“Mənim adımı İsmayıl Hikmət qoyub...

Xalid Səid Xocayevin yadigarı Bəhicə xanımla müsahibə...

- Xalid Səid harada anadan olmuşdu?

- Özbəkistanın Koşkurqan kəndində.

- Ancaq xəritədə bu kəndin adı yoxdur.

- Olmaz. Balaca kənddir. Çir-çik şəhərinin yaxınlığında, Daşkənddən 25 kilometr aralıda yerləşir. Xalid Səid 1888-ci ildə burada doğulub. Atasının adı Səid Əli idi. Nənəmin adını bilmirəm. Xalid Səid bacısını çox istəyirdi. Bəraətdən sonra Özbəkistana gedib Hadı Zərifinin yardımı ilə Xalid Səidin bacısını, qardaşlarını, qardaşı uşaqlarını tapdım. Koşkurqan kəndində Xalid Səidin dünyaya gəldiyi evdə qardaşı oğlu Feyzulla yaşayırdı. Dediyim kimi, 1957-ci ildə mən o evdə qonaq oldum...

- Hadı Zərifi ilə tanış idiniz?

- Bilirsiz, Xalid Səid o illərdə Özbəkistanın Azərbaycandakı nümayəndəsiydi. Çoxlu özbək türkünün Bakıda təhsil almasını o, təmin etmişdi. Məşhur opera müğənnisi, Özbəkistanın Xalq artisti, soprano Həlimə xanım Nəsirova da, Dram Teatrının aktrisası Nəzirə xanım Əliyeva da, eləcə də Hadı Zərifi Xalid Səidin himayəsi ilə Bakıda təhsil alan özbək türklərindəndir. Hadı sonralar böyük alim kimi tanındı Özbəkistanda. Ömrünün sonunacan Özbəkistan Elmlər Akademiyasında Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru oldu. Məşhur folklorçuydu. "Koroğlu"nu özbək türkcəsində nəşr etdirmişdi. Qohumlarımı onun vasitəsilə tapdım.

- Xalid Səid Türkiyəyə oxumaq üçün kiminsə tərəfindən göndərilmişdi, yoxsa İstanbula öz təşəbbüsü ilə getmişdi?

- Hadı Zərifinin dayısı babamın, yəni Seyid Əli Xocanın yaxın dostu olub. Türkiyə ilə ticarət əlaqələri varmış. Tacirmiş. Bir dəfə Hadının dayısı İstanbula növbəti səfərə gedəndə Xalid Səid ondan və həm də təbii ki, atasından xəbərsiz qatara minib gizlənib. Qatar yola düşəndən sonra üzə çıxıb. Hadının dayısına Türkiyəyə təhsil almaq üçün getdiyini söyləyib. Atam İstanbula gedənəcən Koşkurqanda torpaqölçən işləmişdi deyə, bir az pul toplamışdı... Görünür, İstanbula getmək üçün əvvəlcədən məqsədyönlü hərəkət edib. Amma bunu valideynlərinə bildirməyib. Bir sözlə, belə demək olarsa, onu İstanbula tale aparıb...

- İstanbula gedəndə neçə yaşı varmış?

- On səkkiz yaşındaymış... İstanbula çatandan sonra Hadının dayısından ayrılır. Əvvəlcə İstanbul Darülfünunun tibb fakültəsinə qəbul edilir. Burada üç il təhsil alır. Sonra isə tibb fakültəsində təhsilini yarımçıq qoyub universitetin tarix-ədəbiyyat fakültəsinə daxil olur. Ədəbiyyat fakültəsini tamamlayıb, qəribədir ki, Özbəkistana qayıtmır, Azərbaycana gəlir.

- Belə bir fikir var ki, guya Xalid Səid Gəncəyə 1918-ci ildə Nuru Paşanın qoşununun tərkibində gəlibmiş.

- Belə bir söhbət var.

- Bu barədə sizə bir söz demişdi?

- Yox, atam özü bu barədə heç bir söz deməmişdi. Hər halda, mən ondan bu barədə heç nə eşitməmişəm. Ancaq sonralar bəziləri buna siyasi don geydirdilər, nə bilim, Türkiyə belə gəldi, azadlıq elə getdi. Ancaq belə şey yoxdu axı. Atam siyasət adamı deyildi. Sırf elm adamıydı. Xalid Səid şəhiddir. Bu qədər. Ancaq indi sizinlə söhbət etdikcə onun bu barədə dediyi bir söz yadıma düşdü.

- Maraqlıdı, nə deyirdi?

- Demişdi ki, mən ona görə Nuru Paşanın əsgərlərinə qoşulub gəldim ki, gəlmək üçün başqa yolum yox idi. Universiteti qurtarsa da, Türkiyədə onun pasportu, sənədi yoxdu. Məhz o günlərdə gəlmək üçün münasib şərait yaranıb və o da türk ordusuna qoşulub gəlib. Bax, bunu mənə o özü danışmışdı.

- 1937-ci ildə isə Xalid Səid məcbur edilmişdi ki, Azərbaycana 1918-ci ildə İstanbul Universitetinin bir qrup tələbəsi ilə birlikdə Nuru Paşanın başçılıq etdiyi Qafqaz İslam Ordusunun tərkibindəki "Xüsusi şöbə"nin əməkdaşı kimi gəldiyini desin. Xocayev çox şeyi, o cümlədən Türkiyə kəşfiyyatı ilə "əməkdaşlıq etdiyini" də "etiraf" etmişdi...

Bəhicə xanım, Xalid Səidin həbs olunduğu ərəfələri xatırlayırsız? Onu həbs edəcəklərindən bir əndişəsi vardımı? Bilirdimi həbs ediləcəyini?

- Məsələ burasındadır ki, bəli, Xalid Səid həbs ediləcəyini bilirdi. Bir dəfə onu "Kommunist" qəzetinin redaksiyasına çağırıb nəsə demişdilər, onunla söhbət etmişdilər. Bundan sonra atam tam əmin olmuşdu ki, o da həbs ediləcək. Necə bilməzdi bunu? Türkiyədə təhsil alıb gəlmişdi. Türkoloq idi. Hələ üstəlik, institutda hər gecə bir-iki nəfəri tuturdular. Ümumiyyətlə, həmin institutda dərin bilikli adamların hamısını, sanki süpürdülər. Unutmadığım bir məqam da var - həbs olunduğu ərəfədə məni çağırıb divanda öz yanında əyləşdirdi və bilmirəm nə üçünsə tərcümeyi-halını mənə ətraflı danışdı. Mən isə bunun fərqinə o qədər də varmadım. Kaş onun danışdıqlarının hamısını yadımda saxlayaydım

- Atanız Mahmud Kaşğarlının "Divani-luğat-it türk" əsərinin ilk tərcüməçisidir. Ancaq təəssüf ki, 1000 səhifəlik həmin tərcümə bu günəcən meydana çıxarılmayıb. Bəzi yazılarda bu tərcümə mətni haqqında söhbətlər getsə də, hətta onun bəzi səhifələrinin çox solğun olduğundan həmin səhifələrin oxunmaz bir hala düşdüyünü yazsalar da, tərcümə haqqında konkret açıqlama verilmir. Divan barədə atanızdan bir söz eşitdinizmi?

- 1935-ci ildə Xalq Maarif Komissarlığının təşəbbüsü ilə "Divan"ın tərcüməsi atama həvalə olundu. Xalid Səid həmin tərcüməni bitirmişdi. Hətta onu Leninqrada - akademik Malova və Kraçkovskiyə aparmağı planlaşdırmışdı. Ancaq güllələnməsi onun bu arzusunu da gözündə qoydu... Ümumiyyətlə, "Divani-luğat-it türk"ün tərcüməsi zamanı atam bir neçə dəfə Leninqrada getmişdi. Hələ həbs olunmamışdan qabaq atamın anama dediklərini öz qulaqlarımla eşitdim və heç unutmadım...

- Nə dedi ki?

- Üç qovluq vardı. "Divan"ın tərcüməsi həmin qovluqlardaydı. Qovluqları anama göstərib dedi ki, məndən sonra bu qovluqları istəsələr vermə. Əgər sizə pul lazım olsa və qovluqları vermək məcburiyyətində qalsanız, onları tərəzidə çəkdirərsən, nə qədər gəlsə, müqabilində o ağırlıqda da qızıl tələb edərsən. Yəqin ki, o bunu məcazi mənada deyirdi. Qovluqdakı əlyazmaların necə qiymətli olduğunu bildirmək istəyirdi.

- 1937-ci ili xatırlayaq. Hamınız 13-14 yaşlarında qızlar. Turan, Turfan, Nigar... Hamınız bir gecədə yetim qaldınız... Turan Cavidin 14 yaşı var idi. Atasının həbs olunduğu gecə yatıbmış. Həbsdən, evdəki axtarışdan xəbəri olmayıb. Bəs siz necə?

- Mən də yatmışdım. Gecə saat 12 radələri (hələ bir az da gec) olardı. Qəribə səslər eşidib yuxudan oyandım. Gördüm ki, ev adamla doludur...

- Axtarış prosesi uzun sürdü?

- Demək olar ki, səhərə qədər axtarış apardılar. Yazı stolunda çoxlu yazılar vardı. Onları da götürdülər. Kitab dolabındakı kitabların da hamısını apardılar... Mahmud Kaşğarlının "Divani-luğat-it türk" əsərinin tərcüməsini də, yəni o üç qovluğu da həmin gecə götürdülər... Ancaq indi Mahmud Kaşğarlının "Divani-luğat-it türk" əsərinin ilk tərcüməsinin atama aid olmadığını iddia edən adamlar var. Bilmirəm niyə belə deyirlər? Hətta "Divan"ın min səhifəlik əlyazmasını gördüm deyən yoxdur.

- Gördüm deyənlər var. Ancaq görüb də meydana çıxaran, onu nəşr etmək təşəbbüsündə olanlar yoxdur.

- Ancaq mənim intiusiyam başqa şeylər söyləyir...

(Bəhicə xanım intuisiyaları barədə danışır. Dedikləri adamı vahimələndirəcək dərəcədə qeyri-adi nəsnələrdi).

- Sağlıq olsun, zaman hər şeyi aydınlaşdıracaq. 1930-cu illərə qayıdaq. Atanızın həbs olunduğu günlə əlaqədar daha nələri xatırlayırsınız?

- Atamı aparanda anama onun ardıyca çıxmağa icazə vermədilər. Amma mən fürsət tapıb küçəyə çıxdım. Yağış yağırdı.

- Həmin gecə iyun ayında Bakıda yağış yağırdı?

- Bəli. Özü də necə yağış... Bunu dəqiq xatırlayıram.

- Deməli, 1937-ci ildə Cavidin, Müşfiqin, Əhməd Cavadın bəhs edildikləri gecə Bakıda yağış yağırmış.

- Bəli. Yağış yağırdı...

- Atanızla necə ayrıldınız?

- Mən ağlayırdım. Atam məni qucaqlayıb öpdü... Onu qara maşına mindirib apardılar. Küçə boyu çoxlu qara maşınlar dayanmışdı.

- Atanızdan bir xəbər tuta bilirdinizmi?

- Yox. Ancaq uşaq da olsam, bilirdim ki, içəridə nələr baş verir. Elə buna görə də fikirləşirdim ki... sağdırsa, bu zülmə necə dözür... Allah günahımdan keçsin. Ancaq istəmirdim ki, o, bu əzabları çəksin...

- Sonra nə oldu?

- Anam o günlərdə Mişkinaz xanımla görüşmüşdü. Öyrənmişdi ki, onların mənzillərini alıb özlərini Sovetskidə darısqal, qapısı bağlanmayan bir mənzilə köçürüblər. Anam bundan çox təşvişə düşmüşdü. Ürəyinə dammışdı ki, bizi də çıxarıb elə bir evə köçürəcəklər. Odur ki, əl-ayağa düşdü. Axı işgüzar qadındı. Hətta bir müddət Mərkəzi İcraiyyə Komitəsində təlimatçı işləmişdi.

- Və sizi yaşadığınız evdən çıxardılar.

- Əlbəttə. Bizim həyətdə birinci mərtəbədə Həsənov soyadlı tənha bir kişi yaşayırdı. Onu da həsb etmişdilər. Bizi onun boş qalmış təkotaqlı kiçik mənzilinə köçürdülər. Bir erməni ailəsi köçdü bizim evə. 1989-cu ilə qədər orda yaşadı.

- Sonra ananızı da həbs etdilər?

- Bəli. Atamı iyunun 3-də tutmuşdular. Oktyabrın 13-də güllələmişdilər. Elə həmin gün də gecə güllələnənlərin arvadlarını həbs etdilər. Bilmirəm nə üçün, bu qadınların hamısına 8 il iş kəsdilər.

- Ananızın həbs olunduğu oktyabrın 13-ü gecəsini necə xatırlayırsınız? 12 yaşlı Bəhicə tək qaldı. Neylədi?

- Anamı aparmağa gəldilər. Gecəydi. Saat 12 olardı. Tək qaldığım üçün dedilər ki, balacanı da uşaq evinə verəcəyik. Mən bunu eşitdim. Üzr istəyirəm, gecə paltarındaydım. Evdən qaçıb xalam Cahan Talışinskayagilə gəldim. Xalamın evi indiki Fəvvarələr meydanının yerləşdiyi ərazidəydi. Xalam nənəm Məryəm xanımla bir yerdə yaşayırdı. Sonralar həmin binanı sökdülər. Çox yaraşıqlı bir binaydı. Mirbəşir Qasımov da həmin evdə yaşayırdı. O zaman xalamın ərini də həbs etmişdilər.

- Ananızı hara sürgün etdilər?

- Qazaxıstana. Akmolinskiyə. İndiki Astanaya. Bura Akmala da deyirdilər. Dediyim kimi, "xalq düşmənləri"nin arvadlarının hər birinə səkkiz il iş vermişdilər. Mənim anam tez qayıtdı. Onların arasında vaxtilə Kremldə işləyən Olqa Şapunovskaya adlı bir qadın vardı. Olqa anama demişdi ki, Sara, mən sənə bir ünvan verəcəm. Sən həmin adresə məktub yazıb xahiş et ki, səni azad etsinlər. Anam da Stalinə məktubu karton parçasına yazıb düşərgənin rəisinə verir ki, yola salsın. Rəis də görüb ki, Stalinə ünvanlanmış məktub karton üzərinə yazılıb. Kağız verir. Məktubu kağıza köçürüb yola salırlar. Bilmirəm, Stalinə çatıb, ya yox? Hər halda, anamı 1941-ci il mayın 28-də azad etdilər. Qayıdıb gəldi Bakıya. Ancaq kaş gəlməyəydi...

- Niyə?

- Çünki gələndən sonra onu çox incitdilər. Bakıda yaşamağa imkan vermirdilər. Getməli olduq. Mən də məktəbi yarımçıq qoyub onunla getdim.

- Hara getdiniz?

- Gəncəyə.

- Gəncəyə niyə?

- Axı Gəncədə mənim xalam Bəyimağa Mehmandarova, xalamın qızları yaşayırdı... Sonra yenidən Bakıya qayıtdıq. Artıq evimiz çoxdan müsadirə olunmuşdu. Xalamın ərinin Sovetski məhəlləsindən yuxarıda evi vardı. Bir müddət həmin evdə yaşadıq. Axı anamın Bakıda yaşamaq icazəsi yox idi. Milisdən gizlənə-gizlənə yaşayırdıq. Onu o qədər gizlətmişəm ki... Gecədən keçmiş gəlib evləri axtarırdılar ki, görsünlər qeydiyyatsız yaşayan var, yoxsa yox? Qeydiyyatsız, hələ üstəlik "xalq düşməni"nin arvadı. Sonra mən instituta qəbul oldum. Əvvəlcə ikiillik kursa, sonra da Xarici Dillər İnstitutuna daxil oldum. İnstitutu 1952-ci ildə bitirdim. Bu müddətdə mən həm də işləyirdim. Anam təkrar çıxıb getdi Şəmkirə. Orda atamın dostları yaşayırdılar.

- Ananız neçənci ildə rəhmətə getdi?

- 1975-də. Beyin xərçəngindən.

Anamın anası, yəni mənim nənəm Məryəm xanım Mehmandarova general Səməd bəy Mehmandarovun bacısıdır.

- General Mehmandarov ananızın dayısıdır?

- Bəli! Anam Mir Rza xan Talışinskinin qızıdır.

- Xalid Səidlə necə tanış olublar?

- Əliheydər Qarayevin qohumları vardı - Şabanovlar. O Şabanovların ailəsindən kimsə Xalid Səidlə dost olub. Atam evlənmək istəyini ona deyib. O da mənim xalalarımla yaxın olub. 1924-cü ildə Şabanov babamın yanına gəlib, elçilik edib. Rza xan da razılıq verib. Ancaq anamın xeyir-duasını dayısı general Səməd bəy Mehmandarov verib. Axı o, anamı çox istəyirdi...

- Deməli, siz həm də Ağa xan Talışinskinin bacısı qızısınız...

- Bəli. Dayım Ağa xan Talışinski 1949-cu ildə rəhmətə getdi. Əsl adı Əbülfət idi. Bakıda ilk cərrahlardan biriydi. O illərdə Azərbaycanda adətən üç professorun adı bir yerdə çəkilərdi: Topçubaşov, Talışinski, Mirqasımov... Ağa Xan Talışinski ilə atam həm yeznə-qayın, həm də ən yaxın dost idilər. Sizə bir sirr açım. Amma siz onu yazmayın. 1935-ci ildə Ağa Xan Talışinskinin travmatoloji cərrahiyyəyə həsr olunmuş bir kitabı nəşr edildi. Bilirsiniz... bu kitab həmin sahə üzrə Azərbaycan türkcəsində nəşr olunmuş ilk kitab idi. Məsələ burasındadır ki, dayım öz kitabını rusca yazmışdı. Tərcüməsini isə Xalid Səid gerçəkləşdirdi. Amma bu barədə həmin kitabda heç bir qeyd yoxdur.

- Bəhicə xanım, evinizdə Xalid Səidin nəşr olunmuş kitabları - "Osmanlı, özbək, qazax dillərinin müqayisəli sərfi", "Müxtəsər üslubiyyat" və bir də Abdulla Qədiridən tərcümə etdiyi "Ötən günlər" romanı qalıb. Və kitabların titul vərəqində Əli Sultanlının eyni sözləri yazdığı avtoqrafları var: "Müəllimim Xalid Səidin qızı Bəhicə xanıma müəllimi Əli Sultanlıdan".

- Bunları qoruyub saxlamaq adi iş deyildi, bəlkə də qəhrəmanlıqdı. Əli Sultanlı sonralar bu kitabları mənə verdi və onlar məndə atamın yeganə yadigarları oldu... Ümumiyyətlə, atamın sədaqətli tələbələri vardı: akademik Şirəliyev, Həmid Araslı, Cəfər Xəndan, Əli Sultanlı, Mirzağa Quluzadə, Abbas Zamanov atamın ən etibarlı tələbələri olub...

- Yaşadığı dövrdə Azərbaycanda Xalid Səidə böyük rəğbət və ehtiramla yanaşıblar. Dostları kim idi?

- Atamı Bəkir Çobanzadə, Hənəfi Zeynallı çox dəyərləndirirdi. Mən bu münasibətlərin bəzisinin canlı şahidiyəm. O zaman Dilçilik İnstitutu 190 saylı məktəbin yaxınlığında indiki Nigar Rəfibəyli küçəsi ilə Mirzə Muxtar küçəsinin kəsişdiyi yerdə prokurorluqla üzbəüz birmərtəbəli binada yerləşirdi və mən o vaxt evimiz çox yaxın olduğundan tez-tez qaçıb atamın yanına gedirdim. Hənəfi Zeynallını da orada görmüşəm. Sonra Hüseyn Cavidi xatırlayıram. O bizə, atam isə onlara gedib-gələrdi. Mən Cavidin "Səyavuş" faciəsini əzbər bilirdim. Hətta xatırlayıram, atam məni məcbur edirdi ki, get, ədəbiyyat müəlliminə de ki, mən bu əsəri əzbər bilirəm.

- Xalid Səid Birinci Türkoloji qurultayın ən fəal iştirakçısı və təşkilatçılarından biri olub. Bu barədə bizə məlum olmayan başqa nələrisə bilirsiniz?

- Azərbaycanın ilk qadın rejissoru Qəmər Salamzadə - rəssam Salamzadənin yoldaşı mənim xalamın qaynı Əliqulu Qəmküsarın qızıydı. O 1926-cı ildə keçirilən Türkoloji qurultay günlərində bizim evdə keçirilən ziyafət barədə yazıb. Evimiz çox böyük idi. Fuad Köprülü, Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid, Cəlil Məmmədquluzadə... həmin ziyafətdə iştirak ediblər.

- Repressiya qurbanı olanların qızlarının çoxu ailə qurmadı. "Xalq düşməni" Xalid Səidin tək qızına həyan olan, ona könül bağlayan Ziya müəllim kim idi?

- Məmmədov Ziya Təmo oğlu ilə münasibətlərimiz 1952-ci ildən başlanmışdı. 1954-cü ildə o, aspirant olanda evlənmişdik. Bizim evlənməyimizin səbəbkarı Məmmədhüseyn Təhmasibin yoldaşı Bilqeyis xanım olub. Bilqeyis xanım elə alicənab insan idi ki, onu sevməmək, onun məsləhətinə əməl etməmək mümkün deyildi. Ziya sonralar görkəmli alim kimi tanındı. Partiya Tarixi İnstitutunda kafedra müdiri, professor oldu. İqtisad elmləri doktoruydu...

- Adınız qəribədi. Bəhicə. Bu adı sizə kim verib?

- Mən 1925-ci il yanvarın 10-da səhərə yaxın, özü də Qasım İsmayılov küçəsindəki evimizdə dünyaya gəlmişəm. Anam evimizdə azad olub. Həmin gün atamın dostları səhərəcən bizim evdə olublar. Mənim doğulmağımı gözləyiblər. Mən dan yeri söküləndə anadan olmuşam. Türkiyəli alim İsmayıl Hikmət də evimizdəymiş. Mənim adımı da İsmayıl Hikmət qoyub. "Bəhicə" işıqlı deməkdir. Bunu mənə atam söyləmişdi...

Söhbətləşdi: Azər TURAN

2008