həssaslıqdan başqa bir ifadə də var, necə deyim, yəni hər şeyə anında reaksiya verən impulsiv adamdır. Amma şeirlərində bunun tam əksi var. Yəni əksəriyyətində böyük təmkin, sözə münasibətdə ifrat bir ciddilik var - bunları görmək mümkündür. O da məlumdur ki, şairin şeirləri hansı həcmdə, hansı məzmunda olur-olsun, onun həyatından qopan kərpiclərdir, laylardır. Amma həm də yeri doldurulmayan şeylərdir, yəni materiya kimi bir şəkildən başqa bir şəklə keçir, deməli, onun hisslərini müəyyən qaydalar əsasında digər insanlara çatdırır.

Q.: Burdan mən istəyirəm başqa bir məqama keçək, yəni əvvəldən düşünmüşdüm ki, biz elə əslində, Səlim bəyin şeirləri üzərindən Azərbaycan poeziyasındakı bəzi o klişe düşüncələrə də münasibət bildirə bilərik. Çünki yaxşı keçidlər var. Məsələn, tez-tez eşitdiyimiz belə bir klişe söz var bizim mühitdə, tutalım Səlim bəyin, yaxud bir başqasının haqqında söhbət gedəndə deyirlər ki, onun hansı şeirini əzbər bilirsən? Deməli, şeir əzbərlənmirsə, o yaxşı deyil. Mən də, məsələn, cavab olaraq deyirdim ki, sən də Eliotdan nəsə əzbər bilirsən? İstəyirəm bir az bu məsələdən danışaq: şeir yalnız əzbərlənən olmalıdımı?

C.Y.: Hə, yaxşı bir məqama toxundunuz. O gün, deməli, bir dostumla bu barədə söhbət eləyirdik. Üzr istəyirəm ifadəmə görə, indi bu "paçka-paçka" şairlər var. Yəni bizim bəxtimiz elə gətirib, tale elə gətirib ki, o cür ?airlərin çoxlu nümunələri olub, xüsusən sovet dövründə, indi də var onlardan, eyni nəqarət üstündə yaranan şeir müəllifləri, eyni ritm üstündə yazan "şair paçkaları və bağlamaları" və onların arasında bir çoxlarının fenomenal yaddaşı olub. Təkcə öz şeirlərini və poemalarını deyil, digər şairlərin şeirlərini və poemalarını da əzbər biliblər. Bu, hardasa yaxşı bir şey olsa da, amma estetik mənada bu bilirsiz şairdəki şüursüzluq aktının, yəni onu yazmağa məcbur eləyən, itələyən şüursuzluq aktının göstəricisidir. Amma ustad Şəhriyarın şeirlərinə fikir verin. Elə bil ki, yuxudan təzə oyanmış adamın dediklərinə bənzər ifadələrdir, yaxud, sanki həyatda, gerçəklikdə deyil, yuxunun içərisində səslənən və yalnız həniri bizim ünvana gələn nəsnələrdir.

Əzbərlənmək də fərqlidir, şairlər var ki, ağ şeir yazsalar da, onları da əzbər bilirlər. Bu axı ancaq sözü yadda saxlamaq məsələsi deyil. Bir mexanizmdən söhbət gedir. Əgər şeir sənin içində bir materiya kimi, bir xammal kimi, belə deyək, yoğrulub yapılmayıbsa, o, tam şəkildə sıfırlanana qədər, yəni poetik məhsula çevrilməyibsə, şübhəsiz, sənin yaddaşında diri qalacaq. Bu isə yaddaşı qıcıqlandırmamaq şərtiylə diri qalmaqdır. Başqa bir şey deyildir. Və sən kimi gördünsə onun şeirini ona əzbər demək istəyirsən. Bu həmin mətnin özünün psixoloji halətidir, deyilmək, səslənmək istəyir. O, yəni şairin qıcıqlanmayan şüurundan uçub getmək istəyir ki, bura mənim yerim deyil. Amma söhbət Şəhriyardan və digər böyük şairlərdən gedirsə, artıq burda biz başqa bir hadisədən danışmalıyıq, o, yaddaşda elə bir elementə, elə bir mayaya çevrilir ki, sənin tərkib hissən kimi anlaşılır; yəni sən onu müəyyən təsadüflərdə əzbər deyə də bilərsən, deməyə də. Eliotun poetikasında belə bir şey var idi ki, şeirdə subyektiv mən ziyanverici bir şeydir, subyektiv mənə istinadən deyilən şeyləri əksər hallarda saxta xarakterdə olur. Və buna inanmaq lazım deyil. Düzdür, belə mətnlərdə insanı aldadan süs olur, insanı aldadan rənglər, dekorasiya olur. Məsəlçün, bizim milli şeirdəki qafiyə, nəqarət kimi müxtəlif yardımçı elementlər kimi. Bu tipli şeirlərə xas ümumi bir intonasiya da olur ki, bu da əzbər söylənmək məsələsini aktuallaşıdırır. Və bu intonasiyada hansısa sözün düşməsi, dəyişməsinin fərqi olmur, formanın özü danışır, səslənir.

Q.: Bəli.

C.Y.: Formanın özü danışır və səni qabaqlayır. Səni aşıb keçir. Amma konseptual şeir o deməkdir ki, o formanın səni aşmasına imkan vermirsən, sən formanın yanında digər formaları yaradırsan, digər tutaq ki, strukturlar yaradırsan. Yəni onu aldatmaq mənasında, ötüb-keçmək mənasında. Çünki ədəbiyyat gerçəkliyin ötüb-keçilməsidir. Gerçəkliyə bənd olmaq yox, onu ötüb keçmək lazımdır ki, həmin həyatı, gerçəkliyi sən vasitəli sual altına qoyasan - bu Bartın sözüdür, gerçəkliyi, həyatı vasitəli sual altına qoymaq, o, həm də deyir ki, mətn sonsuzluğa açılan sonsuzluqdur. Bu tipli müddəalara dəstək kimi biz Səlim Babullaoğlunun bir çox şeirlərini misal gətirə bilərik. Siz özünüz də yaxşı bilirsiz ki, onun ədəbi aləmdə səs-küy salmaq gücünə malik xeyli yazıları var, onlardan biri də, fikrimcə, "IX hissə"dir.

Q.: Bəli.

C.Y.: Mənim bildiyimə görə, müəllif bu əsəri 3-4 variantda yazıb, yəni özümüzə sual verək ki, yaxşı bu bir variant bəs eləmirdi? Görünür, bayaq dediyimiz kimi, formadan-formanın doğulması, strukturdan-strukturun doğulması hadisəsi baş verir, elə bil ki, təxəyyüldəki bəzi şeyləri şair tutur və onu bir dəfə ifadə etmək bəs eləmir. Bunu bütün rakurslarda sınamaq lazım gəlir. Bir də o əsərin çox özəl xüsusiyyəti var, əlini hansı misraya qoysan, şeir ordan başlayır, əvvəldən axıra, axırdan əvvələ oxunur - bu maraqlı bir konstruksiyadır. Və mən deyim ki, bu əsər, bu konstruksiya 60-cı illərdə bizdə dəbdə olan, düşünülərək yaradılan konstruksiyalardan deyil - sövq-təbii yaradılan bir şeydir. Yəni bunu Səlim Babullaoğlu eləməyib. Sadəcə, şair ötürücüdür. Naqildir. Başqa belə şeirlər də var, məsələn, "Coratdakı balıqçı uşaqlarına ədəbiyyat dərsi".

Q.: Mən də elə onun üstünə gəlmək istəyirdim.

C.Y.: Aha...

Q.: Mən fikirləşirəm ki, bu şeirdə, ümumiyyətlə, ədəbiyyata baxış konseptualdır. Burda biz Səlim Babullaoğlunun ədəbiyyata münasibətini konseptual şəkildə görə bilərik. Tutalım, kitablarla yox, mətləblərlə öyünün.

C.Y.: Ən yaxşısı isə öyünmək də yox, böyüməkdir.

Q.: Yaxud elə sözlər var ki, onlar olmasaydı heç nə dəyişməzdi, məsələn, asfalt. Texniki bir sözdü də...

C.Y.: Əlbəttə.

Q.: Amma təbiətdən zərif bir şey çıxır və əsil yolu, sözü nişan verir. Bu rakursdan baxanda, məncə, Səlim Babullaoğlunun yekunlaşdırıcı tipli şeiridir.

C.Y.: Ola bilər... əlbəttə elədir.... Elədir, amma bir məsələ də var, istənilən yazıçının, yaxud şairin ciddi əsərlərində, əslində, hər hansı hadisədən söhbət getməyindən, süjetin necəliyindən asılı olmayaraq alt qatda, müəyyən strukturda siz həmin yazıların ədəbiyyat anlayışını açıq şəkildə görəcəksiniz.

Q.: Poetika...

C.Y.: Bəli, poetikasını görmək mümkündür. Bu şeirin axırı yadınızdadır:

"Hə, uşaqlar, heç kim sabahı

yaşadığı kimi gözləmir,

və yanınıza gələndə özümlə

üz qabığında qızıl balıqla

qocanın rəsmi olan

bir kitab götürmək istəyirdim.

Amma qorxdum.

Fikirləşdim ki, balıq

sizin dənizə atlanıb üzüb gedər.

Qoca isə qarşınızdadır".

"Polkovnikə heç kim yazmır" kitabından

Bax, görürsüz metamorfozanı. Hansı kitabı götürmək istəyirdi "qızıl balıqla qoca" deyəndə. Bəlkə Heminqueyin "Qoca və dəniz"inə işarədir.

Q.: Yaxud Puşkinin məşhur nağılına.

C.Y.: Bəli-bəli, bütün bu əsərlər nəzərdə tutula bilər, yəni konkret bir şeyin üstündə, yəqin ki, dayanmaq yerinə düşmür. Amma tutaq ki, misalçün, Heminqueydən söhbət gedirsə, həmin o əsər dünya ədəbiyyatının şedevrlərindən biridir. Və həmin əsərdə o yazıçının bədii dünyagörüşü və ədəbiyyat haqqında anlayışı mükəmməl şəkildə ifadəsini tapıb; sonralar Folkner də, digər yazçılar da bunu belə ifadə edirdilər ki, nə olur-olsun, insana qalib gəlmək mümkün deyildir. Şeirin içindəki dinamika maraqlıdır. Kitab əşyadır elə deyil?! Və onun üzərində rəsm var: qızıl balıq, qoca. Deyilir ki, istəyirdim o kitabı gətirəm sizə, amma sonradan qorxdum, bu balıq dənizə atılar gedər deyə qorxdum, qoca isə qarşınızdadır. Əslində, bu təkcə ədəbiyyat dərsi yox, həyat dərsidir. Əslində, ədəbiyyat nədir, insanın içindən keçdiyi iztirabların başqa formada ifadəsidir. Səlim Babullaoğlunun şeirləri ciddilik aktıdır, özü nə qədər impulsiv olsa da, şeirlərində sözə münasibət və həqiqətin ifadə edilməsinə münasibət son dərəcə ciddidir. Amma bununla yanaşı, elə bil, həm də həmin ciddiliyi kompensasiya edən bir sadədillik də var, uşaqlara xas olan sadəlövlük var. Xüsusən öz uşaqlarıyla əlaqədar şeirlərində.

Q.: Bəli, "Oğlumla söhbət" şeirində.

C.Y.: Digər şeir.

Q.: "Axşamüstü qeydləri".

C.Y.: Hə, "Axşamüstü qeydləri". Orda təkcə sözlərdə, ifadələrdə deyil, intonasiyalarda həmin o, sadədilliyin mükəmməl ifadəsi var.

Q.: "Axşamüstü qeydləri" silsiləsindən, "Uşaqlar və ölüm haqqında" məsələn:

"Heç uşaqları görmüsən?

Dava-dava oynayanda demirəm,

səbəbsiz filansız

adamın qabağında durmaqlarını

və demələrini ki, bax, mən ölürəm.

Uzanırlar, gülümsünüb gözlərini yumurlar.

Az sonra gülə-gülə açırlar gözlərini,

gülə-gülə qalxırlar".

"Polkovnikə heç kim yazmır" kitabından

C.Y.: Bəli, bu hamıya xas olan bir şeydir də. Elə bil, sənin öz başına gəlib. Uşaq qəlbi o qədər safdı və təsəvvürü o qədər ləkəsizdir ki, o, hər şeyi olduğu kimi göstərir və sənə elə gəlir ki, bu sənin öz başına gəlib. Və sənin öz içindən keçib. Çünki bir uşaq, milyon uşaq və bütün uşaqlar deməkdir, çünki onların hamısı safdı və hamısının qəlbində böyük bir müdriklik var. Səlim Babullaoğlunun belə bir misrası da olmalıdır, məncə.

Q.: Bəli.

C.Y.: Babullaoğlunun yaradıcılığını öz hüdudlarında mərhələlərə bölsək, burda inkişafın sıçrayışlarla baş verdiyini müşahidə edərik. Məsəlçün, birinci kitabı "Tənha" ondan sonra, "Polkovnikə heç kim yazmır", sonra "İlyas Göçmənin şəkil dəftəri" bu da başqa bir şeydir, başqa bir sıçrayışdır. Öz tarixçəsi var. Sonra "IX hissə" ayrı bir şeydi. Məndən olsa təklif edərdim ki, bu əsəri ayrıca bir kitab şəklində nəşr etsin Səlim Babullaoğlu.

Q.: Deyəsən, yalnız jurnal variantı çıxıb. Bütöv kitab kimi çıxmayıb.

C.Y.: Bütöv kitab kimi çıxmayıb. Onun variantlarını hazır eləyir də indi, müxtəlif variantlarını yazır.

Q.: Səlim Babullaoğlunun mənə maraqlı gələn əsas cəhətlərindən biri bilirsiz nədir? Bəlkə də Azərbaycan poeziyasında belə bir şey olmayıb. O öz şeirlərinə şərhlər yazıb.

C.Y.: Bəli, bəli, bunu yaxşı deyirsiz.

Q.: Bu şərhlər belə deyək də öz şeirini öymək-filan üçün yox, ordakı açar məqamları və forma etibarilə yeniliyi nişan vermək üçündür. Bizdə ənənəsi olmayan bir şeydir. Deyək ki, bir sözün şeir içində hərəkət eləməsi; kursivlə verilir, qara verilir; təkrar texnikasıyla yazılma və sair. Bu barədə danışa bilərik. Yəni şərh ənənəsi. Deyək ki, Türkiyə ədəbiyyatından mən xatırlayıram Attila İlhanın kitablarının arxasında "meraklısı için notlar" adlı qeydlər var.

Yəni bu şeirin ənənəsi hardan gəlir? Yaxud Brodskinin özü bəzi şeirlərinə şərhlər yazıb. Sonra dünya ədəbiyyatında gərək ki, ilk dəfə öz şeirinə geniş analiz yazan Edqar Po var. Amma Babullaoğlunun təcrübəsində bu, Azərbaycan ədəbiyyatı üçün ilk dəfədir baş verir. Sizcə, bu hansı ehtiyacdan doğdu ki, Səlim Babullaoğlu bəzi şeirlərinə şərh yazdı?

C.Y.: Bizdə müasir poeziyada bir çox şeirlərə bəlkə də süni şəkildə, ya hansısa bir başqa ehtiyacdan şərh yazılıb, amma Babullaoğlunun kitabında şərhlər çox deyil, Görünür, müəllif yalnız mühüm bildiklərini yazıb, oxucunu istiqamətləndirmək mənasında, bir az informasiyanın üfüqünü genişləndirmək mənasında. Misalçün, orda, deyəsən, Məsiağa müəllimlə əlaqədar olan şeirlər üçün şərh var.

Q.: Bəli.

C.Y.: Orda Xaqaninin sətri tərcüməsindən sitat gətirir, Mandelştamdan sitat gətirir. Şərh yazmaq məcburiyyəti hiss edir. Səlim Babullaoğlunun mütaliəsində Nizamini oxumaq, öyrənmək, özü də filoloji tərcüməni ciddi şəkildə araşdırmaq var. Sonra Xaqanini oxumaq, Əttarı və digər sufiləri mütaliə eləmək və bütövlükdə əlyazma mətnlərinə maraq var. Sonra Qədim dövrlərin və Orta əsrlərin yazılı mənbələriylə maraqlanmaq var. Vaxtı ilə mən onun haqqında yazdığım bir yazıda belə bir ifadə işlətmişdim ki, məsəlçün, Məhəmmədhüseyn Şəhriyarda, Səlim Babullaoğlunda və digər böyük şairlərdə, yəni bizim tutaq ki, qəlbən hiss elədiyimiz şairlərdə, şair şeirin harasında daha çox özünü göstərir. Və cavabım da belə idi ki, bu şairlər misralar arasındakı maqnit sahəsində, cazibə qüvvəsinin olduğu sahədə yaşayırlar. O şəxssizləşmə özünü belə biruzə verir.

Q.: Bəli.

C.Y.: Müəllif və ölüm məsələsi. Müəllif çıxıb gedir... Şair həmişə yazdığı mətnlərin misraları arasında həmin o cazibə sahəsi kimi yaşayır, çünki siz bilirsiniz ki, məsəlçün, cism var, bir də ruh var, qəlb var..... onlar heç zaman ölmür. Keçən dəfə, deyəsən, bizim debatda bir şeyi xatırlatdıq, Vulfun Coys haqqında dediklərini. Vulf deyirdi ki, biz həmişə keçmişi xatırlayırıq. İndiki zamanda yaşayır, gələcəyi isə fərz eləyirik. Amma şair üçün, yazıçı üçün bu, heç də özünü doğrultmur. Məsəlçün, deyir ki, Coys keçmişə qayıda bilir və istənilən zaman orda qala bilirdi. Bu mənada eyni şeyi poetik mətnlər haqqında da demək olar, yəni bütün gözəl mətnlər kimi keçmişə səyahət edib orda ilişib qalmaq. Eyni zamanda burda yaşaya-yaşaya ordaki hissləri bura daşımaq və müəyyən formalar daxilində dinləndirmək.

Q.: Mən bu sualı təsadüfən vermədim. Nəyə görə şərhlər? Düşünürəm ki, bu bəlkə də ehtiyacdan doğur, birincisi, bu, vərdiş olunmamış bir tendensiyadır. Yeni formalar olduğuna görə. Odur ki, belə şərhi eyhamlara ehtiyac var. Bəlkə bunun belə deyək, digər yanlış şərhlərinin qarşısı alınsın deyə həm də.

C.Y.: Ola bilər.

Q.: Bəli, belə ehtiyacdan doğa bilər. Düşünürəm ki, bu daha çox, həm də o söhbətin əvvəlində dediyim dünya ənənəsindən gələn bir tendensiyadır. Meynstrim deyiləndə...

C.Y.: Bəli bəli.

Q.: Təkrarlanan şeylərdə adam özünü rahat hiss eləyir. Amma ordan kənara çıxıb yeni bir şey təklif edəndə, vərdiş olunmamış şey təklif edəndə narahatlıq yaranır adamda, müəllif də ki, səhv anlaşılaram, deyə, şərhə əl atır. Digər tərəfdən, mənə elə gəlir ki, bir söz var da, deyirlər, böyük poeziya həm də o ənənəni mənimsəyəndən sonra ənənədən bir balaca qopub özünü ortaya qoymaqdır. Şair bundan sonra doğulur.

C.Y.: Bəli...

Q.: Bax o qopduğun yerdə bir az adam narahat olur, məcbur olur ki, ona bir balaca şərhlər versin. Bir də bir şeyi deyim. Burda, bu kitabda ilk əvvəldə müəllifin bioqrafiyası yazılıb. Onun tərcüməsində Boris Pasternak, Zbiqnev Herbert, Çeslav Miloş, Orxan Vəli, Dağlarca və Brodskinin şeir kitabları işıq üzü görüb. Babullaoğlunun şeir tərcümələri və tərcümə elədiyi adamlardan belə deyək, öyrəndikləri, mənimsədikləri də var. Bu müəllifləri Azərbaycan ədəbiyyatında dinləndirmək... bir az bu barədə danışaq...

C.Y.: Əgər sən hansısa bir şairi tərcümə eləyirsənsə, məsələn, bizdə ənənəsi vardı, Tofiq Bayram tutalım Rəsul Həmzətovu tərcümə eləmişdi, Əliağa Kürçaylı Yesenini tərcümə eləmişdi, yəni adda-budda yox, yalnız bir şairi tərcümə eləmişdilər, özü də sistem daxilində, kitab şəklində, onda sən həmin şairi onun tədqiqatçılarından daha yaxşı tanımaq şansı qazanırsan. Böyük əhəmiyyəti vardı bu işin. Onu da deyək ki, Brodskini tərcümə etmək o qədər də asan deyil. Bu, insandan böyük enerji tələb edir.

Q.: Çox mürəkkəbdir.

C.Y.: Mürəkkəb qəlibləri olan, formaları, strukturları olan bir poeziyadır.

Q.: Bəli. Yəni cari iş deyil.

C.Y.: Bax, bizim tərcümə məktəbimizdə çatışmayan əsas cəhətlərdən biridir ki, Səlim Babullaoğlu bunu həm öz təcrübəsində, öz yaradıcılığında, tərcümə yaradıcılığında, həm də rəhbəri olduğu mərkəzin timsalında uğurla yerinə yetirir. Brodski də, Miloş da mürəkkəb şairlərdi.

Q.: Bəli.

C.Y.: Miloş asan bir şair deyil, Azərbaycan dilində səsləndirmək mənasında. Səlim Babullaoğlunun elədiyi tərcümələr bu mənada öyrənilməli mətnlərdi ki, burda Miloşun böyüklüyü, poetik təfəkkürü necə adevkat şəkildə verilib. Həm məna pozulmur, həm şeirdə əlavə, arzuedilməyən elementlər yoxdu. Həm də Miloşda şeir necə gözəldirsə, burda da elədi.

Q.: Bəli.

C.Y.: Adətən bizdə necə olur. Tofiq Bayram Rəsul Həmzətovu tərcümə eləyir və deyirdilər ki, rus dilində və digər dillərdə Rəsul Həmzətov heç belə deyil. Amma Tofiq Bayram onu çox gözəlləşdirmişdi. Səkkizliklərini tərcümə etmişdi, özü də bu formada şeirlər yazmışdı, amma özünün yazdıqları onlardan zəif çıxırdı, sanki. Çox qəribə bir hadisə idi, bunu izah eləmək mümkün deyildi. Bəlkə aşiqlikdən irəli gəlir, bəlkə də xüsusi bir əhvaldı, bunu mən bilmirəm. Amma düzgün yol bayaq bizim dediyimizdi ki, miqyası artırmamaq və əskiltməmək. Olduğu kimi vermək... bu, insandan ömür istəyir. Həm də peşəkarlıq.

Q.: Bəli.

C.Y.: Ona görə də Babullaoğlunun Brodskidən və digər şairlərdən elədiyi tərcümələr bu mənada bizim tərcümə məktəbimiz və ədəbiyyatımız üçün böyük xidmətdir.

Q.: Həm də xarakterikdi.

C.Y.: Nişan verir ki, əsl ədəbiyyat, dünyada artıq təsdiqini tapmış ədəbiyyat budur və şeirə, tərcüməyə bu cür yanaşmaq lazımdır. Miloşu təqlid eləmək, Brodskini təqlid eləmək yox, təqdim eləmək lazımdır, onsuz da onları təqlid eləmək mümkün deyil.

Q.: Bəli.

C.Y.: Hər bir poetik mətnin yaradılması ona münasibətin tipindən asılıdır. Məsəlçün, bir zamanlar Səməd Vurğunu necə gəldi təqlid eləyirdilər və deyək ki, bu bir o qədər də çətin deyildi. İnsanlar həmin şairə o qədər vurulmuşdular, hissi bağlılıq o qədər sürəkliydi... hər kənddə, hər şəhərdə neçə Səməd Vurğun yaranmışdı... Amma nə olur-olsun, nüsxələrlə orijinal həmişə bəlli bir məqamda seçilir və ayrılır.

Q.: Elədir. Burdan indi başqa bir məqama keçmək istəyirəm. Deməli, Səlim bəyin kitabının mündəricatına göz atsaq, o saat bütün şeirlərindən keçən bir motiv seziləcək: "sözlərin sükutda gizlənməsi", "sükuta ithaf", "az söz", "susqunluq"...

C.Y.: Hamısı da sükutla, susqunluqla bağlı olan şeylərdir.

Q.: Elə bil sözlərin içindəki dilsiz bir vaxta qayıtmaq cəhdi var və bunu nəyə görə xatırladım. Sükutu, susqunluğu...

C.Y.: Əslində, bu poeziyanın təyinatıynan əlaqədardı.

Q.: Bir şeir yadıma düşdü - "Hilalın anlatdıqları".

C.Y.: Sizin də çox sevdiyiniz şeirlərdən biridir, deyəsən?

Q.: Çox xoşladığım şeirlərindən biridi. "Hilalın anlatdıqları". Hilal danışa bilməyən lal bir qızdı. O şeiri səsləndirək:

C.Y.: Hə buyurun.

Q.:

"Mən sizə, mən sizə, yox ey, mə-ən si-zə

anlada bilsəydim bircə hər şeyi,

dərdim olardımı heç, siz deyin?!

Bilirəm yorğunsunuz...ayaq üstə,

əlləri demirəm, hə-hə, ayaq üstə

çox qaldız, yorğunsunuz, bilirəm...

Neyləyim, məni kim dinləsin, bəs?

Əllərim ağrıdı, yorğunam mən də...

Sizə söyləyim ki, təkcə anam a-nam

hər dəfə səbrlə dinləyib məni,

bir gözüylə gülərdisə, biriylə

açılsaydı bu qızın dili deyə ağlardı...

Neyləyim, məni kim dinləsin bəs,

əllərim ağrıdı sizə anlatmaqdan...".

"Polkovnikə heç kim yazmır" kitabından

İndi o sükut motiviynən bağlı istəyirəm bir balaca danışaq. Bax, bu şeirdə gördüm. Səlim Babullaoğlu ona şərhdə yazıb ki, Hilal adı təsadüfi seçilməyib, çünki bu sözün içində bir "lal"kəlməsi var.

C.Y.: Bəli, bəli.

Q.: Yəni bu, konseptual olaraq seçilib.

C.Y.: Bəli, laldır deyə, fikrini jestlərlə, hərəkətlərlə anladır. Sükutla danışır, əslində. Və sonda sustalır, dayanır.

Q.: Sükut motivindən danışaq, bayaq qəribə bir söz dediniz ki, poeziyanın təyinatından danışdınız, sükutdan.

C.Y.: Bəli, poeziyanı dünyada bütün səs-küy kəsildikdən sonra baş verən hadisə kimi təsəvvür eləmək olar. Bütün insanın ruhunu qıcıqlandıran, insana xoş gəlməyən bütün səs-küy və bütün artıq şeylər səhnədən yığışdırdıqdan sonra, yəni türklər demişkən, hüzur çökdükdən sonra yaranan bir hadisədir. Və belə gözəl hadisələr həmişə olmur. Dünyada milyonlarla insan bəlkə şeir yazır, bəlkə onların bir çoxu səs-küy əmələ gətirməklə, daha doğrusu, yəni o poetik ətraf mühiti çirkləndirməklə məşğul olurlar. Amma əsl poeziyanın təyinatı sözlərdən, sözdən imtina eləmək, yəni sözün aşılmasıdı. Bax biz o vaxt Tranströmerdən danışanda buna toxunmuşduq.

Q.: Bəli.

C.Y.: Deyirdik ki, onun şeirlərində ən çox işlənən sözlərdən biri də çatdı, transdır, keçiddir. İnsan, şair gerçəkliyin bir qatını ötüb keçdikdən sonra o, yerlə göyün arasında, bu dünyayla o dünya arasında, reallıqla yuxu arasında bir şırımın, çat yerinin olduğunu mütləq görür. Və əsl hadisə şeirdə bu görüntüdən sonra yaranır. Deməli, şeir özü təbiəti etibarilə, şübhəsiz ki, lallıqla əlaqədardı. Ümumi anlamda. Bir böyük şairin ifadəsi var, tam dəqiqliyi ilə yadımda deyil, təxminən beləydi ki, şeirdə hər şey əvvəl-axır gəlib lallığa dirənəcək. Bütün səs-küylər azalacaq, sıfra enəcək və axırda insanlar bəlkə də bu gözəl ilahi şeylərə söz demədən, baxışla, bəlkə də, heç jestlər də olmadan işarə edəcəklər. Əl hərəkəti boş yerdə necə hava axını yarada bilirsə, şeir də qeyri-adi bir mətn doğurur, yaradır, sükutda gizlənən sözlər vasitəsilə. Bartın bir sözü var, (o poeziya haqqında çox az yazıb) məqalələrinin birində poeziyanın təyinatından, o, sükut məsələsindən danışır, miflə müqasiyə edir poeziyanı, çox qəribədi. Deyir ki, şeirdə, poeziyada şairin məqsədi sözdəki mənaya çatmaq deyil. Yəni o mənaları bütün insanlar bilirlər. Əslində, onu əşyalar aləminə keçirməkdi və orda qəribə metamorfozaların müəyyən süzgəcindən keçirib insanlara təqdim eləməkdi. Daha doğrusu, mətn qurmaqdı. Artıq gerçəklikdə tanıdığımız, bildiyimiz hisslərin, duyğuların və sözlərin rənginin dəyişdiyini görürük, şeir də və bu mənada poeziya da dilin sükutunu, ənənəvi səssizliyini pozur. Poeziya dilin qatilidir. Bax, bu ifadələri işlədir. Çox yerinə düşən ifadədi, çünki bizim danışdığımız, daşıyıcısı olduğumuz dildəki söz sırasını, intonasiyanı, yəni fikir mübadiləsini, bir sözlə, hər şeyi, bütün strukturu dəyişir. Amma bu ilk baxışdan görsənmir. Onlar dəyişməsə, yəni dilin sakitliyi pozulmasa şeir olmaz. Bax, "İlyas Göçmənin şəkil dəftəri"nin birinci şeiri ki, var - "Təsvirə ithaf" onu oxuya-oxuya görürsən karandaşla qeydlər eləmişən səhifərin kənarında. Bu birinci şeir elə bil ki, bir tablodu, özü də görünən, göz deşən rənglərlə, boyalarla yox, sanki su ilə çəkilib. Yəni bunu bayaq dediyim poeziyanın təyinatı məsələsi ilə bir bağlantısı var. Sən görürsən nəsə çəkilib, fəhm eləyirsən, amma vizual olaraq görsənmir, çünki su ilə çəkilib. Amma suyun da özünün ayaq səsləri var, suyun özünün şırıltısı var.

"Susqun dibinin üstündən

eyni lallıqla asılan dəniz, mənzərə -

lap düzü, lallığı üzündən

oxunan xəfif ləpəli Mərmərə;

dənizin parçası; təpəlik yarımadaya

doğru uzanır - soldan mərkəzə.

Kölgənin itən vaxtında,

yəni günorta, günəş də gizlənib,

sanki zarafat eləyir çətirlə.

Üç ədəd ağ rəngli şezlonqun

özünü qaraltmaq niyyəti puç və əfsanə.

Özündə nə qədər ləpiri yox edib

qumlu sahil asta bir küləyin əliylə.

Yalnız adamsız təsvirlər

daha çox təsvirdir, təkdir, özüdür;

evinə qayıdır fotoqraf, geriyə dönür...".

"Təsvirə ithaf"şeiri,

"İlyas Göçmənin şəkil dəftəri" kitabından

Səlim Babullaoğlunun bu tipli konseptual şeirlərində, xüsusən onun "IX hissə" şeirində əşyalarla kəlmələrin çox qəribə oyunları var. Hə, bunları araşdırmaq bir az çətin məsələdir. Müəyyən əşyanın müəyyən hərfə bənzədilməsi...

Q.: Bəli, bəli.

C.Y.: Burdan assosiasiyaların doğması, işlənən sözlər və sözün içindən başqa sözlərin doğması. Məsələn, nağıl sözündə də "ağ" sözün olması və şeirdə həm nağılın, həm də antinağılın olması və s. və ilaxır. Strukturlar bir-birinə o qədər qarışıb ki, elə bil, belə deyək də, nəzmlə roman oxuyursan. Bu şeirin tipi elədi ki, qafiyəyə ehtiyacı yoxdur. Yalnız gərginlik sahəsi hardadı? İntonasiyadadı və ritmdədi. Yəni ritm deyəndə, hərəkətə sıçrayış momentində. Təsəvvür edin, meşədə bir bataqlıq var, sən qaçırsan və həmin bataqlığın üstündən tullanmalısan. Gəlirsən bataqlığa çatanda sən bütün var gücünü bir nöqtəyə cəmləyib tullanırsan, həmin o sıçrayış məqamında o ritm çox mükəmməl şəkildə ifadə olunur. Baxın, Səlim Babullaoğlunun şeirlərində də ritm bu şəkildə bilinir.

Bayaq oxuduğumuz şeirdə vardı: "Zaman işləyir. İliyimizə".

Q.: Bəli.

C.Y.: Görürsüz, birdən-birə o səsin və intonasiyanın trayektoriyası necə dəyişir?! Qəfildən dəyişir. Bunlar çox əhəmiyyətli şeylərdi. Tipi ehtibarilə yeni şeirdir. Bizim ədəbiyyat üçün çox yeni bir şeydir və maraqlıdır. Həm, bilirsiz müasir şeirin texniki əlamətləri baxımından. Məsələn, anjambman.

Q.: Elədir...

C.Y.: Bütün bu texniki vasitələr müəyyən ehtiyacdan irəli gəlir. Yəni şeirin özünün strukturları doğurur bunu. Belə bir şeyi heç cürə uydurub yazmaq mümkün deyil. İşlətmə, tətbiq etmək mümkün deyil, eləsən də olmaz. Yəni bu şeirlər hardasa gələcəyi olan şeirlərdir. İndiki həyatıynan yanaşı, həm də gələcəyi olan şeirlərdir.

Məsələn, belə deyək, ənənəvi qəlibdə tutaq ki, qoşma və ya onbirlikdə, özü də uğurlu qafiyələrdən istifadə edərək, hisslərini metaforalarla, bənzətmələrlə ifadə eləyirsən. Nə eləyirsən elə, bir də görürsən ki, forma sənə qalib gəlir. Amma bunun əksinə nail olmaq üçün görünür ki, həyatda yaradıcılıq prosesində böyük iztirablardan keçmək lazımdı. Belə bir ifadə var, Basyönün sözüdür ki, həqiqət bizim bildiyimiz bütün sözlərin o tayındadır. Şair gərginlik sahəsindən doğur. Qafiyədən, nə bilim ritmdən, digər texniki elementlərdən doğmur.

Q.: Bir də indi xüsusi onu da vurğulamalıyıq ki, Səlim Babullaoğlu az da olsa bir dövr ayrı-ayrı şairlər haqqında çox maraqlı esselər yazdı.

C.Y.: Bəli, bəli...

Q.: Mən indi xatırlayıram, məsələn, Ramiz Rövşən haqqında...

C.Y.: Türk şairləri haqqında.

Q.: Cəmal Sürəya, Nurəngiz Gün haqqında...

C.Y.: Bəli.

Q.: O yazılar mənə elə gəlir ki, onun şeirə baxışının başqa bir tərkib hissəsidir.

C.Y.: Bəli, ədəbiyyata baxışının tərkib hissəsidir.

Q.: Yəni başqasını necə şərh etməklə, həm də bir az nişan verir ki, əslində, biz öz yazdıqlarımızda elə o cümlədən Səlim Babullaoğlunun yazdıqlarını da bu cür şərh etməliyik.

C.Y.: Şairin qüdrəti nədədir? Gücü nədə ifadə olunur? Tutaq ki, bax bir anlığa, bir neçə saniyə Səlim Babullaoğlunu unudaq. Tutaq ki, söhbət hansısa klassikdən gedir. Hansısa əsrdə yaşayıb. Belə bir fakta hökmən rast gələcəyik ki, o insan böyük ağla, yəni nəzəri təfəkkürə malik olub. Ümumiləşdirmə qabiliyyətinə malik olub şübhəsiz. Şair üçün bu biliklər bəzən əngəldir, onu aşmaq mümkün olmur, çünki sənin ədəbiyyat haqqında bilgilərin səni ədəbiyyat yaratmağa qoymur. Amma güc ondadır ki, insan müəyyən məqamlarda həmin o gücü, həmin o, işıqları söndürə bilir.

Q.: Elədir.

C.Y.: Məsələn, mən Səlim Babullaoğlunun bioqrafiyasında belə bir faktı bilirəm ki, bir şeiri, yaxud bir neçə şeiri həm rus, həm Azərbaycan dillərində yazıb. Və ona elə gəlib ki, bu, müəyyən bir qüvvənin təsiriynən baş verib. Çünki eyni zamanda bir mətləbi, bir poetik mətni sən eyni vaxtda müxtəlif dillərdə yaza bilmək üçün hansısa qüvvənin təsiri altında olmalısan. Hansısa bir insanı üzən, ona iztirabın yaratdığı gərginlik sahəsinin içərisində olmalısan. Başqa cür qeyri-mümkündür. Başqa cür olsaydı, bu yalnız təcrübə olardı. Yəni heç nəyə yaramayan bir təcrübə olardı ki, hə, bax, şeir belə yaranır-filan, bu qədər misrası var, burda bölgü belədir, a-a-a , b-b-b, nə bilim filan, filan... bunlar hamısı lazımsız şeylərdi. Əsas o gərginlik sahəsidir. Bu insandan böyük bir ömür istəyir və fərasət deməzdim, həm də böyük bir güc, iradə istəyir. Sən o enerjini verəndən sonra artıq süst düşürsən və tək qalırsan. Bu anlamda sevindirici bir şey deyil. Çox kədərli bir peşədir.

Q.: Lorkanın sözüdür, deyəsən, deyir ki, dünyanın ən kədərli sevinci şairlikdir.

C.Y.: Hə-hə işiq var, kədər də var.

Q.: "İlyas Göçmənin şəkil dəftəri" kitabının konsepsiyası da maraqlıdır.

C.Y.: Çox maraqlıdır, bu konsepsiya yenə də deyirəm düşünülməmiş, təsadüf nəticəsində alınıb. Adam gedib Türkiyəyə, tərcüməçisi Yasəmən Bayerin evində qalıb. Həmin İlyas Göçmənin fotoalbomunu veriblər ona. Fotoqraf özü hədiyyə edib. Qırx foto olub içində. Və beləcə bir ideya doğub. Bunlar öz yerində və o şeirlər də çox uğurlu şeirlərdi. Mən bilirəm ki, Azərbaycan poeziyasında, ədəbiyyatında bu silsilənin öz yeri var. Baxmayaraq ki, bizdə həmişə belə olur. Çox uğurlu bir şey alınanda onun əks-sədası demək olar ki, quyunun dibindən gəlir.

Q.: Bəli.

C.Y.: Amma bu, konseptual bir şeydi. Orda konseptual olan təkcə fotolara şeir yazmaq deyil. Dünya ədəbiyyatında silsilə şəklində olmasa da fotoya şeir yazmaq ənənəsi var. Amma konseptual olan o mətnlərin şəkillər ilə münasibətidir. Bu böyük bir yenilikdir. Siz burda misal üçün, Səlimin haqqında şeir yazdığı fotolarla bağlı şərhlərin böyük hissəsini görə bilərsiniz. Məsəlçün, birinci fotoya yazılan şeirdə sual verir, sonra belə bir qənaətini ifadə edir ki, ən yaxşı təsvir insansız təsvirdir.

Q.: Bəli.

C.Y.: Heyif, bizdə bu mətnlər böyük əks-səda doğurmadı, amma bu çox dəyərli bir layihədi və kitabdır. Bunu başqa dillərdə də görmək yaxşı olardı. Yəni bizim ədəbiyyatın böyük uğuru kimi.

Q.: Əlbəttə, Səlim Babullaoğlunun bir "Ədəbi söhbətlər" kitabı da var. Ayrı-ayrı zamanlarda ayrı-ayrı müəlliflərlə istər Bakıda, istər xaricdə elədiyi söhbətlərdi. Onun içərisində çox məşhur şairlər, yazıçılar var.

C.Y.: Bəli, bəli. "Ədəbi yuxular" da var bəli.

Q.: "Ədəbi yuxular" da bir maraqlı dövrüdür Səlim Babullaoğlunun.

C.Y.: Bəli, bəli.

Q.: Çox maraqlı, qəribə yuxuları var. Yuxuların bir hissəsində mən də varam.

C.Y.: Siz də varsız, elədir. Onun yuxuları o qədər maraqlıdır ki, hamı istəyir onun yuxularında olsun. "Ədəbi yuxular" haqqında mən iki yazı yazmışdım, biri də sizdə çap olunmuşdu. Orda Səlim Babullaoğlunun nasir kimi çox gözəl detal yaratmaq, detal qurmaq, təhkiyə fonu yaratmaq qabiliyyəti də özünü göstərir. Həm də ki, mən o mətnləri oxuyanda, birinci dəfə yox, ikinci dəfə doğrudan da onların yuxu olmasına, mətnin özünün yuxu varlığına o qədər inanmışdım ki... Brodskini yuxuda görür.

Q.: Bəli.

C.Y.: Çünki yuxu həm müəyyən xəbərin çatdırılması, həm ədəbi tale haqqında, o gizlin yerlərin açıqlanması və s. bilgi verən mənbə kimi maraqlıdır. Ümumiyyətlə, o mətnlər həcmcə kiçikdir, amma çox maraqlı materialdır, yuxunun özünün orda maraqlı cəhətlərindən biri də odur ki, yuxunun şərhi, belə demək olarsa, səthi deyil.

Q.: Biz xeyli danışdıq. Səlim Babullaoğlu haqqında, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ən qiymətli şairlərindən biri haqqında, dostumuz haqqında söhbəti beləcə yekunlaşdırırıq. Təşəkkürlər, sağ olun.

C.Y.: Sağ olun.