Həsənoğlunun "Sirət-in Nəbi" adlı məsnəvisində lirik haşiyələr, yaxud Həsənoğlunun iki yeni qəzəli - Seyfəddin Altaylı yazır

XIII əsrin sonlarında yaşayan və Həsənoğlu təxəllüsü ilə şeir yazan İzzəddin Əsfərayini XIII əsrin məşhur şairlərindən biridir. Türkcə şeirlərində "Həsənoğlu", farsca şeirlərində "Puri-Həsən" təxəllüsünü işlədib.

İzzəddin Həsənoğlunun "Sirətün-nəbi" adlı məsnəvisi artıq elm aləminə daxil olub və tədqiqata cəlb olunaraq elmi dövriyyəyə gətirilib. 367 vərəqlik bu əsər Finlandiyada şəxsi bir kolleksiyadan üzə çıxarıldı və bir qədim dostumun ödədiyi külli miqdarda pul müqabilində satın alınaraq Türkiyəyə gətirildi. Mən də bu əsəri elmlər doktorluğu dissertasiyası kimi götürüb işləməyə başladım və əsər ilə bağlı bir sıra elmi məqalələri elmi nəşr və konfranslara təqdim etməklə dil və ədəbiyyat tarixi baxımından misilsiz bir yer sahibi olan bu əsərə diqqəti cəlb etməyə çalışdım. Məsnəvi tərzində yazılan və son illərədək haqqında heç bir məlumat olmayan bu əsəri transfonoliterasiya edərkən məsnəvinin içərisində rastlaşdığım qəzəllərdən ikisini ədəbiyyat aləminə təqdim etmək qərarına gəldim.

Həsənoğlunun "Sirətün-nəbi" adlı bu çox dəyərli əsəri adından da göründüyü kimi, peyğəmbərimiz hz. Məhəmmədə ithaf edilib. Əsərin dili və üslubu, ideya və məzmun xüsusiyyətləri ayrıca tədqiqata möhtacdır.

Həsənoğlunun bu əsəri XIII əsrin dili ilə yazılıb, orijinal nüsxənin üzünü köçürən Həsən Şükrüdür. Əsər İstanbulda 1802-ci ildə istinsah edilib, lakin orijinal nüsxə hələ də tapılmayıb. Əsər 366 vərəq və 12 minə qədər beytdən ibarət bir məsnəvidir. Qissə başları, ayətlər və ibarələr qırmızı mürəkkəblə yazılıb. Əsərin zaxriyədən (kağızın arxa üzünə yazılan yazı) əvvəl daha sonra bir mündəricat əlavə edilib. 366-cı vərəqdən sonra gələn boş vərəqin sağ üst küncünə "Hekayəti-Circis" deyilən bir başlıq yazılsa da davam etdirilməyib. Əsər hərəkəli nəsxlə yazılıb, istinsah tarixi ilə yazılma tarixi arasında, təqribən, 500 illik bir zaman vardır ki, bu da əsərin istinsahı zamanında dil və qrammatik qaydalar yönündən müəyyən dəyişikliklərin ola biləcəyindən xəbər verir. Əsərin hərəkəli nəsxlə yazılması, köçürmə nüsxənin də bu yazıyla yazılmasına səbəb olub. Əlyazmadan məlum olduğuna görə, Həsənoğlu bu məsnəvini yazarkən əsas mənbə kimi Əbül Həsən əl-Bəkri əl-Kasasinin "Sirətün-nəbi" adlı əsərindən istifadə edib. Şair bunu 8 a/1 nömrəli beytdə;

"Əbülhəsən Bəkri rəvayət eylədi,

Məvlüdi böylə hekayət eylədi",

260 a/13 beytində:

"Əbülhəsən Bəkri rəvayət eylədi,

Ol ki işbu sirəti ol söylədi",

294/b beytində;

"Həsən babası ol Bəkri rəvayət

İdər ol vaizi Bəsri rəvayət";

333 b/1 beytində:

"Əbülhəsən Bəkri rəvayət eylədi,

Məkkə fəthin çün hekayət eylədi"

şəklində dilə gətirib.

Oxu-yazı bilənlərin az olduğu toplumlarda mənqəbəvi və yarımifik hekayələrin, dastanların maraq doğurduğu nəzərə alınarsa, Həsənoğlunun da bu əsəri yazarkən Bəkrinin əsərindən istifadə etməsinin səbəbi daha aydın başa düşülər.

Əsərdə mifik obrazlar da yer alır. Mifologiyanın insanın mənəvi aləmini simvollarla dilə gətirən bir güzgü olduğu məlumdur... Həsənoğlunun "Sirət-in nəbi"sində göylə bağlı olaraq dilə gətirilən anlayış ən qədim vaxtlardakı dini anlayışımızın bir növ Peyğəmbərimiz haqqında yaratdığı məsnəvisində dilə gətirilib.

Əsərin başlanış hissəsindəki ilk səhifədə bu beytlər yer tutub:

Bismillahir-rəhmanir-rəhim

Əvvəla bir İsmi-Haq yad idəlüm

Sözə andan sonra bünyad idəlüm.

İsmi-Haqdır hər iş üzrə ibtida'

Andan oldı-ibtida' həm intaha'.

İsmi zat-üllah ərrəhman ərrəhim

Cümlə ismin ca müfiddir ey həkim.

İsmi-Haqdan sonra dinlə şöylə kim

Gerçi söz söylədügimi şöylə kim.

Tiğminin bazi havası özgədür

Bülbülü canın nəvası özgədür.

Bir qoqı qıldı dimağımda güzər

Bağı-hüldən bir nəsim irdi məgər.

Könlümün tütisi pərvaz eylədi

Söz ilə pür-xoş sazun eylədi.

Xatırımda bunca sevda vardurur

Kim başumda bunca qovqa vardurur.

Bu məkri-ilhami-rəbbanidür ha ha

Cana yanlıqın rəbbanidür ha ha.

Pərtəvi-eşqdür bu əfsanə digil

Aşina olğıl ki, bu biganə digil.

Təb'ümi eşqdür bənim rövşən qılan

Könlümün hər guşəsin gülşən qılan.

Dərtdürür can gövhərini pak idən

Dərtdürür irib hicabı çak idən.

Bu can yaqmarının dərtdür davası

Könül zəhirinin dərtdür şifası...

(İzzəddin. Həsənoğlu, Sirət-in Nəbi, h. 1217, (Müstənsih: Həsən Şükrü),

İstinsah tarixi 1802: İstanbul, s. 4).

"Əhməd Harami Dastanı" da bu beytlə başlayır:

"Bu dastanı bugün bünyad idəlüm

Haqqın qüdrətlərin biz yad idəlüm".

(Halis. Akaydın, Ahmet Harami Destanı, İstanbul: 1000 Temel Eser, 1972, s. 34).

Hər iki əsərin bu sözlərlə başlaması bir ənənə kimi qəbul edilib və Həsənoğlundan tutmuş sonrakı yüzillərdə bu cür əsərləri yazanlar həmin ənənəni davam etdirib.

Əsərdə klassik məsnəvilərdə görülən "səbəbi-təlif", "dövlət böyüklərinə mədhiyyə", dörd xəlifə üçün söylənən "mədhi-caharyar" kimi bölmələr yoxdur. Yalnızca sonuncu vərəqdə 366/b beytində:

"Həsənoğlu bu xidmət işigində

Yüzin oldı türab əlhəmdülillah".

deyərək öz təxəllüsünü yazıb.

Əsərdə katib səhvə yol verib. Əsər 366-cı vərəqdə sona çatıb, ancaq 366/a beytinin altında yazılan "təmmət" (son) sözünün sol tərəfində isə 17 səfər 1217 tarixi qeyd edilib. Əsərin onbeytlik xatimə hissəsi bu cür başa çatdırılıb:

Tamam oldu kitab əlhəmdülillah

Açıldı hər niqab əlhəmdülillah.

Çalab lütfilə könül gözindən

Sərildi getdi cavab əlhəmdülillah.

Maqalatı nəzmilə zikrül-mətin

Xuda qıldı nəsib əlhəmdülillah.

Gülə sıyqal urub hər nəzərin

Qılındı çün xitab əlhəmdülillah.

And bəzmində həm dillər içiyiz

Verildi bu hesab əlhəmdülillah.

Şu şeri söylədim əslincə tamam

Çün qıldıq həşt-bab əlhəmdülillah.

Ki hər babında zikr olundı mövzun

Büləndi şeyx-şabb əlhəmdülillah.

Həsənoğlu bu xidmət işigində

Yüzin oldı türab əlhəmdülillah.

Ahıl bir gün ömrümü həba' qıla.

Tobraq əcri-a'zalarumı cüda qıla.

İlahi saqla ol kişinin imanını

Kim bənüm xəttümi görüb dua' qıla

(Həsənoğlu, Göstərilən əsər, s. 738).

.....

"Həsənoğlu bu xidmət işigində

Yüzin oldu türab əlhəmdülillah".

ifadəsi isə Həsənoğlunun sufi, mütüsəvvif kimliyinə işarədir.

Əsər təqribən 32 hissədən ibarət olub, özünün deyişiylə səkkiz babdır. Əsər, ümumiyyətlə, məsnəvilərdəki ənənəvi plana və mövzuya uyğun yazılmayıb. Mövzu tamamilə İslamın yayıldığı ilkin illərdə cərəyan edən mübarizələrlə bağlıdır. Bu da səbəbsiz deyil. Türk ədəbiyyatında cəngnamələrin yaranmağa başladığı çağlar toplumumuzun müharibələrdən baş açmadığı zamanlardır. "Sirət-in nəbi", bir tərəfdən islam dinini qəbul etmə prosesi gedərkən, digər tərəfdən də xalqa fəthçi, döyüşçü ruhunu təlqin üçün yazılan əsərlərdən biridir. Mənə görə, Anadolu və Azərbaycan sahəsində maraqla oxuna hz. Əli ilə bağlı cəngnamələrin özülü Həsənoğlundan başlayır, bu cəngnamələrin yazılmasında onun məsnəvisinin rolu böyükdür.

Həsənoğlunun ana dilində məlum olan üç şeiri aşağıda təqdim olunur, lakin mənə görə, bu şeirlər indiki Azərbaycan türkcəsinin tələffüz qaydalarına az da olsa, uyğunlaşdırılıb.

Həsənoğlunun "Sirətün-nəbi" adlı əsərində yer tutan və ədəbiyyat dünyasında ilk dəfə oxunacaq həddən artıq gözəl bir şeiri "Ədəbiyyat qəzeti"nin oxucularına təqdim etmək istəyirik. Gəlin öncə bu şeirin yazılma səbəbinə nəzər salaq.

Bəni Kində tayfasının bəyi Cabər adlı şəxsdir. Dörd min atlı əsgəri, Miyasə adlı pəhləvan və həddən artıq da gözəl bir qızı vardır. Ona bir çoxları elçi düşüb, ancaq o, başlıq üçün nə versələr də qəbul etməyir və "məni meydanda məğlub edəcək cavana yar olmaq əhdimdir" - deyərək, onların təklifini geri qaytarır. Qureyş tayfasının qabaqcıllarından və islam düşməni olan Əbu Cəhil iki min atlı ilə Cabərin yurduna üz tutaraq Miyasəni ondan istəyir. O da məsələni Miyasəyə açır, qız da Əbu Cəhlin təklifinə qarşı həmin şərtini irəli sürür. Miyasənin bu tələbi başda dörd bəyin yurdu olmaqla hər yana yayılır. Qureyş tayfasının gənclərindən əlavə, özgə tayfalardan dörd min cəngavər meydanda toplaşır. Bir-biri ilə döyüşən və qalib gələn gənclərlə Miyasə döyüşür və tamamını məğlub edir. Bəni Kində tayfasında Əsvəd adında adlı-sanlı bir bəy varmış ki, Əsvəd Miyasənin əmisiymiş. O ölür və Miqdad adlı oğlu kiçik yaşdan yetim qalır. Həyat Miqdadı dolanışıq üçün çoban edir. Miyasənin eşqi gizlidən-gizliyə ürəyində tonqal qalayıb, ancaq kasıb olduqlarına görə bu eşqini pünhan saxlayır. Miyasənin şərti üçün hər yana yayılan bu xəbəri alan kimi qoyunları sürüb evə gəlir, anasına Miyasənin şərtini eşitdiyini və meydana gedib onunla qarşılaşmaq arzusunda olduğunu, ona vurulduğunu deyir. Anası "Ay oğul, o, bəy qızıdır, sən isə bir dərviş çoban, sənə onu verməzlər", - deyib mane olmaq istəsə də, Miqdad qərarından dönmür və anasının narazılığını görüb ağlamağa başlayır. Üstəlik, nə geyinəcək cəng libası, nə də silahı vardır. Qonşuluqdakı dul qadın onunla anası arasındakı mübahisəni və Miqdadın ağladığını görüb anasından məsələnin əslini sorur, o da olanı danışır. Qadın o saat içəri yüyürür və rəhmətə getmiş ərindən qalan zireh və silahları gətirib Miqdada verir. Miqdad sevincək onları geyinib qurşanır və atını minib meydana sürüb cövlan edir. Qarşısına çıxan bütün igidləri məğlub edir. Miyasə onun nə cür bir bahadır olduğunu görür və "Məni ancaq bu məğlub edə bilər, yarım da bu ola bilər", - deyə fikirləşir, ancaq meydana çıxıb döyüşdəki bütün məharətini göstərsə də, Miqdad onu məğlub edərək, "Mən Əsvəd bəyin oğlu Miqdadam, cəddimin işində ustayam", - deyərək əmisi qızı Miyasəyə duyduğu eşqi hamının içində yüksək səslə dilə gətirir. Miyasə də belə bir mahir bahadırla qarşılaşdığından şad olur və onunla evlənmək qərarına gəlib Miqdada vəd verir. Əbu Cəhlin oxu daşa dəyir və kor-peşman Məkkəyə qayıdır. Miyasənin atası isə qızının üzünə qarşı Miqdad ilə evlənməsinə razı olmayacağını söyləyir. Miqdad bir neçə gün sonra anası ilə Cabərin evinə gedərək əmisi qızına elçi düşür. Miyasənin atası da Miqdaddan qızılla və əşya ilə yüklü yüz dəvə, yüz dəvə yükü qumaş qaftan, ayrıca min misqal qızıl, yüz ölçü gümüş başlıq istəyir, üstəlik, bunları üç ayda təmin edib gətirməsini, gətirməsə qızı özgəsinə verəcəyini söyləyir. Miqdad onun bu şərtini qəbul edir, durub gedərək məsələni Miyasəyə açır, bir-birlərinə əhdi-peyman edirlər Miqdad atını minib üz tutur və atı hara aparırsa ora. Üç gün yol getdikdən sonra dördüncü günü qarşısına bir karvan çıxır, Miqdad bunu fürsət bilərək karvanı qarət etmək qərarına gəlir. Karvanın önündə gedən üç nəfərə kim olduqlarını sorduqda onlardan biri "Mən hz. Məhəmmədin əmisi Abbasam, bu da əmisi Əbu Talibin oğlu Cəfəri Təyyardır, biz Bəni Haşim tayfasındanıq", dedikdən sonra yol kəsməyin bir igidə yaraşmadığını, gedib halal əməyi ilə dolanışığını təmin etməsini məsləhət verir. Miqdad isə əsl məqsədinin yol kəsmək olmadığını və başına gələnləri danışdıqda onların hərəsi yüküylə birlikdə beş dəvə bağışladığını deyir. Bundan sonra hz. Həmzə də gəlib beş dəvə (yüküylə birlikdə) bağışlayır. Ancaq Miqdad bunların ona kifayət etmədiyini bildirərək təşəkkür edir, əllərini öpüb üzrxahlıq istəyir. Onlar da Miqdadı fars padşahı Nuşirəvanın yurduna getməsini, məsələni ona açmasını söyləyirlər. Miqdad da onlarla xudahafizləşib üz tutur fars diyarına, bir müddət sonra Mədain şəhərinə gedib çatır. Mədainin Qadı Sittə meydanında bir ordu görür. Üzünə niqab çəkərək girir meydana və salam verib başlayır döyüş texnikasını göstərməyə. Ordunun qabaqcılları ondan niyə bunu etdiyini, məqsədinin nə olduğunu və kimliyini sorub hali olduqdan sonra məsələni padşaha çatdırırlar, o da Miqdadı qəbul edir. Miqdad Nuşirəvana yüz minlik ordusundan min nəfəri seçməsini və onlarla təkbaşına döyüşəcəyini, qalib gəlsə, ona kömək olmasını, ölsə, qanının halal olduğunu söyləyir. Nuşirəvan onun təklifini qəbul edir, şəhər əhlinə bu xəbər yayılır və meydan qurulur. Miqdad nizəsinə çit bağlayır ki, vurduğu əsgərlər yaralanmasın, Nuşirəvan bunu görüb ürəyində Miqdada qarşı məhəbbət yaranır. Miqdad Nuşirəvanın min nəfərlik dəstəsini çil cücəsi kimi dağıdır. Nuşirəvan onun bahadırlığını görüb xoşu gəlir, çağırıb danışdırır və yanında saxlayır, ona xüsusi bir ev, qul-qaravaş, mal, nemət verir. Zaman sürətlə ötür və üç ayın tamam olmağına az qalır. Miqdad padşahın onun dərdinə hələlik çarə qılmadığına görə, Miyasə də adaxlısı özünə atasının verdiyi vədənin dolmaq üzrə olduğu üçün gəlib çıxmadığından və bir xəbər ala bilmədiyindən intizar çəkir. Həsənoğlu Miyasənin sevgilisinə qovuşa bilməməyin intizarı ilə ürək çırpıntılarını onun diliylə aşağıdakı şəkildə qələmə alıb.

***

Ey yigitlər sərvəri sərvi-rəvanım qandasın

Gəl ki yolunda rəvan oldı rəvanım qandasın?

Qamətügün həsrətindən bu tənüm oldı hayal

Surətügün firqətindən yandı canım qandasın?

Ey xəyalı-munisi bu qayğusı çoq könlümü?

Ey vüsalı can ilindən armağanım qandasın?

Gicə-gündüz yol gözədür gözlərim gözlər səni

Gəl ki qaldı yollarında didə-banım qandasın?

Bülbülü-zaram firaqında işüm oldı rəvan

Ey boyı səlvi, yanağı gülistanım qandasın?

Sən əsirgərdin bəni görsən ki sənsüz nicəsi

Gicə-gündüz göklərə çıqdı fiğanım qandasın?

Çoq cəfa qıldı bəlalu könlümə ayruluğun

Qanı əhdin ey vəfalu mihribanım qandasın?

(İ.Həsənoğlu, Göstərilən əsər, 1802, s. 322-345)

Həsənoğlu mənə görə, XIII əsrdə Azərbaycan elinin türk dünyasına bəxş etdiyi əvəzsiz və böyük bir şairdir, İmadəddin Nəsiminin də sələfidir və ona güclü təsir bağışlamışdır. "Sirətün-nəbi" çap olunduqdan və tədqiq edildikdən sonra irəli sürdüyüm bu fikrin təsdiqlənəcəyinə əminəm. İndiyə kimi XIII yüzildəki ədəbi dilimiz və ədəbiyyat tariximizlə bağlı olaraq irəli sürülən fikirlər, ədəbiyyat tarixlərimiz həm Anadolu, həm də Azərbaycan sahəsində onun "Sirətün-nəbi" adlı bu əsərinin işıq üzü görməsiylə birlikdə tamamilə dəyişəcək. "Sirətün-nəbi"nin hər bir beyti klassik ədəbiyyatımızın ilk örnəklərinin meydana gəldiyi bir vaxtda yaradılan heyrətamiz şeiriyyət, ifadələr və fikirlərlə doludur. Həsənoğlunun şeir dünyasını burada şərh etmək fikrində deyiləm; ancaq bu əsərin işıq üzü görməsiylə birlikdə ədəbiyyat aləmimizdə böyük səs salacağına Tanrım kimi əminəm. Ulu Tanrım bu missiyanı mənə bəxş etdiyinə görə ona nəhayətsiz şükranlarımı bildirirəm.