ART müsahibə... - Müsahibimiz filosof, ədəbiyyatşünas Niyazi Mehdidir

- Fəlsəfi düşüncələri ifadə etmək üçün hansı üsul daha effektivdir; nitq, yazı, film, emosiya, yoxsa başqa bir ifadə forması?

- Sorunuz, sanki sadədir. Di gəl, çoxgəzintili cavab tələb edir. Sorunuz hətta büdrəyə-büdrəyə mənasızlıqla sınırda elə durur ki, sanki bu dəqiqə ora yıxılacaq. Nə deməkdir fəlsəfi düşüncəni emosiya ilə ifadə etmək?! Nədən çıxır fəlsəfəni nitqlə, yoxsa yazı ilə ifadə etməyin dəyəri haqqında sual?! Mənə belə suallardan heç bir dərinlik açılmır. Keçək film, duyğu yoxsa başqa ifadə, yəni bildirmə formalarına. Rusların "pritça" sözü yunancanın "parabola", yəhudilərin "maşal" ("məsəl") sözünü bildirmək üçün düzəldilib. O qədər fəlsəfi ideyalar var ki, məsəllərin dilində deyilib və bununla da mədəniyyəti silkələyib. Əgər antik dönəmi götürsək, Laeretsli Dioqenin kitabı belə güclü fəlsəfi dedilərlə doludur. Əski Yunanıstanda ünlü bir filosof vardı - Zenon, - onun haqqında Dioqen xəbər verirdi ki, bu filosofa görə, əgər varlıq çoxlu nöqtələrdən düzlənibsə, Axilles yarışda heç vaxt beş-on metr irəlidə gedən tısbağaya çata bilməz. Çünki varlıq bölünməz bir deyilsə, onun hər kəsimi, seqmenti saysız kəsimlərə bölünəcək. Deməli, Axilles tısbağaya çatmaq üçün bu sonsuzluğu qaçıb qurtarmalıdır. Sonsuzluq isə qurtarmazlıqdır. Dioqenin kitabında fəlsəfi elmlərdən biri olan əxlaqla bağlı da ilginc məsəllər vardı. Örnəyin, Sokratın davamçılarından olmuş Aristip orada söyləmişdi: başqa kişilərlə yatdığına görə fahişələrdən üz döndərmək olmaz. Onda gərək gəmiyə də minməyəsən ki, ona başqaları minib. İndiki zamanda qadınları "işlənmişlik" tənəsi ilə aşağılayanlara bu, yaxşı cavabdır. Onu da deyim ki, Nərmin Kamalın "Aç məni" romanında Amman beləcə, qadınları "az işlənmiş", "çox işlənmişə" bölür və bu bölgü, hamımız bilirik ki, yazarın uydurması deyil, Azərbaycanda qadınlara belə baxan xeyli kişi və hətta arvad var. Və ya başqa məsələ. Bir dəfə hökmdar Sirakuzlu Dionisi Aristipin üzünə tüpürür. O isə bundan pərt olmayıb deyir: balıqçı balıq tutanda duzlu su sıçrantılarına dözməlidir. Böyük balıq tutmaq üçün mən niyə çaxır qarışıq su sıçrantısına dözməyim?! Çəlləkdə yaşayan Diogen küt pəhləvanlar haqqında demişdi: onlar mal və donuz ətindən yığılmış bədənlərdir. "Sağlam bədəndə sağlam ruh olar" deməyi sevənlərə bu, yaxşı cavabdır. Fəlsəfi düşüncəni zənginləşdirmiş məsəllərlə Bektaşi fıkraları, təsəvvüf hekayətləri və Zen-buddizm ədəbiyyatı doludur. Əl-Hucviridən məsəl qalıb. Söyləyir ki, Şah dərvişə rast gələndə deyir:

- Məndən mükafat istə.

Dərviş:

-Mən qullarımdan mükafat istəmirəm.

Şah:

-Bu nə deməkdir?!

Dərviş:

- Mənim iki köləm var ki, sənin yiyəndirlər. Biri tamah, o biri umacaq.

Dəhşətli fəlsəfi ideyanın bir barmaq jesti, bir davranış eyləmi ilə bildirilməsi tarixdə çox olub. Bu konuda Zen-buddistlərin düşüncə dünyasında böyük rolu var, əslində Molla Nəsrəddində də xeyli fəlsəfi jestlər tapmaq olar. Tarixin başlıca dönəmlərində fəlsəfi düşüncələri ən güclü bildirən araclar diskursiv mətnlər və ya çağdaş terminologiya ilə desək, diskurslardır. Bunlar zəncir kimi düzlənmiş sözlərdən yapılan deyimlərdir. Ancaq mistiklər və indiki post-strukturalistlər düzülmüş sözlərlə fəlsəfəni anlatsalar da, paraloqikadan, yəni məntiqəsığmaz hətərən-pətərənlikdən istənilən qədər istifadə edirlər. Beləcə, gördüz ki, sizin sorunuza aydın cavab verə bilmirəm. Onun üçün də deyirəm: Allah bilir harada və haçan fəlsəfə ən yaxşı hansı vasitələrlə ifadə olunur.

- Nədənsə insan "fəlsəfə" sözünü eşitdikdə, filosofla görüşmək şansı qazandıqda ağlına çözə bilmədiyi ən düyünlü mövzular gəlir. Tanrı ilə bağlı hansı fəlsəfi nəticə və ya dini düşüncə topluma daha yaxın, insanların qavramaları üçün daha qolaydır?

- Yox, haradandır Azərbaycanda filosoflarda elə bəxt ki, adamlar onlardan çözə bilmədikləri düyünləri soruşsunlar. Axı bizdə adamların çoxu problemlərinin "adını bilmir". Bu ona oxşayır ki, adam başının ağrıdığını ağrıya görə bilir, ancaq nədən ağrıdığını bilmir. Hərçənd daha pisi də olur. Adam ağır xəstədir, ancaq bilmir ki, xəstədir, biləndə isə gec olur. Örnəyin, çağdaş Azərbaycanda "bir mənlə nə olacaq" xəstəliyi var. Hamı, elə sizinlə danışan mən də bu xəstəliyin əclaf, alçaq dolaşıqlarından qurtula bilmirik. Mənim kimi adam, haradasa qurtulur, ancaq bir də ayılıb görür ki, başqa yerdə yenidən onun tələsinə düşüb. Hamı yaramazlığının başlanmasını özündən götürmür, özündən dışarıdan götürür. Məsələn, belə düşünür: "ona görə alçağam ki, mühitim belədir", "ona görə rüşvətxoram ki, hamı elədir", "ona görə qabağa dürtülüb qapıram ki, tərpənməsəm, hərif yerində qalacam".

Bütün yaşamımız bu fəlsəfənin lehinə gündə min arqument verir. Ancaq ərənlər o kəslərdir ki, özlərini yaramazlığın zəncirindən çıxarır, ayağını bir nöqtəyə qoyub deyir, mən heç kimin pisliyinin davamçısı olmadan buradan başlayacam və elə olacam ki, başqasının pisliklərinə bəhanə verməyim. "Ərənlər" sözünü elə-belə işlətmədim, sufi gələnəyində ərənlər böyük iman, yaxşılıqlar sahibidir. Bizim bu söhbətimizin də anlamı mənim üçün problemlərimizi bilməkdir. Biz xəstəliyimizi, diaqnozumuzu bilən ulus olmalıyıq. Bu asan deyil, çünki "həkimlərimizin" çoxu, yəni millət vəkilləri, filosoflar, siyasilər, hətta jurnalistlər də yaxşı həkimlər deyil. Ancaq yenə də əlimiz soyumamalıdır. İndi isə sorunuzun ikinci kəsiminə cavab verim. Adamlara Allahı padşah kimi, ağa kimi, zalım rəis kimi qavramaq daha asandır. Buna avtoritar din deyirlər. Froydun davamçısı Erix Fromm humanist din modelini seçərək, onu bir çox dinlərdə tapır. Bu modeldə insan Allaha qorxduğu üçün bağlanmır, sevdiyi üçün bağlanır. Sufizmdə Tanrı beləcə, sevgili Allahdır. İlk dəfə, yanılmıramsa, ünlü sufi qadın Rəbiyyə bu sevgini formulə etmişdi. Bizim adamlara çatmayan nəsnə isə başqa din fəlsəfəsidir. Bu fəlsəfə Kantla bağlıdır və deyir ki, sən Allaha ona görə bağlanmalısan ki, onun olması yüz faiz aydındır. Alllaha inam səni mutlu edirsə, yaşamını mənalı edirsə, yetər ki, bütün bunları inamına arqument biləsən.

- İnsan Tanrı aləmini qavraya biləcək potensiala malik bir varlıqdırmı?

- Sösüz, heç bir canlının ürəyi Tanrıya açılmayıb, onların ürəyi Tanrıya möhürlüdür. Yalnız insanlar (kimlərsə bura məlkləri də artırar) cürbəcür düşüncə aracları ilə Allahdan xəbər tuturlar. Örnəyin, əsası tapmaq axtarışında insan düşünür ki, olayların əsası varsa, əsasların əsası da olmalıdır. Ancaq bir kədərli faktı söyləməliyik: insanları guya Allaha yönəltməli olan şüur insanları Allahdan azdıran ən başlıca nəmənə də ola bilir. Rafiq Tağının ölümünü sifariş verən kim olubsa, güman ki, bunu Allah üçün etdiyini düşünüb, ancaq bu düşüncəsi Allah yolundan azmağa tipik örnəkdir.

- Enək sənət müstəvisinə: məşhur sual var: "Sənət nə üçündür?" Buna əksər insanlar "Sənət sənət üçündür" cavabını verir. Sizcə, ədəbiyyatın "yaxşı insan" yaratmaq cəhdləri doğrudurmu və effektivdirmi?

- Yox, əzizim, əksər insanlar "sənət sənət üçündür" formulasını anlaya bilmir. Onlar tələb edirlər: sənət məni əyləndirmək, mənim ləzzət almağım üçündür. Sənət mənim başımı qatmaq üçün olmalıdır. Sənət məni ağıllandırmalıdır, sənət məni yaramaz rəhbərlərə qəzəbləndirməlidir. Sənət məni və çevrəmi yaxşı adamlar etmək üçün olmalıdır. Əslində, "sənət sənət üçündür" prinsipində yapılmış böyük əsərlərin sayı elə də çox deyil, abstraksionizm, kubizm, avanqard musiqinin bəzi örnəkləri…Çağımızda elə əsərlərin sayı lap azalıb. Əslində insanın ağlı, istəkləri, duyğuları, idealları üçün olan sənət əsərləri indi qat-qat çoxdur. "Sənət sənət üçündür" prinsipindən həyacanlanan, qorxan sovet marksistləri idi, guya qorxurdular ki, belə sənət o birilərinin yerini tutacaq. Ancaq sonralar aydın oldu ki, "sənət sənət üçündür" prinsipində olan bədii əsərlər çox ola bilməz.

- Ədəbi mətnlərdəki şər obrazı reallıqla uzlaşırmı? Yəni, "mətnlərdə xeyir ideallaşdırılır, şər mənfi istiqamətdə şişirdilir" fikri ilə razısınızmı?

- Bəli, razıyam. Min dəfə gördüyümüz yamanı və yaxşını foto-kopiya prinsipində sənətdə görmək axırda bezdirir. Ancaq yaxşını ideallaşdırmağın, yamanı maksimallaşdırmanın sənətdə bir qanunu var, müəllif elə etməlidir ki, sən şişirtməyə də, ideallaşdırmağa da razılıqla baxasan və bundan həzz alasan. Bir də hər böyük əsərdə sosial məsələlərə reaksiya ilə yanaşı, sənət üçün də məqamlar olur. Yəni istedadlı əsərlər başqa sənətlər üçün yeni dil, yeni görükdürmə vasitələri verirlər. Haqverdiyev yaşadığı dünyanı göstərib bu dünya haqqında çağdaşlarına hansısa ideyaları aşılamışdı. Ancaq, axı, o həm də bizim söyləm, hekayət dilimizə yeni ritm, yeni söyləm tövrü vermişdi. Vaqif İbrahimoğlunun da xeyli tamaşaları ideyalardan çox, sənət üçün idi. Kamal Abdullanın "Unutmağa kimsə yox" romanında mötərizələr bolluğu gerçəklik üçün deyil, sənət üçündür. Mixail Baxtin yazmışdı ki, Dostoyevskinin romanlarında söyləm, narrasiya, təhkiyə polifonikdir. Yəni onun personajı alovlu danışanda birdən sanki etiraz eşidib duruxaraq həmin etiraza cavab verirmiş kimi sözünü davam etdirirsə, deməli, burada çoxsəslilik var. Kamal Baxtinin çoxsəslilik ideyasını çoxmötərizəliyə çevirir. Hər mötərizə tekstə başqasının səsini əlavə edir. Bu yenilik sənət üçün olan yenilikdir.

- Ədəbiyyatın - dastanlar timsalında xeyir və şər mübarizəsində xeyirin yanında olması əks effekt verə bilərmi? Nəzərə alsaq ki, şər də özünün şər olduğunu qəbul etmir, onun da öz yolu var və bu yolda özünü düzgün sayır və nəticədə dastanlarda xeyirin qalib gəldiyini görüb özünü xeyir sanaraq qarşısındakı ilə mübarizə aparır və mübarizələr, müharibələr davam edir. Sizcə, dastanlarda, əksər ədəbi mətnlərdə şər qalib gəlsəydi, hər iki tərəf (xeyir də şər də) özünü xeyir sandığından sonda məğlub olacağını düşünərək mübarizədən boyun qaçırmazdılarmı? Belə olduqda mübahisələrin həlli mübarizələrlə deyil, tamam başqa, daha sivil müstəvidə həll olunmazdımı?

- "Sivil müstəvi" deyəndə güman ki, siz mülki müstəvini yox, sivilizasiya müstəvisini deyirsiniz. Azərbaycanda bu sözün işlədilməsində gülünc bir sapıntı var. Türklər "sivil toplum" deyəndə mülki cəmiyyəti nəzərdə tuturlar və bütün dünya da onları başa düşür. Biz isə "sivil"i sivilizasiyanın sinonimi etmişik, ona görə də "sivil toplum" deyimini yanlış olaraq "uyqar toplum", yəni sivilizasiya cəmiyyəti anlamında işlədirik. İndi isə sorununuzun o biri kəsimi haqqında. Sənətdə şərlə xeyirin ilişkiləri, yerdəyişmələri haqqında o qədər yazılıb ki, artıq onlardan danışmaq elə də maraqlı deyil. Kefli İsgəndər bizim şəriət əhli üçün şərin parlaq daşıyıcsı idi, ancaq Mirzə Cəlilin özü üçün dəyərli insan idi. Dastanlar xeyir və şəri simmetrik kontrast prinsipində verməyə meyilli olublar və bu, sonrakı ədəbiyyat üçün elə də ilginc olmayb. Hərçənd dünya dastanlarında istisnalara da rast gələ bilərik, özəlliklə paxıllığın sonucunda korlanmış dostlar məsələsində. "Kitabi-Dədə Qorqud"da qırx igid, beləcə, paxıllıqdan qırx xainə çevrilir. Ciddi ədəbiyyat yamanın vicdan sarsıntısından sonra yaxşıya çevrilməsini, yaxşının yamanlaşmasını ayrıca bir "ləzzətlə" izləyir. Yadınıza salın Nizaminin Xosrovunu. Cavidin İblisi də söylədiyi düz sözlərə görə xeyli rəğbət qazanır. Sənətdə bacarığı sınağa çəkmək prinsipi var. Haçansa rəssamlıqda və ədəbiyyatda bu, tutalım, yüksək oxşarlığa, yəni realizmə çatmaq bacarığı idi. Modernizmdə bu bacarıq yerini başqa bacarıqlara verir. Yerini, tutalım, verir gündəlik bilinclərin sənətə yaraşdırmadığı nəsnələri sənət faktına çevirmək bacarığına. Həndəsi fiqurlar sənət formaları sayılmırdı, Maleviçin "Qara kvadrat"ı saydırdı. Avanqard musiqi xeyli "pis" səs fakturalarından gözəl musiqi materialı yapdı.

- Əksər müasir sözlərin həqiqi kökündən uzaq düşməsi, deformasiyaya uğraması nitqin enerjisinə təsir edirmi? (İnsanlar qullandığı sözlərin (daha çox fellərin) qaynağını anlayaraq danışsaydı, nəsə dəyişərdimi?

- Bircə onu bilirəm ki, sözlərin iki-üç min öncədən gəldiyini biləndə dilini də sevirsən, türkə də, azəriyə də heyran olursan. Rəhmətlik Mirəli Seyidov "matım-qutum" sözündən "qut"u çıxarıb göstərəndə ki, əskidən türklər ruha qut deyiblər, bizi dilimizə kosmosa salırmış kimi saldı. Firudin Ağasoğludan oxumuşam ki, əski hatların, - hetlərdən öncə Anadoluda yaşamış ulusun qonşuluğunda yaşamış qaşqaylardı "kapaz" sözü vardı. O indiki "kəpəz"dir. Türklər pambığa "kəpəz" deyirlər, başın kəpəyi də bu sözdəndir. "Kəpəz" başı qarlı bir neçə dağın adıdır. Bax, dilimizdə nə qədər sözlərin əski köklərini biliriksə, o qədər də dilin üstündə əsmək istədiyin nəsnə, fakt olur.

Müsahibəni hazırladı: Sərdar Amin

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!