"Mən" olmağımın tarixçəsi... - Niyazi Mehdi - parçalar - Niyazi MEHDİ

Niyazi MEHDİ

Yazının əvvəli - Linkə keçid edin: http://edebiyyatqazeti.az/news/muzakire/4125-men-olmagimin-tarixcesi

60-cı illər. Bakı

Biz Bakıya 60-da o ümidlə köçdük ki, atamız "sevgilisindən" ayrılıb evinə qayıdar. Əslində, nənəm olmasaydı, ürəyi yumşaq, fağır, tərbiyəli anam bu "təpərli" addımı atmazdı. Atam isə "qızıxmışdı" (nənəmin sözü), Elmirə xanımdan ayrılmaq planı yox idi, ona görə də Bakıya gəlməyimizin xeyri olmadı. Hərçənd gəlməsəydik, bəlkə də bizdən tam uzaq düşərdi. Ancaq bizi atmamasında Partiyadan qorxmasının da rolu olmuşdu.

Anam Universitetin fəlsəfə fakültəsinin ilk buraxılışlarından idi, 60-cı illərin fəlsəfə üzrə bir çox müəllimləri onu əlaçı və əsl azəri qızı kimi tanıyıb hörmətini tuturdular. Atam bizi atsaydı, bu da onun nüfuzuna ləkə gətirərdi, - yaxşı bir azərbaycanlı qızını bədbəxt etmiş adam kimi.

Arvadbaz bir gənc olan atam, kəbinsiz seks hər cavana qismət olmadığı üçün, 18-19 yaşında ortaq ulu babanın soyundan olan Simuzər xalanı almışdı. Sonra Aqil məni onunla, - anası ilə tanış etdi. Simuzər xalanın görünüşü adi idi, ancaq deyəsən, gəncliyində qalın hörüyü ilə seçilirdi. Bu isə kənddə qızları çəkimli edən göstəricilərdən imiş (bizim Ortaçağ ədəbiyyatında zülfün küfrlə, kişiləri yoldan çıxaran seksuallıqla anışmasını yada salın). Yeri gəldi, bunu da deyim, saç məsələsində anamın öyünməli heç nəyi yoxdu, çünki saçı zəif idi və 40-50 yaşlarında o qədər töküldü ki, başının dibi görünməyə başladı.

Atam uşaq-muşağı vecinə almadan oğlu Aqili, arvadı Simuzəri kənddə qoyub Ağdamda texnikumda oxumağa başladı və burada anama vurularaq axırda evlənməyə razı saldı. Anam, demə, ölümündən qabaq Aqildən xeyir-dua almışdı ki, nəyə deyirsən, and içim, Musanın evli olub boşanmasından xəbərim yox idi.

Atam eyni vecsizliklə anamla davranmışdı. Bir nədəni şorgözlüyü idisə, o birisi şəhər qarşısında kəndçi kompleksi idi. Güman onun gözündə Ağdam Sarcalıya baxanda sovet adamına Paris görünən kimi görünmüşdü və ağdamlı qıza evlənmək bu "Parisə" düşmək yolu olmuşdu, Balzak romanlarında saçı pərişan Marius təkin gənclərin əyalətdən Parisə gəlməsinin motivinin oxşarı Azərbaycanda da vardı.

Atamın evlənməsində bu motivdən başqa anamın yaraşığını, xasiyyətini gözə alanda sevginin olmasını da qırağa qoymuram. Hərçənd o çox arıq idi, bu dərəcədə arıqlıqsa o çağkı şorgözlərə, aşiqlərə incəlik kimi görünürdümü? - bilmirəm. O çağlar azərilərin üstünlük verdikləri qadınlar Rubens qadınları idi. Mən özüm bu seksual "prioritetdən" qırx yaşından sonra qurtula bildim. 50 yaşımda isə Azərbaycanda dolu qadınlara tamahı, iri alma-armuda üstünlük verilməsini, içki məclislərində dostlarımın və özümün küpünəcən girməyimi (çox içməklə bağlı qardaşım Aqildən eşitdiyim deyim) bu kulturoloji silloqizmlə açıb anlatdım: bir nəsnə ləzzət verirsə, onun iki qat böyüyü iki qat, üç qat böyüyü üç qat ləzzət verəcək inamı bizi çaşdıran yanlış silloqizmdən gəlir. Axırıncı ilə ağıllanandan sonra özümə komanda verdim: içəndə dəm olan kimi içkini dayandır, çünki dəmsənsə, daha çox içdikcə iki qat, üç qat ləzzət olmayacaq!

Normal qadın bədənindən iki qat böyük olan qadın bədənindən iki qat ləzzət almaq ümidində olan kişilər bu içki aldanışının qurbanı olurlar.

Atam iliyinəcən ateist idi. 175 sm-ə yaxın boyu vardı, yaraşığı da az deyildi. Ancaq köklüyə meyli 35 yaşında onu dikinə durmuş düzbucaqlı qutuya çevirmişdi. Bakı Dövlət Universitetində fəlsəfədən, elmi-ateizmdən dərs deyirdi. Universitetdə heç kim onun qədər kök deyildi. Belə kök ola-ola arvadbaz da olasan?! - təəccüblü məsələdir. O mənim əyin-baş məsələsində vecsizliyimdən fərqli olaraq, geyiminə çox fikir verirdi. Həmişə bahalı kostyum tikdirib geyərdi. Əyninə böyük köynək tapa bilmirdi, ona görə pencəyin altında qalan yerində qoltuq altı tikişdə köynəyi başqa parça ilə genəltdirərdi. Başında şlyapa olardı və bu ona kostyumu ilə, köklüyü ilə birlikdə vəzifəli adam imicini verərdi. Qayaüstü rəsmlərdə qəbilənin başçısı yerdə qalanlardan böyük çəkilərdi. Oxşar olaraq uzun sürə köklük də insanın varlı, yeyib-içib yaşamasının göstəricisi kimi qavranılırdı. Yaxşı kostyumlu, şlyapalı kök adam azəri qavrayışına qeştalt psixolojinin dediyi patterndə "böyük adam" qəlibini verirdi.

Universitet müəllimlərinin öz modası vardı. 80-ci illərdə birdən-birə onlar şlyapanı Çe Qevara bereti ilə əvəz etdilər - papaq məsələsində çox konservativ olan azərilər zorla vəzifəli adamların şlyapasına alışmışdılar ki, universitet müəllimlərinin bir kəsimi beretə keçdi. Hardan gəlmişdi bu dəb? - bilmirəm. Bəlkə də Moskvadan gəlmişdi. Hər halda Tiflisdən, ya bereti sevən basklardan gələ bilməzdi. Moskva isə bereti Çe Qevaradan götümüşdü, məncə. Korrupsioner Sovet rejiminin paytaxtında Latın Amerikası partizanlarına, devrimçilərinə anlaşmaz gənclik sevgisi vardı. Bu sevgi Kastro-Xruşşov arasındakı dostluq sevgisi qədər qəribə idi.

İlk dəfə bereti professor Ağamusa Axundovun başında görməyim yadımdadır, bəlkə də bu moda universitetdə ondan başlamışdı və həməncə gəlib atama çatmışdı. Şlyapalı Musa beretli Musa oldu.

Mən isə o çağlar bu şlyapa məsələsindən elə qıdıqlanırdım ki, hətta 50 yaşında başıma nə qoyum? - sualı qarşısında duruxub qalanda şlyapa ideyasını yaxına buraxmadım.

Atam, görünür, bizim qarşımızda suç duyurdu, ona görə bizimlə kobudluq etməzdi, heç o biri qardaşlarım Fərhadla, Mehdi ilə də etməzdi. Bir dəfə çiməndə biz Elçinlə çox səs-küylə məzələnmişdik. "Bəsdirin!" sözünü vecimizə almayanda gəlib yüngülcə dalımızı şapalaqlamışdı. Bu bizim ömrümüzdə birinci və axırıncı ata silləsi oldu. Mənə elə gəlirdi ki, hamını evdə kötəkləyirlər, ona görə gizli öygü duyurdum ki, bizi döymürlər. Ancaq onu da deməzdim ki, atam bizimlə bağlı heç nəyi vecinə almırdı. Düzdür, necə oxumağımızı vecinə almırdı. Di gəl, nədənsə, birdən-birə saçımızı necə saxlamağımızı vecinə aldı. Mənim 9, ya 10-cu sinifdə bakenbard saxlamağım onu çox qıcıqlandırırdı. Bir dəfə hirsindən partlayaraq barmağı ilə bakenbardımın yarısını cızıb demişdi, buradan kəsmək lazımdır! 50 il keçib, ömrümdə min maraqlı olay olub, hamısı da yadımdan çıxıb. Bəs niyə bu barmağın çəkdiyi cızıq huşumda qalıb? - insan ruhunun, psixikasının sirləri haqqında sorular belə nəsnələrdən gəlir.

İki ildən sonra gördüm ki, atam özü də bakenbard saxlayır.

Onun bu qəribəlikləri Elçinin "Nimrod" romanına düşüb. Orada Nuh peyğəmbərin atam kimi sinik və ateist oğlu, - atam kimi dəqiqədə bir "kəneşnə, kəneşnə" deyən Xuş balasından (Nəmruddan) ala-bəzək gödəkcəni alır ki, oğlan uşağı belə şey geyməz. Zaman keçir Nəmrud görür ki, atası həmin gödəkcəyə özünü pərçimləyib alaçıqdan çıxır. Elçin mənə dedi ki, onunla atamız arasında gerçəkdən bu olay olmuşdu.

"Nimrod" romanı o çağlardandır ki, Tanrının dünya səhnəsində iştirakı dəqiqədə bir görünürdü, Nuh isə peyğəmbər olduğundan Tanrını hamıdan çox yaxından bilmişdi. Bu, yüz illər sonra oldu ki, Tanrı, sanki dünyanı buraxıb ondan uzaqlaşdı, daha adamlar arasından elçi seçmədi. Ona görə Tanrının "dünən filankəsin gördüyü Allah olduğu bir dünyada" Nuhun oğlu Xuşun ateistliyi adamı mat qoyur - bu nə axmaq adam imiş?!

Mənim atamdan söylədiklərimdən nəticə çıxarmayın ki, ona qarşı gizli nifrətim var. Yox. Biz uşaqları onun simicliyindən, üç arvadlılığından qəzəblənsək də çoxdan bağışlamışıq və Elçini, Aqili bilmirəm, mən onun üçün indi darıxıram. Əslində, simicliyi də müəllim maaşı ilə yaşamasından idi. Bakıda iki arvad, 6 uşaq, taksi xərcləri və baş müəllim, sonra dosent maaşı - simiclik etməyəydi, nə edəydi?! Xatirələrimi oxuduqca atam haqqında yaxşı nəsnələri də görəcəksiniz. Onun şəxsiyyətinə bu qədər yer ayırmamsa Froyddan gələn "ata-bala konflikti və sevgisi" probleminin Azərbaycan variantını düşünməkdir. Bir də İsa peyğəmbər demişkən, suçlama ki, suçlanmayasan. Bəs balalarım mənim haqqında nə düşünürlər, mən onlara, bilməzə, hansı travmaları vurmuşam? Bəlkə sonralar bunu onlardan soruşub araşdırdım.

İndi düşünürəm ki, mənim psixolojim atamın bir çox başqa xasiyyətlərinə protest olaraq formalaşmışdı. Froydun bir tezisinı öz üzərimdə dərindən duyuram. O deyirdi ki, oğullar 30-35 yaşınacan atalarına etiraz əsasında formalaşırlar. Sonra isə birdən ayılıb görürlər ki, özləri ataları kimidir. Dostum İlham (Səfərov, İnternyusun direktoru) mənə demişdi ki, 35 yaşınacan atamın qədrini bilmirdim, nə yaxşılıq edirdisə, düşünürdüm borcudur. Yalnız yaşlananda onu əziz adam kimi çox istəməyə başladım.

İndi mən də atamın xəsisliyinə etiraz olaraq formalaşmışdım və dayım kimi əliaçıq olmağa çalışırdım. Hərçənd pulum yox idi ki, bu xasiyyətimi geniş göstərim. Atam köklüyünə görə həmişə taksi ilə gedərdi. Ona görə taksiyə pulu qəpiyinəcən düz verərdi və buna görə taksi sürənlərin nifrətini qazanmışdı. Taksi məsələsini mən də bilirdim və utanırdım. Hətta bir taksi şoferi qəzəbindən onu maşından çıxmağa qoymayıb qaba sözlərlə dükanları gəzdirmişdi ki, qaytarmağa 3 qəpiyim yoxdur, gedək tapım verim. Sovetlər dağılandan sonra mən atamın bu xasiyyətindən utandığımı yadımdan çıxarıb özüm milli mədəniyyət naminə pulda dəqiqliyin tərəfində durdum, hətta bunu əsaslandırmaq üçün azərilərin pul psixolojisi ilə bağlı yazılar da yazdım.

Başqalarından seçilməyin ekzistensial önəmini qanan hər adam öz görkünü, imicini hamıdan ayıran davranışlar və düşüncələr üstündə qurur. Atamın başqalarından seçilmək istəyi onu bu istəyi ağlına gətirməyən yığnaq adamlarından ayırırdı. Pisi o idi ki, atamın işi-gücü gözdə-qulaqda durub kiminsə ağzından "inşallah", "Allah qoysa" sözlərini gözləməsi idi. Elə ki, biri bunu deyirdi, həməncə ateistik kinayə ilə onun Allaha güvənməsini ələ salırdı. Qabaqlar düşünürdüm ki, atam Sovet propaqandasından qorxub belə edir. Sovetlər dağıldı, atamınsa ateizmi qaldı. Hətta yaşı 70-i keçəndə belə, ölüm qarşısında hər ehtimala qarşı Allaha inanmadı.

Sonradan soruşanda bildim ki, anam da ateist imiş. Lap mat qaldım. Ancaq o, atam kimi döyüşkən ateist deyildi. Görünür, anamı Allahla ilgili uşaqlıqdan gəlmə quşqular yox, unievrsitetin fəlsəfə fakültəsində keçdiyi marksizm-leninizm belə dəyişdirmişdi. Hərçənd bir soru cavabsız qalır, niyə həmin fakültəni bitirmiş o biri tələbələrin çoxu üzdə ateist təkin danışsalar da, ürəklərində Allah sevgisini və qorxusunu gəzdirirdilər, mənim kövrək, zərif anamsa gəzdirmirdi? Ruhun qəribəliklərindən sirr istəyirsinizsə, bu da bir psixoloji sirdir!

***

1960-cı ildə biz 199 saylı məktəbin yanındakı Tolstoy küçəsində 4 mərtəbəli evin yarımzirzəmisinə köçmüşdük. Burada da "aankı evimiz" kimi sirli otaq vardı. Bizə bərk-bərk tapşırmışdılar ki, onun qapısını açmayın, orada pişik boyda siçovullar var. Beləcə, hər gün gözümün qabağında bir mistik qapı dururdu. Bu qapını nağıllardakı "40-cı qapını açma!" tapşırığından gələn duyğularla qavrayırdım. Bağlı, içinə girmədiyin yerlərin mistikası uşaq dünyası üçün ayrı şeydir. Sarcalıdan çıxıb bir az aralananda qarğıdalı tarlasının yanında bir arxa çatırdın, su "Göz" adlanan mağara tipli torpaq qabartısından çıxırdı. Qardaşım Aqil deyir ki, o, kəhrizdən axan su idi. Biz ora girib dərinə gedə bilərdik, di gəl girmirdik və onu sirli yer hənirtisində duyurduq.

Bakıda ilk yaşadığımız mənzilin yiyəsi hündür, Sovetski cayılı tipində yaraşıqlı oğlan idi, hər ay gəlib kirayə pulunu aparırdı. Anası gürcü idi. Onun mənə bir axmaq etgisi oldu, indi də zibilini çəkirəm. Gələndə təndir çörəyi, kolbasa ilə gəlirdi. Kağızı stolun üstünə sərib yavaş-yavaş ləzzətlə yeyirdi. Bu zaman çörəkdən böyük tikə, kolbasadan qırnıq dişləyib yeyirdi. Biz kasıbçılıq içində yaşasaq da, aclıq çəkmirdik. Ancaq bu 30 yaşlı gədənin yemək üslubu məni elə tutdu ki, başladım elə yeməyə - çox çörək, az ət. Ağdamın zavod çörəyi yaman dadlı idi, ancaq mən onu uşaqlıqda adi qaydada yeyirdim. Bu oğlandan sonra isə çox çörək yeyən oldum. Yalnız 55-60 yaşımda aşırı köklükdən qurtulmaq üçün Demis Russosa baxıb çörəyi tərgitdim. İndi hərdən dadıram.

"Tolstoy"da ilk dəfə mən Bakının öz iyini bildim. Zibil qutularına nəsə dərman vururdular (orda-burda indi də vururlar) və onun qoxusu mənim üçün Bakı iyi olaraq Bakını "iysiz" Ağdamdan ayırdı.

"Tolstoy"da mən 60, ya 61-cı ildə camaatı silkələyən çörək qıtlığını gördüm. İndi Azərbaycanda, - daha çox Bakıda, kökəlməmək üçün xeyli adam çörək az yeyir, ona görə də başqa yeməklər varsa, birdən çörək qıtlığı olsa, bunu fəlakət saymazlar. O çağlar isə yoxsulluqdanmı, adətdənmi, nədənmi çörəyi çox yeyirdilər, ona görə qıtlıq adamları bərk qorxutmuşdu. Çörək üçün uzanan böyük növbələri indi də göz qabağına gətirə bilirəm. Bakıda dükanlarda adamlar Ağdamdakı kimi bir-birini "qırmırdılar", uzun növbələrə düzülürdülər, hərçənd hərdən itələşmələr olurdu.

"Azərilər və çörək" ayrı bir konudur. Gəncliyimdə oxumuşdum ki, yoxsul ölkələrdə çörəyi çox yeyirlər (80-ci illərdə arıqlamaq üçün çörəyi azalda bilməyən Ramiz Rövşən mənə demişdi, gördün çörəyi çox yeyib kökəlirəm, deməli, kasıblamışam).

Moskvada oxuyanda görürdüm ki, tələbə yeməkxanasında ruslara 2-3 nazik dilim bəs edir. Biz isə 6-7 dilim götürürdük. Sonradan Avropada və Amerikada olanda anladım ki, oradakılara baxanda ruslar da çörək çox yeyirlər. 1991-ci ildə Amerikaya jurnalistlər qrupu ilə getmiş bizlər tez-tez "çörək gətir" deməklə ofisiantları bezdirmişdik. Bu zaman, sanki çörəyə sevgimizdə amerikanlardan fərqlənməyimizlə öyünürdük. İndi bunu yada salanda özümüzə gülürəm. Fərqləri başqa nəsnələrdə tapıb göstərməliydik, yoxsulluğun simvollarında yox.

Deməli, belə. Ağdamda zibil hara atılırdı huşumda qalmayıb, ancaq hər halda zibilə vurulan dərman qoxusunu bilmirdim, çünki orada belə nəsnələr yox idi. Bakıda bildim. Ağdamda dükanların qabağında qənd gələndə böyük yığnaq, basabas, qışqırıq olardı. İlk dəfə Bakıda gördüm ki, dükanlarda adam kimi növbəyə durmalısan, yoxsa ayıbdır. Ağdamda biz "şəkər"i "qənd"dən ayırırdıq. Bakıda mən dükanda şəkər istəyəndə qənd verirdilər. Ağdamlıların "şəkər" sözünün yerinə Bakıda "qara camaat" (bəs təhsildən uzaq adamları necə adlandırım?!) "pəsöy" deyirdi. Biz qara camaatdan olmadığımız üçün (hər halda müəllim ailəsi idik) "pəsöyə" keçmədik, ona görə indiyənəcən ağdamsayağı "şəkər" sözünü işlətməyim məni cürbəcür anlaşmazlığa salır ("şəkər tozu" isə nəsə dilimə yatmır).

İndi ki fərqlərdən danışdım, birini də deyim. Bakıya gəldiyimiz ilk günlərdə ətin dadı mənə dəhşətli pis gəldi. O çağ ət qıtlığı daha böyük idi. Deyirdilər ki, dükanlara müharibə üçün olan rezervdən ət dağıdıblar. Mən bilmirəm, bizim indi öyrəşdiyimiz donmuş ətə rezervdə illərlə qalan "müharibə əti" deyirdilər, yoxsa doğrudan da dükanlara müharibə rezervinin ətini çıxarmışdılar. Ağdamda biz həmişə bazardan alınma qoyun əti yeyirdik. Ağdamlıların gündəlik bazarlığında bir-iki kilo ətin yeri vardı. Babat yaşayanlar hər gün təzə ət bişirdikləri üçün bir həftəlik ət almazdılar. Buna biz Bakıda öyrəşdik, - bir dəfəyə 7-8 kilo ət almağa, özü də mal əti almağa. Ağdamlılar isə, əsasən, qoyun əti yeyirdilər. Ona görə Bakıya gələndə birinci donmuş ət mənə belə pis gəlmişdi. Onun dadına bir az sonra öyrəşdim.

Sarcalıda gündəlik yemək daha çox "əppəklə" şor idi - ağdamlılar əppək deməzdilər. Mənim kimi uşaq-muşaq qonaq gələndə çolpa-filan kəsərdilər. Şahbaz Xuduoğlu öz kəndləri haqqında deyir ki, bizim də əsas yeməyimiz şor-çörək idi. Sabir (Rüstəmxanlı) dostları ilə qonaq gələndə atam heyvan kəsərdi, ancaq öz heyvanını kəsməyə əli gəlməzdi, dəyişdirib, ya alıb başqa heyvanı kəsərdi. Belə çıxır ki, 10 illər keçsə də, kəndlərdə yemək məsələsində xeyli nəsnələr dəyişmədən qalmışdı - kənddə bir az yaşlı və qoca arvadların güllü-çiçəkli don geymələri kimi.

Onu da deyim ki, Sarcalıda şor-çörək məsələsini danışanda Aqil mənimlə qətiyyən razılaşmadı ki, bizdə çolpa əti yemək adi hal idi. Alternativ düşüncəni göstərmək üçün bunu yazdım.

Froyda görə, insanın qutuna, içinə (Altay türkləri insanın ruhuna iççi deyirlər) düşən nə varsa, itsə də, içdən çıxıb getmir, yəni tamam yox olmur. İndi məni şaşırdan soru odur ki, niyə Ağdam, Bakı uşaqlığımdan xeyli nəsnələr huşumda deyil, di gəl, xeyli önəmsiz nəsnələr də var ki, yadımdadır. Ağdam, Sarcalı "zaxod"ları dəhşətli murdarlıqda idi, ancaq yadımda qalmayıblar. "Tolstoy"da binanın həyətində olan ikigözlü təmiz tualet isə azca yadımdadır - ona görə ki, Elçin içəridə olanda gözləyirdim və soruşurdum neçə kuplet qalıb. Bu "kuplet" metaforası mənim tapıntım idi və iki qardaş arasında tualetlə bağlı leksik vahid idi. Metafora o qədər güclüdür ki, bu olayı Totoya danışandan 20-25 il sonra da kuplet məsələsi yadında qalıb.

***

Ağdamdan Bakıya anam və üçümüz necə köçmüşdük, avtobusla gəlmişik, yoxsa Yevlaxdan qatarla? - yadımda deyil - hərçənd səfər pal-paltar yükünə görə əziyyətli olmalıydı. Ağdamda, elə Bakının özündə də biz necə çimirdik ki, istidə iy verməyək? - yadımda deyil. Evlərdə vanna otağı yox idi, hamamamı gedirdik, ya nə? Həftədə neçə dəfə gedirdik? Yadımda deyil. Xatırlayıram ki, o çağlar Ağdamda qadınlar içindən boğça qabaran vedrələrlə həftədə bir dəfə dörd-dörd, beş-beş qaqqıldaya-qaqqıldaya hamama gedərdilər. Yayda hər gün çimməyən adamlardan pis tər iyi gəlməliydi - ancaq yadımda deyil ki, ağdamlıların, sarcalıların pis tər iyi olsun. Hərçənd çox-çox sonralar Sarcalıya avtobusda gedəndə gördüm ki, adamlardan bədən iyi gəlir, di gəl ikrah oyatmır. Neyçünsə Bakı avtobuslarında belə deyildi - bəlkə Bakının nəmişliyindən tər iyi pis olurdu?!

***

Psixolojimizin sirlərinə aid bir nəsnə. Sonralar elmlə məşğul olanda məndə bir adət yarandı. Hansısa məqaləni başlayanda, problemlə ilgili yeni ideya axtarışına çıxanda ilişən kimi problemi içimin qaranlıq dərinliklərinə atıb başqa işlərlə məşğul olurdum və bilirdim ki, üç-dörd günə oradan suyun altından pırtlayıb çıxan top kimi nəsə yeni ideya peyda olacaq. Adətən, olurdu da. İndi xatirələrimdə də bəzən nələrsə belə pırtlayıb çıxır.

***

"Tolstoyda" yaşayanda dükana gedəndə qonşunun yarıaçıq qapısından (ya bəlkə pəncərəsindən) ilk dəfə bir qarış boyda olan televizor ekranını görmüşdüm. Deyəsən, Zeynəb Xanlarovanı göstərirdilər.

***

"Tolstoyda" 199 saylı məktəb bir addımlığımızda idi. Orada bir ingilis dili müəllimi vardı, elə dərs deyirdi ki, hamımız üçün bayram olurdu. Heyif ki, adı yadımda deyil, üzü isə dumanlı huşuma gəlir - balaca, şəhərli görünüşündə, enerjili, şən danışıqlı kişi. Belələri milli sərvətdirlər, mənimsə adı yadımda qalmayıb ki, yazıma salım, İnternetə düşsün. İnanmıram indi sağ olsun. Kədər, min kədər! Sinif rəhbərimiz isə Lamiyə müəllimə idi. Ağdamlı olduğundan anamla yerli kimi mehribanlıqları vardı - bu, elə indicə yadıma düşdü.

Sinifdə mən diqqətçəkən uşaq deyildim. Hər tənəffüsdə bir çəlimsiz, di gəl dilli-dilavər, qıvrımsaç oğlanın başına yığışırdıq və o, nəsə Xruşşovun qarasına durmadan danışırdı. Bu balaca uşaq hər tənəffüsdə o qədər anti-Xruşşov söhbətini haradan çıxarırdı? Bəlkə də evdə eşitdiklərini bizə deyirdi, biz də ağzımızı açıb qulaq asırdıq və Xruşşova balaca ağlımızla nifrət edirdik. Bunu qorxudan gizlətmirdiksə, deməli, özümüz də qanmadan Nikita Sergeyeviçin gətirdiyi ilımlanmış SSRİ-dən bəhrələnirdik. Yoxsa Stalin sağ olsaydı, ağzımız nə idi?! Xruşşovun Stalini mavzoleydən çıxarmasına, şəxsiyyətə pərəstişi tənqid etməsinə 199 saylı məktəbin 3 "a" sinfindəki biz, balaca stalinpərəstlər belə reaksiya vermişdik. İndi o qıvrımsaç oğlan haradadır? Keçmişdən "patsan"ın qardaşı Eldarın adı yadımda qalıbsa, onun adı niyə qalmayıb? Bizə liderlik edən o oğlana heç yerdə rast gəlmədim. Nə universitetdə, nə Xalq Cəbhəsinin mitinqlərində, nə bazarda...kənddə-kəsəkdə. 199-dan gedəndən sonra mənim üçün bu lider "passionarlığında" olan balacanın yaşam ssenarisi qırıldı, düşdü.

Atamın evdəki söhbətlərindən görürdüm ki, Xruşşovpərəstdir - o, həmişə bütün partiya başçılarının pərəstişkarı olurdu, güman gəncliyində Stalinpərəst də olmuşdu. Xruşşovu həmişə tərifləyirdi, hakimiyyət dəyişəndə isə elə o cür Brejnevi tərifləməyə başladı. Onun anadan olduğu ildən 18-19 il qabaq Cümhuriyyət qurulmuşdu, bir az da qabaq Əli bəy Hüseynzadə, Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin bizim ulusda özgürlük sevgisini ağıllandırmaq, şiddətləndirmək üçün əlləşmişdilər. Ancaq nə atamda, nə onun nəslindən olan ziyalılarda bu parlaq adamların xatirəsini eşitməmişdim ki, xəbərim olsun. Sanki Azərbaycan Sovet Azərbaycanından başlamışdı.

Atamın Xruşşova simpatiyasından heç bir dramatik əzab keçirmədən Brejnev simpatiyasına keçməsi balaca ağlımla nəsə mənim xoşuma gəlmirdi. Bunu yazanda birdən düşündüm: bəlkə məndə müxalifətçi psixolojiyə meyil atamın "dövlətçi" xasiyyətinin acığına cücərmişdi?! Hərçənd bu müxalifçi psixolojim siyasi deyildi, nəsə marginallığa meyil idi - Ağdamda muğamı sevməmək, Bakıda Bitlzları sevməyə transformasiya etmişdi və bu da növbəti transformasiyasını universitetdə marksist-leninçilərin oturub-durub söydükləri strukturalizmi sevməyə çevrilmişdi. Beləcə, mənim hələ intuitivlik pilləsində duran ideallarımda Şərqin acığına Qərbə sevgi vardı, guya ki, Şərqi yaxşı bilib ondan eymənmişdim. Mən axı heç Azərbaycanı da yaxşı bilmirdim ki, ondan narazı qalıb Avropapərəst olum. Bəs nədən Əli bəy Hüseynzadədən gələn türkləşmə, islamlaşma, avropalaşma düsturu mənim mentalitetimdə yalnız avropalaşma şəklini almışdı? Türkləşməni mən heç qanmırdım nədir, məktəbin axırıncı siniflərində isə "gəliyorum-gediyorum-peki-işte" deyən türklər mənə gülməli danışan adamlar kimi görünürdü. İslamlaşmanı bilirdim, ancaq fərqinə vamırdım. Daha doğrusu, Ağdam meçidində (məscidində) aşurada basa-basdan, meçidin içindəki kəsilmiş baş şəkillərindən, şaxsey-vaxseydən bilirdim və bildiklərimdə narazılıq yox, bir az ürək qısılması vardı.

Mənim uşaqlıq illərimdə Azərbaycanda xruşşovpərəst, brejnevpərəst olan mühitdə İsimxan Rəhimov kimi qəribə adamlar vardı, ancaq Facebook olmayan bu dünyada onlardan azərilərin çoxunın xəbəri ola bilməzdi. Bir düşünün, belələri dissidentlik edirdilər, ruslaşmaya qarşı çıxırdılar - bilə-bilə ki, etdikləri heç bir dalğa yaratmayacaq, yalnız dedi-qodularda, pıçapıçlarda yaşayacaq. Bu fonda İsimxan müəllimin dostları ilə etdiklərində mənə bu balacaboy adamın ucaman, möhtəşəm mənəviyyatı açılır.

Bax, mənim uşaqlığım keçən dünyada bu Azərbaycan da vardı. Ondan nə atamın xəbəri vardı, nə mənim.

***

199 saylı məktəbdə oxuyanda Bakı dəhşətli bir dedi-qoduya yoluxdu. Hər yerdə danışdılar ki, yəhudilər uşaqları oğurlayıb asırlar ki, bədənlərini deşəndə qanları ritual üçün hazırlanan xəmirə damsın. Xeyli yaşlananda bildim ki, yəhudilərlə bağlı bu böhtan Antik dönəmdən gəlir. Böhtanın yaramazlığı onda idi ki, İudaizm öldürüləndə qanı çıxmamış heyvanı yemək üçün koşer, yəni halal saymırdı və bu, İslama da keçmişdi. Güman anlamı o idi ki, ruhu yemək olmaz - qan, axı, qutla bağladılırdı. Dünya tarixində ilk dəfə İudaizm insanın qurban verilməsini heyvanın qurban verilməsi ilə əvəz etmişdi. Yəhudilərə qarşı böhtan, yəni onların oğurlanmış xristian uşaqlarını dini törəndə kəsib qanından istifadə etməsi şayiə halında Çar Rusiyasında geniş yayılmışdı. 60-cı illər Bakısında antisemitizm yox idi, bunu hamı bilir. Bəs Çar dönəmində yəhudilərlə bağlı yaylmış böhtan haradan gəlib bura çıxmışdı? Çıxan kimi də niyə sovrulub yox olmuşdu? Başım çıxmır.

***

Biz bir il sonra Tolstoy küçəsindən Ostrovski küçəsinə köçdük. Daha dəqiq desəm, indiki Nərimanov heykəlinin yerində tramvay fırlanırdı və dairəyə girən dəmir yolunun üstündə köhnə bir məhəllə vardı. Orada bir otaq kirasına götürmüşdük, bəlkə də 6-7 kvadratmetr olardı. Evin yiyəsi Törə xala idi - bu qarı çarşabla gəzərdi və vaxtlı-vaxtında namaz qılardı. Oğlunun birinin adı Cəfər idi, sarışın gözlüklü axsaq oğlan. Sonralar onu yada salanda Cəfər Cabbarlının şəkli ilə anışmalarda gözümə gəlirdi. Onlar deyəsən, dağlı idilər.

Bu məhlədə mən daha tez bakılılaşdım, çünki çoxlu tay-tuşum vardı, onlarla oynayırdım. Güman "gələjəm/gedəjəm" deməyi burada tərgitdim, bəlkə də tay-tuşlarım ləhcəmi doladıqları üçün, ancaq tərgitmə prosesi huşumun dərinliklərinə düşüb itib.

Elçinin hamını cinləndirən cır səsi vardı, danışanda üstünə qışqırırdılar ki, kəs səsini! Bu, Elçinin, güman, balacalıqda əsas travması olmuşdu. 9-10-cu sinifdə o, cır səsini tərgitmək üçün özünü qalın səslə danışmağa zorunladı. Ancaq bu səs qondarma olduğu üçün çox iyrənc idi, daha çox əsəbiləşdirirdi. Bəlkə də bir ildən sonra Elçində təzə səs oturuşdu və adam səsi oldu.

Məhlədə 5-6 yaşlı Elçini Xruşşovla qorxuzurdular. "Xruşşov gəlir" deyən kimi o, vəlvələyə düşüb qaçırdı. Bəlkə də bu travmanın yaratdığı əskiklik kompleksi onu gəlcəkdə dəli igidlik eyləmlərinə, riskli addımlara itələdi. Elçin, sanki özünə sübut etmək istədi ki, qorxaq deyil, ciyərlidir. Ancaq görünür, Xruşşov travmasında, Xruşşovdan mənasız qorxuda özünü göstərmiş bu "dızqahlıq" onda çox dərində özünə yer etmişdi, çünki 20-23 yaşında aylarla xəstəliyin qorxusu ilə zəhləmizi tökürdü.

Anam bacımı hamımızdan çox istəyirdi, adət etdiyindən mənim canıma and içsə də. Bir ara əlacsızlıqdan onu gecə-gündüz bağçasına qoymuşdu. Bir dəfə ona dəyib ayrılanda dəhşətli ağlamasından, bizimlə getmək istəməsindən hamımız pis olduq. Ona görə anam tezliklə bacımı bağçadan götürdü ki, həmişə yanımızda olsun.

İndi də anlamıram bir müəllim maaşı ilə anam necə ev kirəsi verirdi, bizi saxlayırdı? Aclıq keçirdiyimiz yadımda deyil. Bəlkə nənəm kömək edirdi? - bilmirəm. Hərçənd əyin-başımız çox miskin idi. Yadımdadır ki, mən ilk normal, balağı dar şalvarı 8-9-cu sinifdə geyinmişdim, o da dayımın geyinib-atdığı, nəsə damaları olan "stilyaqa" şalvarı idi. Elə bu illərdə ayağımda ən ucuz ayaqqabı gəzirdim. Sinifdə heç bir oğlanda belə ayaqqabı yox idi. Kifir oğlanlar güzgüyə baxmağı sevmədikləri kimi, yeriyəndə mən də ayağıma baxmırdım. Ona görə də ilk normal ayaqqabımdan sonra çox vaxt başıaşağı yeriyirdim, çünki yeridikcə qabağa çıxan-geri çəkilən ayaqqabılarıma tamaşa edirdim. Özü də tamaşa etməkdən doymurdum. Sonralar məhlədə ucu şiş ayaqqabılarına baxaraq yeriyən ikinci adamı gördüm. O məndən 10 yaş böyük olan, əla futbol oynaması ilə mif kimi gəzən dağlı balası Tofiq idi. Mən, deyəsən, belə yeriməyi universitetdə oxuyanda tərgitdim. Qız tələbələrimdən eşitmişəm ki, qəşəng ayaqqabıları olanda onlar da gəzə-gəzə ayaqqabılarına baxmağı sevirlər - əyinlərinə güzgüsüz baxa bilsəydilər ondan da gözlərini ayırmazdılar.

***

Atam "Ostrovskidə" də hər gün vaxt tapıb bizə dəyirdi.

Bir az onun karyerasından danışım. Elmira xanımın atasının sayəsindəmi, ya öz bacarığına görə onu "Araz" kinoteatrına müdir qoymuşdular. Tutulmaqdan çox qorxduğu üçün qanunsuz qazanca girişmirdi. Nə özü girişirdi, nə işçiləri qoyurdu. Onun üçün də universitetə müəllim gedəndə qazanmaq istəyən kinoteatr işçıləri toy-bayram etdilər.

Atamın şlyapalı, kostyumlu görünüşü hamıda "solidni" adam təsəvvürü yaradırdı. 35 yaşlı boylu-buxunlu, ağbəniz, qarasaçlı, dolu bədənli, bir az ziyalı danışıqlı atam hansı idarəyə girirdisə, yuxarıdan və ya ciddi yerdən gələn adam kimi qavranılırdı. Hətta universitet müəllimi kimi gələndə də təsiri ilə o birilərindən ayrılırdı. Ona görə də dövlət idarələrində effektli görünüşündən istifadə edərək bir az Ostav Benderlik edirdi. Bu effektinə görə 1962-ci ildə bizə Yasamalda 158 saylı məktəbin düz yanında 2 otaqlı mənzil aldı. İndi də yadımda qalıb: biz köçəcəyimiz mənzilə dəyib 2-ci mərtəbədən düşüb gedəndə anam qolumdan çəkib artırmamızı göstərdi və mutlu pıçıltı ilə dedi: bax, bizim evimizə!

Yasamalda atamın gəlişi belə tezlik aldı: hər gün gündüz bizdə olurdu, yeyirdi, yatırdı, axşamüstü o biri ailəsinə gedirdi. Sonradan bildim ki, anamı qılıqlayıb kağızda boşanmağa razı salmışdı. Arqumenti bu idi ki, o biri oğlanlarımın atası kimi özümü rəsmiləşdirə bilim. Anamın başını bişirmək asan idi və lap asan idi ona mənzil alandan sonra. 5-6 ildən sonra atam qardaşlarımı, - Fərhadı, Mehdini bizə gətirdi. Bəlkə də 10 il sonra anamı Elmira xanımla tanış etdi, rəfiqə olmadılar, ancaq görüşəndə normal danışırdılar. Bizə isə Elmira xanım çox mehriban olduğu üçün xətrini istəyirdik.

Atamın ikinci ailəsi rusdilli idi. Özü nə qədər Bakıda yaşasa da, rus dilini yaxşı öyrənə bilməmişdi, lap kəndçi kimi danışırdı. Danışanda öz aləmində aristokratik görünmək üçün "əlbəttə"nin yerinə "kəneşnə" deyərdi - dedim ki, Elçinin "Nimrod" romanına o bu "kəneşnə"si ilə düşmüşdü.

İnsafən, atam istedadlı adam idi, şeir yazırdı, məzmunu orijinal olmasa da, yaxşı qafiyələri və ritmi olurdu. Bəyəm, Səməd Vurğun poeziyası elə deyildi?! Bu sözlərlə ünlü şairə mız qoymaq istəmirəm, ən azı ona görə ki, poeziyaya uzun çəkməyən sevgim ondan başlayır. Xalqın danışdığı dili axıcı, ritmik tekstə çevirib ərəb-fars söz və izafətlərinin klassik gözəlliyi fonunda reablitə etməkdə onun böyük xidməti olmuşdu. Azərilərin şeir üçün "axıcılıq" göstəricilərini önə çəkməsi poeziyaya sevginin infantil dönəmində formalaşmış ölçüdür. Hətta "Kitabi-Dədə Qorqud"un sevimli sintaktik (və morfoloji?!) paralelizmləri də axıcılığa qulluq etdiyindən oğuzlar üçün sevimli olmuşdu: bədii tekst boyu ritmdə, paralelizmdə, qafiyələrdə özünü göstərən təkrarlar (təkrirlər) öncəkini təzədən söyləməklə yeni gələnlərin sayını azaldır, çünki yenilər çox gələndə narahatlıq yaradır, yenini həzm etmək duruxub dayanmağa məcbur edir - bu mənada. Elə bu mənada da ilkində mən Səməd Vurğunu sevmişdim. Sonra isə (bəlkə də universitetdə) axıcı şeir daha məni çəkmədi. Yalnız sonralar sürrealizmin yaradıcılarından olan Anri Bretondan oxudum ki, əski poeziya səslərin (axıcı səslərin?!) poeziyası idi. Çağdaş poeziya isə şəkillərin poeziyasıdır. Düşünürəm ki, Anri Breton şəkillər deyəndə modernist şəkilləri söyləyirdi, yəni gerçəkliyi Pikassosayağı, Modilyanisayağı, Dalisayağı deformasiya edən şəkilləri. Rəsul Rzanın, Ramiz Rövşənin poeziyası elə idi. Ancaq onlardan qabaq Nizamidə də, Füzulidə də ekspressiv şəkillərin ünsürləri vardı, Bütün bunları mən sonralar bildim. Məktəb çağında isə atamın şeirlərinin axıcılığını duysam da, bu duyğum heyranlığa və ləzzətə keçmədi. Mən uzun sürə axıcı şeir dünyasına biganə qaldım.

Atam nələrsə haqqında uzun-uzun düşüncələr yürüdərdi və hamısı da açmaq, anlatmaq iddiasında olduğu üçün "sizinlə ağıllı adam danışır" etgisi doğurmalıydı. Onun bu xasiyyəti Aqilə də keçib. O da atam kimi xəstəliyi, insan adətkərdəliklərini mexanikanın deterministik ilişgilərində yozur. Sözsüz, ağırlıqdan əzilmək, bıçaq kəsəndə ağrımaq, bədən yüngülləşəndə yaxşı tullanmaq kimi mexaniki qanunauyğunluqlar insan davranışlarında, sağlamlığında özünü gen-bol göstərir. Ancaq psixi hallarla bağlı mexanikanın qanunları əsasında izah heç də həmişə işləmir, bunu yoqlardan, Froydun nevroz öyrətisindən görmək olar. Atam isə vulqar materialist üslubunda mənəvi halları mexanikanın prinsiplərində uzun-uzadı anlada bilərdi. Bu uzunçuluğun sübut sırasında kəndlərində olan əcayib adamların gic-gicə, gülünc sözlərindən, hərəkətlərindən çoxlu örnəklər olardı. Sonralar danışıqlarını belə örnəklərlə bəzəyən çox adam gördüm, onlar Bakı dünyasına ya Naxçıvandan, ya Qarabağdan, ya Şəkidən cürbəcür baməzə, şortu, duzlu olaylar gətirmişdilər ki, söhbətlərinin ifadə gücünü artırsınlar.

Deyəsən, uzunçuluq mənim də qanımda var, ancaq atama oxşamaq istəmədiyim üçün uzunçuluğu bir az tərgitdim - nələrisə açmaq, anlatmaq şakəri isə qaldı və bu, "110 nəsnə" kitabımdakı bir çox məqalələrdən görünür. Hərçənd, deyəsən, bəzən bərk içəndə uzunçu oluram. Ancaq kim olmur ki?!

Daha aydın xatirələrim bizim Yasamalda yaşadığımız illərlə, yəni mən 158 saylı məktəbdə oxuduğum çağla bağlıdır. Burada əsl bakılılar kimi söyüş söyməyə, "alə" deyərək danışmağa başladım. Hərçənd "ala" və onun "alə" variantını işlətməyi sevirdim, söyüş söyməyi isə sevmirdim. Yalnız 20 yaşından sonra bəzi yağlı söyüşləri yerində işlətməyə başladım, əvəzində heç vədə o çağki uşaqlar və gənclər arasında yayılmış ana-bacı söyüşlərinə keçmədim. İndi Bakıda uşaqlarda, gənclərdə "alə" sözünü az eşidirəm. Öncələr 60-cı illərdə isə bol eşitmək olardı. O, deyəsən, "ayə, ə, vayə" sözlərinə qarşı düzələrək "rayonlu/bakılı" binar qarşıdurumuna xidmət edirdi. Məni təəccübləndirən bu idi ki, uzun sürə "alə" və qədeş imicinə Azərbaycan ədəbiyyatı qapalı idi, sanki gerçəklikdə belə adamlar yox idi. Yalnız 80-ci illərdə yazar Elçin ədəbiyyatın qapısını onlara açdı.

Bu söylədiyimin kontekstində "az/ayzə" cütlüyünü də götürmək olar. "Az" rayonluların dilində idi, "ayzə"ni isə Bakı qızları işlədirdi - oğlanları yox, qızları (dildə genderin təzahürü). Oğlan "ayzə" desəydi, onu qızbibi sayardılar. İndi mən bakılı qızlardan "ayzə"ni eşitmirəm, bəzi komik verilişlərdə kişi qadına "az" deyəndə bu söz kəndçi heyvərəliyindən tutmuş, türkün məzəli ərkinəcən min çalardan birini bildirir. Məsələn, Toto bir dəfə yanımda xalası qızına, xalası gəlininə "az" deyəndə məni güldürmüşdü, məqsədi də o idi. Gərək prob üçün bir dəfə özüm tələbəmə "az" deyim, görüm nə effekt verəcək.

"Alə" ilə maraqlı şəkildə "ara" səsləşir. Axırıncını ermənilər və rusdillilər işlədirdi (gürcülərdə "ara" "yox" demək olduğundan bizim rusdillilərə keçə bilməzdi). Sonra hansısa dilçimiz "ara" ilə Dədə Qorquddakı "mərə" arasında paralel apararaq yazdı ki, "mərə" "ər" sözündən yaranıb, deməli, "ara" "mərə"nin sonrakı variantıdır.

Davamı gələn sayımızda