İsfəndiyar Vahabzadə ilə söhbətləşmək hardasa yaxın keçmişimizin elm, ədəbiyyat, ümumən mədəniyyət tariximizin ən duyğusal, ən çeşidli anlarını yenidən yaşamaq, ən kövrək və maraqla səhifələrə yenidən nəzər salmaq deməkdi. İsfəndiyar Vahabzadə ilə görüşmək bütün türk dünyasının mənəvi birliyi və yüksəlişi ilə yaxından əlaqədar olmuş şəxsiyyətləri yenidən anmaq, bir araya gətirmək məqamıdır. Eyni zamanda əsərləri vətənin tale xəritəsi kimi xalqın gözü önündə, yaddaşında olan; bir rəngi yox, göylərin min rəngini, bir gülü yox, güllərin çələngini sevən; çıxmağa bir təpə yox, uca dağ istəyən, deməli, həyatı həyat kimi yaşamaq istəyən və istədiyi kimi yaşaya bilən xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin xatirəsinə uçunmaq anı, məqamıdı… və bir də İsfəndiyar Vahabzadə ilə həmsöhbət olmaq qarşıda zəngin, olduqca milli, hər halı ilə mükəmməl bir könüldaşla ünsiyyətdə olmağın, zənginləşməyin, şükranlığın məqamıdı. Əlbəəl hiss edirsən ki, təkcə diktafonun düyməsini basmırsan, eşitdiklərini kağıza köçürmürsən; öncə milli yaddaş koduna, düyməsinə əl aparırsan. Verəcəyin suallar, bilmək istədiklərin bir yanlıq olur; təzə, yepyeni bir aurada hiss edirsən özünü, idrakın işığı hər şeyi yerbəyer edir. Və İsfəndiyar müəllimin elə ilk münasibəti, gündəlik həyatının sözlə ifadəsi dönüb-dönüb yada unudulmaz Bəxtiyar Vahabzadənin dil əzbəri olan misralarını salır:
Adamlar içində darıxıram mən,
Uzanır… günüm də gec axşam olur.
Mən tək olan zaman fikirlərimin
Hər biri yanımda bir adam olur.
Fikirlərin hər birinin adamın yanında bir adam olduğu məqamın söhbətidi bu, ən fərqli mövzulardan söz açırıq. Təbiidi ki, unudulmaz Bəxtiyar müəllimin əziz adı, münasibəti bu fərqli mövzuları bir araya gətirir… Bu xatirələr önündə dönüb uşaqlıq, gənclik illərini təzədən, bir daha yaşayır İsfəndiyar Vahabzadə.
Azər Turan: - Necəsiniz?
İsfəndiyar Vahabzadə: - Darıxıram… Fərqli və çox uzaq ölkələrdə çalışdığım illərdə atam üçün, doğma Azərbaycanım üçün darıxırdım. İndi vətənimdəyəm. Hər şey mənə doğmadı. Amma yenə də qərarsızam… Darıxıram atam üçün! Özünün yazdığı kimi, o getdi, elə bil dünyam boşaldı… Mütaliə yeganə xilas yolumdu. Nə yaxşı ki, Ülfət Kürçaylı var, imkan olan kimi görüşür, ötüb-keçən illəri xatırlayırıq. Özü də az qala Ülfətlə ilin on iki ayını küsüb-barışırıq; ona görə ki, öz üzərində az işləyir. Halbuki onun işləmək üçün geniş potensial imkanları var. Səmimi insandı. İddialı deyil. Ülfətlə dostluğa başlayanda bizim beş-altı yaşımız olardı. Hüsü Hacıyev küçəsində eyni binada yaşayırdıq. Mən o binanı çox müqəddəs hesab edirəm. İyirminci əsr Azərbaycan ədəbiyyatını yaradan insanların çoxu o binada yaşayan ədiblər olublar. Məsud Əlioğlunun oğlu Araz, Kamal Talıbzadənin oğlu Şaiq, Qasım Qasımzadənin böyük oğlu Fəxrəddin, Ənvər Yusifoğlunun oğlu Yusif, Hüseyn Arifin oğlu Arif mənim yaxın dostlarım idi. Öz aramızda Birləşmiş Turan Ştatları adlı bir "təşkilat" yaratmışdıq. Birləşmiş Turan Ştatları Çin sərhədindən tutmuş Triestə qədər olan əraziləri əhatə edirdi. "Təşkilat"ımızın pul vahidini də müəyyənləşdirmişdik. Üzərinə Ziya Gökalpın şəklini və məşhur "Vətən nə Türkiyədir türklərə, nə də Türküstan. Vətən böyük, müəbbəd bir ölkədir - Turan" beytini həkk etmişdik.
Azər Turan: - Yadımdadı, səksəninci illərin ortalarında mən İrkutskda əsgərlikdə olanda Bəxtiyar Vahabzadəyə göndərdiyim bir məktuba cavab olaraq yazırdı, tapşırırdı ki, o yerlərə diqqətlə bax. Bəlkə babalarımızın ayaq izlərini görə bildin. Gördüyün o dağlar Hamar daban dağlarıdır. İrkutsk ər qurddur. Baykal Bəygöldür. Sonra da dərhal əlavə etmişdi: İçindəki oddan muğayat ol. O od bizə gərək olacaq. Siz isə burada - Bakıda onun öz gözlərinin qabağında odla oynamısınız. Az qala, Sultan Qaliyev kimi, Birləşmiş Turan Ştatları yaratmaq həvəsinə düşmüsünüz.
İsfəndiyar Vahabzadə: - Hə… Uşaq sadəlövhlüyü ilə vəzifələri də bölüşmüşdük öz aramızda. Böyük arzularla yaşayırdıq. O illərdə bizim həyətimiz milli oyanış mərkəzinə bənzəyirdi. Yadımdadı, bir dəfə Almaniyadan şərqşünas Əhməd Şmide gəlmişdi bizə. Uşaqları çox sevirdi. Bizimlə xeyli söhbətləşdi. "Cümhuriyyət dövrünün tanınmış simalarından kimləri tanıyırsınız?" - deyə sual etdi. Bir çox görkəmli şəxsiyyətlərlə bərabər Əhməd Cəfəroğlunun da adını çəkdik. Belə yaşda öz tarixi şəxsiyyətlərimiz, o cümlədən Əhməd bəy haqqında çox şey bildiyimizə təəccüb etdi…
Azər Turan: - "Bir insanın öz xalqını və öz doğma dilini dəlicəsinə sevə bilmək qabiliyyətini mən Bəxtiyar Vahabzadədən öyrəndim" fikri də Əhməd Şmideyə məxsusdur…
İsfəndiyar Vahabzadə: - Hə, atamın Almaniyada çıxan şeirlər kitabına yazdığı ön sözdə… O zaman bizim binada yaşayan yazıçıların əksəriyyəti milli düşüncənin böyük daşıyıcıları idilər və övladlarını da bu ruhda böyüdürdülər. Həmin gənclər mənim yaxın dostlarım idi… Yaşa dolduq, ayrıldıq. İndi onlardan az adam qalıb. Hüseyn Arifin oğlu Arifin ölümündən sonra ölümün nə olduğunu bildik… Xatirələrsə qalır. Yadımdadı, 1966-cı ildə maestro Niyazi Türkiyədən qayıdarkən çətinliklə olsa da, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Əsrimizin Siyavuşu" kitabını da gətirmişdi atama. Dostlarımla sözləşdik ki, o kitabın səhifələrinin fotosunu çəkib yayaq. Elə də elədik. Amma necə oldusa fotoplyonka yandı. Əsəbimizdən bilmirdik nə edək… Amma bütün bunlar mənim Azərbaycanda ilk olaraq Zəki Vəli Toğan haqqında kitab yazmağıma vəsilə oldu. Bilirsiniz də, Almaniyanın əsir düşərgələrində Azərbaycan Legionunun yaranması Zəki Vəli Toğan və Əhməd Cəfəroğlunun inadlı təkidləri hesabına baş tutmuşdu. O vaxt ermənilər belə bir Legionun yaradılmamasına ciddi-cəhdlə səy göstərmişdilər.
Azər Turan: - İsfəndiyar müəllim, Zəki Vəlidi Toğanı da, Məhəmməd Hadi ilə Şopenhauer yaradıcılığı arasında olan paralelləri də tədqiqata ilk dəfə siz cəlb etdiniz...
İsfəndiyar Vahabzadə: - Hə, bu da ilk dəfəydi. Deməli, birinci kursu bitirib yenicə ikinci kursa keçmişdim - 1972-ci ildə. Atam bir gün Nitsşenin kitabını gətirdi; "Antixirist"i. Beş-altı dəfə oxudum. Atam məsləhət bildi ki, Şopenhaueri Hadi ilə paralel araşdırım. Bir-biri ilə səsləşən çox fikirlər gördüm. Mənə çox maraqlı gəldi.
Azər Turan: - Sizə Hadinin Şopenhauerlə müqayisəli təhlilini tövsiyə edirdi. Vahabzadə hələ o zaman öz oğlunu indi onu nələrdəsə qınayan bir qism qələm adamlarının hətta bu günə qədər də bilmədikiləri mətləblərə yönləndirirdi. "Dünya iradə və təsəvvür kimi" on doqquzuncu yüzildən başlayaraq çağımıza qədər modernist ədəbiyyatın təməl əsərlərindən biridir.
İsfəndiyar Vahabzadə: - Bəlkə elə bu səbəbdən idi ki, Məmməd Cəfər müəllim də təkid etdi ki, maraqlı mövzudu, işləməyə dəyər… Şopenhauer mövzusuna mən sonralar da qayıtdım. Bir məqalə də çap etdirdim… Bilirsiniz, Şopenhauer mənim bir çox təsəvvürlərimə dərin təsir etdi, bir çox baxışlarımı dəyişdi. Çox maraqlı fikirlərlə qarşılaşdım. Şopenhauer deyir ki, "Ya Rəbb! Sən məni olduğum kimi özümə göstərmə, yoxsa öz gözümdən düşərəm". Bilirsiniz, oxuduqca işin içindən iş çıxır; Rumi deyirdi: "Ya olduğun kimi ol, ya göründüyün kimi ol". Olduğun kimi görünmək eləmi asandı? Bəs görəsən Rumi özü belə olubmu?
Azər Turan: - Demək ki, Bəxtiyar müəllimin Şopehaueri oxumağınızı tövsiyə etməsi təsadüfi deyilmiş. Yeri gəlmişkən, Şopenhauerin yuxarıda dediyiniz fikrini Bəxtiyar Vahabzadə bəzi şeirlərində eynilə ifadə edib.
İsfəndiyar Vahabzadə: - İntuitiv duyurdu. Eyni zamanda geniş mütaliəsi vardı.
Azər Turan: - Mən hələ çox illər bundan əvvəl - Hüsü Hacıyev küçəsindəki evinizdə Sartrın kitablarını görmüşdüm. 1969-cu ildə yazdığı "Ay Allah" kimi ekzistensial şeirlər indi də nadir hallarda yaranır. Bəxtiyar Vahabzadənin şair tənhalığı o dövr poeziyamızda yaşanan nadir tənhalıqlardan idi. Milli-ictimai səbəblərdən qaynaqlanan ruhsal tənhalıq… pessimizm idi.
İsfəndiyar Vahabzadə: - Bilirsiniz, böyük fikirlər bir-birini yaradır, təkan verir. Hippokratın isə fikri belədi ki, insan yalnız doğularkən olduğu kimi görünür, amma ölərkən göründüyü kimi olur. Bir latın aliminin fikri isə belədi: "İnsan yalnız məğlub olanda olduğu kimi görünür". Atam belə təzadlı və dünya sirlərinə vaqiflikdən qaynaqlanan fikirləri maraqla araşdırardı.
Azər Turan: - Şopenhauer, Hadi və komsomol, partiya işi…Bu işlərə necə baxırdı Bəxtiyar Vahabzadə?
İsfəndiyar Vahabzadə: - Mübahisələrimiz olurdu tez-tez. Deyirdi get özünə iş-peşə tap. Təbii ki, mən də öz mövqeyimi əsaslandırmağa çalışırdım. Deyirdim əksinə, orada mənim kimi milli düşüncəli adamlar işləməlidir; vətəni, xalqı sevən, milli mücadilə aparan Bəxtyiar Vahabzadə, Xəlil Rza kimi insanları qorumaq üçün… Çox şeylər vardı ki, onlar barəsində atama demirdim, çalışırdım öz işlərimi özüm həll edim… Evləndim, ay yarım sonra Əfqanıstana getdim. Təkid etsəydim, qalardım. Bu barədə heç atama bildirmədim də. Düşündüm ki, birdən Əfqanıstandan saxlanmağım üçün kiməsə ağız açar, sözü yerə düşər. Bilirsiniz, mən atamın sözünün yerə düşməsinə, sınmasına dözə bilməzdim. Onu, sadəcə, bir ata kimi istəməmişəm, onu özümə Allah bilmişəm… Qüdrətinə inanmışam… Bir zamanlar həkimlər məndə xərçəng xəstəliyi olmasından şübhələnmişdilər. Harada, hansı həkim yoxlamasından keçdimsə, eyni nəticəni bildirdilər. Hətta bu xəstəliklə ən çox halda üç-dörd ay yaşaya biləcəyimi deyirdilər. Özümü toparlayıb ağrılarımın çoxmu olacağını soruşurdum. "Yəqin ki, - deyirdilər. - Ağrıkəsicilər vurmalı olacağıq". Amma, inanın, həkimlərin gerçəyi üzümə söylədikləri həmin anlarda belə mən çox inamlıydım; düşünürdüm ki, atam qoymaz ey öləm. Xərçəngi boğar, ona qalib gələr, öldürər… Ona görə də qorxmurdum. Üstündən iyirmi ildən də çox vaxt ötüb. Ancaq mən yaşadım. Atama olan inamım o qorxunc xəstəliyi boğdu, ona güc gəldi və məni yaşatdı... Ölüm haqqında atamın öz təsəvvürləri vardı. Deyirdi, ən böyük mədəniyyət dünyadan vaxtında getməkdir.
Azər Turan: - Sirləri vardımı?
İsfəndiyar Vahabzadə: - Dərdləşirdik… Elə şeylər vardı ki, deyirdi mənə. Ən çox gecə vaxtları zəng edirdi. Deyirdi, ay oğul, gəl, sözüm var sənə. Həmişə atamın gecə zənglərindən qorxurdum. Düşünürdüm, nəsə ola bilər. Dəstəyi qoyurdum yerə, sonra da başlayırdım təlaş keçirməyə ki, deyəsən səsi bir qədər boğunuq, tutqun idi axı, öskürürdü… Belə-belə şeylər!.. İş-gücüm, üzləşdiyim çətinliklər barədə deməzdim ona. İndiki Səbail rayonunun başçısı vəzifəsindən öz ərizəmlə işdən azad edilməyimdən atam üç-dörd gün sonra xəbər tutdu.
Azər Turan: - Amma o vəzifədə çalışdığınız zaman xeyli yeniliklərə imza atdınız…
İsfəndiyar Vahabzadə: - Oldu bir neçə iş. Bilirsiniz, vəzifə mənə həmişə millətim, xalqım üçün lazım olan işləri, bu barədə düşüncələrimi həyata keçirmək üçün lazım olub. O vaxt da düşünürdüm ki, bəs bu vəzifəyə nə üçün gəlmişəm? İmkan daxilində istədiklərimə nail olmaq istəyirdim. İlk olaraq o zaman "26-lar parkı" deyilən sahənin görkəmini dəyişdirməkdən başladım. Sökdürdüm o əcaib barelyefi. Sonra "Cənub" mehmanxanasının adını dəyişdirib "Ankara" qoydum. Bayıldakı məktəblərdən birinə Əhməd Cəfəroğlu, digərinə Əhməd Cavad adı verdim. Səbail rayonunun adı barədə mənim öz fikirlərim vardı. İstəyirdim Əhməd Cəfəroğlu olsun, ya elə Əhməd Cavad, Şıxəli Qurbanov adı verməyi düşünürdüm. Başqa işlər də oldu. Atam hərdən zarafata salıb deyərdi ki, çox dərinə getmə, mənə keçdiklərinə baxma, sənə keçməzlər. Deyirdi, ancaq mən də öz bildiklərimi edirdim. Müstəqil çalışmağı sevirdim. Amma onu da deyim ki, haradasa bu müstəqilliyimdə atama da güvənirdim, bilirdim ki, mənim üçün tarana gedər, aləmi ayağa qaldırar. Bu düşüncələr güc verib hər işimdə mənə.
Azər Turan: - Öz ərizənizlə işdən çıxmağınızı necə qarşıladı Bəxtiyar müəllim?
İsfəndiyar Vahabzadə: - Dedim axı, iki-üç gün sonra xəbər tutdu… Bir müddət Xarici İşlər Nazirliyində işlədim. Sonra diplomatik təhsil almaq üçün Türkiyəyə getdim. Qayıdandan sonra Mədəniyyət nazirinin müavini, Pakistanda fövqəladə və səlahiyyətli səfir, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Avropa bölməsində Azərbaycanın daimi nümayəndəsi, Diaspor Komitəsində sədr müavini, sonra Moldovada, Belorusiyada səfir, eyni zamanda, Azərbaycanın MDB məkanında daimi nümayəndəsi vəzifələrində çalışdım. Həmişə fəxr edirəm ki, Millətlər Palatasında Azərbaycanı Əlimərdan bəy Topçubaşovdan sonra təmsil edən ikinci azərbaycanlı mən olmuşam. Bu məsələ ilə bağlı çox ağrılı düşüncələrim var… Arada təəssüratlarımı, xatirələrimi yazıram; "İrandan başlanan yol" başlığı altında. Xatirələr ən etibarlı həmdəmdir. Bu xatirələrlə baş-başa mən içimə qapanmış, içimə tıxanmış dünya kimiyəm. Əvvəlki, bir sözdən məni anlayan dost-tanışların çoxu indi həyatda yoxdu. Mənə çox doğma, tanış olan küçələr, yollar dəyişib. Adam bəzən ehtiyat edir ki, öz doğma məhəlləsinin küçələrində belə aza bilər.
Azər Turan: - Atanızın məzarını tez-tezmi ziyarət edirsiniz?
İsfəndiyar Vahabzadə: - Hə... Keçən dəfə fikir verirəm, atamın məzarı Mehdi Hüseynin məzarı ilə üz-üzədir. Mehdi Hüseynə dədə deyə müraciət edərdi atam. İndi məzarları üz-üzədir. 1964-cü ildə atam doktorluq müdafiəsi edəndən sonra evimizdə ziyafət oldu. Həmin məclisdə Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, Mir Cəlal, Məmməd Cəfər, Əzəl Dəmirçizadə, Əli Sultanlı, Əziz Mirəhmədov, sizin atanız İmamverdi Əbilov… vardı. Türkiyə səfərindən yeni qayıtmış Mehdi Hüseyn məclisi idarə edirdi. Bu, Mehdi Hüseynin bizə son gəlişi oldu. İki ay sonra dünyasını dəyişdi.
Azər Turan: - Deməli xatirələrinizi yazırsınız. "İrandan başlanan yol". Siz ilk növbədə Azərbaycanı bütöv görmək istəyən Vahabzadənin oğlusunuz.
İsfəndiyar Vahabzadə: - Müstəqillik, bütövləşmək ideyası atam üçün bir ideologiya, missiya idi. Bu yolda o, öz imkanlarından qat-qat çox ağır yükün altına girməkdən belə çəkinməmişdi və bu barədə düşünmək indinin özündə belə çox vaxt adamı heyrətə salır, mat qoyur. O, ömrü boyu "Gülüstan", "Türkmənçay", "Kürəkçay" ağrısı çəkdi. O taylı-bu taylı Azərbaycanımızın aqibətini düşündü. Tarix bizə bir neçə dəfə birləşmək imkanı, şansı verib. Ötən əsrin yetmişinci illərinin sonlarında belə bir şərait yaranmışdı. Şahın Fərəh xanımdan olan oğlu o zaman İran şahı olmaq ərəfəsində televiziyadakı çıxışında dedi: "Hörmətli həmvətənlərim, mən sizləri əmin edirəm ki, hakimiyyətə gəldiyim halda Türkistana (Azərbaycana) muxtariyyət verəcəm…" Şah oğlunun anası azərbaycanlı idi. Fərəh xanım bakılıdır. Ona görə də oğlunun Azərbaycan sevgisi anlaşılandı. Amma belə məsələlərdə həmişə ayıq-sayıq olan qüvvələr hadisələrin axarını bir ayrı səmtə yönəltdilər. Atam bu olaylar barədə həmişə yana-yana danışardı… Həmin hadisələrin baş verdiyi günlərdə mən İranda işləyirdim. 1976-1979-cu illər idi …
Azər Turan: - İranda işlədiyiniz vaxt çevrənizdəkilər sizin "Gülüstan" müəllifi Bəxtiyar Vahabzadənin oğlu olduğunuzu bilirdilərmi?
İsfəndiyar Vahabzadə: - İş otağımda atamın şəkli vardı. Bir nəfər şəkildəki adamın kimliyini soruşdu. "Atamdı, - dedim. - Bəxtiyar Vahabzadə". Ətrafımdakı adamların şaşırdığını gördüm. Dedilər ola bilməz, Bəxtiyar Vahabzadə yüz il bundan əvvəl yaşayıb, ötən əsrin adamıdı. Siz olsa-olsa, onun nəvəsi, nəticəsi ola bilərsiniz. Gerçəyi anlatdım. "Oğluyam" - dedim. Pasportuma baxdılar. Atamın adını, soyadımı oxudular. Sonra haradansa atamın "Gülüstan"ını tapıb gətirdilər. Yetmiş-səksən səhifəlik bir dəftər idi. Təəccüblə alıb baxdım. Dedim, axı mənim atamın bu əsəri cəmi altı səhifədən ibarətdi. Gördüm çox əlavələr var. İran şahından, Karterdən belə çox adam haqqında deyilənlər vardı. "Gülüstan"a mənim münasibətimi görəndə yenidən öz fikirlərinin üstündə durdular ki, deməli, sən Bəxtiyar Vahabzadənin oğlu deyilsən, oğlu olsaydın, onun əsərini bilməmiş olmazdın. Nəsə, xeyli məlumat verməli oldum, gerçəyi anlatdım. İnanmırdılar ki, sovetlərin o qorxulu çağlarında, sistemin qılıncının dalı-qabağı kəsən vaxtında hansısa bir qələm adamı belə şeyləri yaza bilər. Elə bilirdilər Bəxtiyar Vahabzadə sovetlər dövründən çox-çox əvvəl yaşayıb. Yoxsa bu həqiqətləri yaza bilməzdi. Məsələ beləydi. O zaman sözün doğrusunu demək hünər istəyirdi. Amma sonra hər şey dəyişdi. Az qala hamı özünü millətçi kimi qələmə verməyə başladı.
Azər Turan: - Ədəbiyyat üzərindəki ideoloji basqı dünyanın heç bir yerində sovetlərdə olduğu kimi ağır yaşanmayıb. Əlbəttə, yazıçının, şairin ictimai sorumluluğu dünyanın hər yerində olub. İndi bəzən sovet dövründə yaşayan yazıçıdan, şairdən tutaq ki, niyə bizimkilər Oruel olmadı, niyə içimizdən Markes çıxmadı, niyə bizdə Kamyu, Sartr və b… olmayıb kimi tarixi bilgilərdən məhrum, populizmdən uzağa getməyən fikirlər səslənir. Cavab çox sadədir: ona görə ki, Kamyu da, Oruel də, Sartr da burda - sovetlər birliyində yaşamırdı. Sosialist realizminin siyasi Damokl qılıncı onların başı üzərindən asılmamışdı. Dünyanın hansı diktatoru Stalinlə qiyaslandırıla bilər ki? 1930-cu illərdə bizimkilər Stalin zülmündən əzab çəkəndə, pantürkizm, pantürkist adıyla güllələnəndə Fransada qaradərili Leopold Senqor şeirlərində panafrikanizmin əsaslarını qoyurdu. İşə şairliklə başladı. Sonunda gəlib Seneqalın prezidenti oldu. Çünki Fransada Stalin mislində və miqyasında diktator yox idi. 1948-ci ildə Sartr Senqorun şeirləri barədə yazırdı ki, bu qara ağızlardan süngünü çəkəndə sizin üçün mədhiyyə, tərif yazacaqlarınımı umurdunuz? Fransada Stalin diktaturasına bənzər bir sistem olsaydı, orda nə hakim xalqın Sartrı yetişərdi, nə də məzlumların içindən Senqor çıxardı. İndi adını ya diplomat, ya siyasətçi, ya da şair qoyub Səməd Vurğuna yuxarıdan aşağı baxanların davamlı yanlışı qlobal bir kataklizm yaşamış bir cəmiyyətə və XX əsrə laqeyd, ötəri və bilgisiz yanaşmalarından qaynaqlanır.
İsfəndiyar Vahabzadə: - ...Heç yadımdan çıxmır; bir dəfə Hikmət Hacızadə ilə küçədə üzbəüz gəldik. Məni salamlayıb dedi: "Komsomola eşq olsun!"
Eyni eyhamla mən də ona cavab qaytardım: "Müsavata eşq olsun". Əlavə edib soruşdum: "Hikmət, sən müsavat sözünün mənasını bilirsən?" Karıxıb qaldı. Dedi, müsavat elə müsavat deməkdi də…
Təəccüblənmədim. Təsəvvürü buracandı. Müsavatçılıq gərək qandan-ilikdən gələ. Yoxsa sən gəncliyini gitarada bayağı mahnılar çalmaqla keçir, avropalılardan da betər geyim-kecimdə, saç-saqqalda toylarda, məclislərdə ol, sonra da gəl ki, mən müsavatçıyam. Böyük şair Səməd Vurğun barədə ağzına gələni danış ki, o, "26-lar" poemasında tarixi həqiqətə qarşı gedib. Bəs "Aygün" poemasından niyə söz açmır, görmək istəmir ki, Səməd Vurğun o əsərində Azərbaycan qadınının necə böyük obrazını yaradıb. Ya elə Azərbaycan poeziyasının üfüqlərini harayacan ucalda bilib. Sadacə, şairi milli satqınlıqda suçlayır. Amma əsl satqını öz ətrafında, yaxın qohumları arasında axtarmaq istəmir. Əmisi oğlu Aydın Hacıyev kimin haqqında donos verdiyini demir. Demir ki, Aydının atası Nazim Hacıyev vaxtilə çap etdirdiyi məqaləsində nə səbəbdən yazırdı ki, hər iki-üç Azərbaycan kəndindən sonra bir erməni, yaxud rus kəndi salmaq lazımdı. Satqınlıqdan yazmaq istəyirsənsə, bunlardan yaz.
Azər Turan: - Bu yaxınlarda Sərdar Cəlaloğlunun müsahibəsini oxudum. Deyir, Bəxtiyar müəllim sağlığında özü danışırdı mənə. Ona deyiblər ki, Leninə bir poema həsr elə, sənə SSRİ-nin xalq şairi adını verək.
İsfəndiyar Vahabzadə: - (gülür) Ola bilməz axı Bəxtiyar Vahabzadə belə bir söz desin. Məgər Bəxtiyar Vahabzadə bilmirdi ki, sovet hökumətində "SSRİ xalq şairi" deyilən bir təsisat yoxdu… Olmayan adı necə verə bilərdilər ona. İndi dəb halı alıb. Çoxu bilmədiyi şeylərdən danışır ki, gündəmdə qalsın. Səməd Vurğunu, Rəsul Rzanı, Bəxtiyar Vahabzadəni, Anarı nədəsə günahlandırmaqla, suçlamaqla gündəmdə qalmaq, məşhurlaşmaq, "qəhrəmanlıq" göstərmək istəyirlər. Səni oxuyan yoxdusa, sən yaza bilmirsənsə bunun günahı Səməd Vurğunda, Rəsul Rzada, Bəxtiyar Vahabzadədə, Anarda, Elçindədimi? Mən Anarın bütün hekayə və povestlərini əzbərdən bilirəm. Anar mənim üçün dünyanın ən böyük yazıçılarından biridi. Ən böyük millətçilərdən, türkçülərdən biri də mənim üçün Anardı, Bəxtiyardı… Eləcə də Xəlil Rza… Ona görə ki, onlar ilkdən, əvvəldən bu yolu seçib, bu yolla gəliblər. Etiraf edim ki, "Çevrilmə" istisna olmaqla Kafka mənə elə də çatmır. Çingiz Aytmatov, Anar mənə daha yaxındı, nəinki Markes. Həmişə maraqla oxumuşam onları. Eləcə də Elçinin "Ölüm hökmü" romanını. Əla əsərdi. Amma indi elə gənc qələm adamları var ki, bu haqları danırlar. Yaza bilməmələrini müxtəlif yollarla ört-basdır edirlər, guya ki, postmodernizmi ədəbiyyata gətirirlər, Füzulini, Sabiri qınaq hədəfinə çevirirlər. Bunlar məqsədli, düşünülmüş şeylərdi. Atam belə hallara qarşı dözümsüz idi… Mütləq cavablarını verərdi...
Azər Turan: - Onsuz da zaman hər şeyi yerbəyer edir.
İsfəndiyar Vahabzadə: - Zaman demişkən, atamın mənə ilk hədiyyəsi şahmat, son hədiyyəsi isə saat oldu.
Azər Turan: - Bu ilk və son hədiyyələrin - şahmatın və saatın bir rəmz olduğuna inanırsınızmı?
İsfəndiyar Vahabzadə: - Atam deyirdi ki, həyat şahmat oyunu kimidi. Hər zaman rəqiblərini başa düşməyə çalış...
Hazırladı:
Sərvaz Hüseynoğlu
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
