Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun hazırladığı kitab-albom üçün yazılmışdır
1
Geniş mənada türk mədəniyyətinin ən unikal cəhətlərindən biri də budur ki, dastançılıq türk bədii təfəkkürünün ifadəsi kimi olduqca zəngin tarixə və ənənələrə malikdir. Eramızdan xeyli əvvəllərdən başlamış ozanlarımız (aşıqlarımız, nağılçılarımız, akınlarımız, baxşılarımız, sesenlərimiz, manasçılarımız, kayçılarımız, juraylarımız...) çağdaş dövrümüzə qədər dastanlar yaratmış və yaratmaqdadırlar - yüzilliklər bir-birini əvəz edir, qədim ortaq türk dastanları şaxələnir, türk xalqlarının bədii-estetik özünüifadəsinə çevrilir, mənəvi irsiyyətin yeni-yeni nümunələri meydana çıxır.
Böyük türk imperiyaları (Saq, Hun, Göytürk, Uyğur, Xəzər...) zamanı yaranmış dastanlardan - Tanrı Qara xanın dünyanı yaratmasından, insanları xəlq etməsindən bəhs edən "Yaradılış (Doğuş) dastanı", İran - Turan müharibələrinin qəhrəmanı, əfsanəvi-tarixi Turan hökmdarı Alp Ər Tonqa (Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğəti-türk"ündə xaqan titulu qazanmış Əfrasiyab) haqqında "Alp Ər Tonqa dastanı", İsgəndər Zülqərneyn (Aleksandr Makedonlu) ilə qarşılaşan gənc türk hökmdarı Şu haqqında yaradılmış "Şu dastanı", Hun birliyi dağıldıqdan sonra qədim türk tayfalarının, xanlarının (Oğuz xan, Sevinc xan, İl xan...) bir-birləri ilə savaşlarına həsr olunmuş və mahiyyəti, mənası etibarilə türk birliyinə, türk özünəqayıdışına çağıran "Ergenekon (Erqənəkon) dastanı", Qara dənizdən Hindistana kimi nəhəng bir ərazidə öz dövlətlərini qurmuş göytürklərin yaratdıqları "Bozqur dastanı", uyğur ellərinin hökmdarı Buğu xanın çinlilərlə savaşına, türk vətənpərvərliyinə həsr olunmuş "Köç dastanı" və islamaqədərki dövrün bu kimi bir sıra başqa dastanlarından, eləcə də ortaq "Dədə Qorqud"dan, qırğız xalqının "Manas"ından, özbək, qazax, qaraqalpaq xalqlarının "Alpamış"ından, ayrıca qaraqalpaq xalqının "Qırx qız"ından, Cənubi Sibir türk xalqlarının "Kay"ından, yakutların "Olonxo"sundan, altayların "Maaday qara"sından tutmuş yalnız elə Azərbaycanda və Türkiyədə XX əsr də daxil olmaqla (!) sonrakı dövrlərdə yaranmış dastanlara qədər ("Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Qurbani", "Abbas və Gülgəz", "Şahsənəm və Qərib", "Qaçaq Nəbi", "Qaçaq Kərəm" və s.) həm tarixilik, həm bədiilik və estetika baxımından, həm də kəmiyyət etibarilə nəhəng və qadir mündəricatlı bir yaradıcılıq bu janrın türk xalqlarının tarixi və taleyi, mənəvi dünyası və xarakteri kontekstində necə yüksək (və əlamətdar!) bir yer tutduğunu açıq-aşkar göstərməkdədir.
Türk dastanları bədii-estetik baxımdan böyük təkamül yolu keçib, qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik, məhəbbət və sədaqət, mərdlik və xeyirxahlıq ideallarının bədii təqdimatı əsrlərdən-əsrlərə zənginləşib və bu kontekstdə türk xalqları arasında variant və versiyaları ən çox yayılmış "Koroğlu" dastanının xüsusi yeri var.
2
Jorj Sand - XIX əsr fransız ədəbiyyatı klassiki - "Koroğlu" dastanını "dünyada ən zəngin və ən gözəl nümunə" sayırdı və Koroğlunun özünü "milli dahi" adlandıraraq, olsun ki, bir az da hissə qapılıb, bir qadın qısqanclığı və hikkəsi ilə dastandakı kiçik bir nəzm parçası barədə "bu, bütün Viktor Hüqo yaradıcılığına bərabərdir" deyirdi.
"Koroğlu" eposu ortaq türk abidələri arasında nəsrinin də, nəzminin də (xalq şeirinin dastanda istifadə edilmiş üç formasının: bayatı, gəraylı və qoşmaların) poetik vüsəti, mündəricatının çoxcəhətliyi etibarilə xüsusi bədii-estetik və milli-mənəvi çəkiyə malik bir yaradıcılıq nümunəsidir və bu dastanın xarakteristikasını yalnız bir anlayışla şərh etmək, konkret təsnifatını vermək çətin işdir.
"Koroğlu" elmi ədəbiyyatda qəhrəmanlıq dastanı hesab edilir, ancaq məsələ burasındadır ki, o az qala, qəhrəmanlıq dastanı olduğu qədər də bir məhəbbət dastanıdır və bu dastanda Koroğlunun Nigara (türkmən variantında Ağa Yunus, qazax və özbək variantlarında Ağa Yunis, Miskal pəri, Gülnar pəri, Gülnar-Ay...) məhəbbətinin bədii ifadəsi, onun igidliyindən, cəsarətindən və düşmənlərə nifrətindən heç də az deyil - necə ki, Koroğlunun Misri qılıncının bədii-estetik cazibəsi onun sazının bədii-estetik cazibəsindən az deyil.
Koroğlu, əlbəttə, qəhrəmandır, cəngavərdir və baxın, dastanın çox koloritli obrazlarından biri olan Aşıq Cünun Koroğlunu görməyib, ancaq adını eşidənlərə onu necə təqdim edir:
İgidlər oylağı o Çənlibeldə
Daşdan qala quran qoç Koroğludur.
Kinli paşalara meydan oxuyan,
Çox köhlənlər yoran qoç Koroğludur
Düşmanın üstünü quş tək aldıran,
Aslanlar dişindən ovlar saldıran,
Xaqanlar başına şeşpər çaldıran,
Qulac qollar buran qoç Koroğludur.
Dağları, daşları duman bürüsə,
Qılınclar pas atıb qında çürüsə,
Misir, İstanbul, Şam tamam yersə,
Tək qabaqda duran qoç Koroğludur.
Qayada tor qurub, tərlanlar tutan,
Yüz yağını birdən qol-qola çatan,
Ərəb at döşünə sərdarlar qatan,
Ər bağırlar yaran qoç Koroğludur.
Cünun, əyləşiblər ərlər qarşında,
Alaylar boşlanar tər savaşında,
Yeddi min yeddi yüz dəli başında,
Şahlar üstə varan qoç Koroğludur.
Koroğlu özü də öz qiymətini yaxşı bilir, ancaq bəzən, elə bil, onun igidliyini özü yox, sirrli (canlı!) üçtelli sazı söyləyir, müstəqil olaraq (!) onun şəninə nəğmə oxuyur:
Koroğluyam mən, çaparam,
Qiyamət olub, qoparam...
Yaxud:
Koroğluyam, qoç oğluyam, qoçam mən,
Çətindi ki, mərd meydandan qaçam mən...
Yaxud da:
Koroğluyam, namərd keçməz yanımdan,
Mərd kimsəni çox istərəm canımdan...
Koroğlu bir tərəfdən "Düşmanın qanından içsəm doymaram"- deyir (onun zahiri görünüşü də möhtəşəmdir: "Boyu uca, kürəkləri enli, süksünü kəl süksünü kimi, boynunun əti girdin-girdin, bığları burulub keçirilib qulaqlarının dalına"), o biri tərəfdən isə bütün daxili aləmi etibarilə saz əhlidir və baxın, bu qəhrəman, bu cəngavər, bu "Nər Koroğlu", "Qoç Koroğlu", "bığları burulub qulaqlarının dalına keçirilmiş" (!) insan Çənlibeli, orada Nigarı, dəlilərini, Eyvazı xatırlayanda, təbiətin gözəl çağlarını, gözəl mənzərələrini görəndə, onun "könlü necə açılır, ürəyi necə atlanır" və üçtelli saz bu gəraylıda Misri qılıncı necə əvəz edir:
Göydən gedən beş durnalar,
Bizim ellər yerindəmi?
Bir-birindən xoş durnalar,
Bizim ellər yerindəmi?
Söhbət olurdu sazınnan,
Ördək olurdu qazınnan,
Neçə incəbel qızınnan,
Tuti dillər yerindəmi?
Sevib, seçib bəyəndiyim,
Sədasına oyandığım,
Arxasında dayandığım,
Mərd dəlilər yerindəmi?
... Çalxalanıb döyündüyüm,
Arxa verib söyündüyüm,
Qovğa günü öyündüyüm
Nər dəlilər yerindəmi?..
Koroğlu "üçtelli sazına" necə bağlıdırsa, "telli Nigarım" dediyi Nigara da - bu gözəl gənc qızı İstanbul səfərində ilk dəfə gördüyü vaxtdan etibarən özünün qocalıq çağlarınacan - eləcə bağlıdır. Koroğlunun daxili aləmində sazla Nigar, elə bil, eyniləşib, eyni mənəvi qüvvəyə, ona enerji verən eyni təpər mənbəyinə çevrilib.
Çənlibelə gəlib çıxmaq bilməyən Eyvazın xiffətini çəkən "ala gözlü Nigar xanım" ağlayır və onun ağlamağını görən Koroğlu bir tərəfdən sidqi-ürəkdən kədərlənir, hətta sarsılır:
Ürəyimi eləyib qan,
Ağlama, Nigar, ağlama.
Olum gözlərinə qurban,
Ağlama, Nigarım, ağlama...
- o biri tərəfdən isə eyni gəraylıda:
... Meydanda nərə çəkərəm,
Göydən od-alov tökərəm,
Dağlar, qayalar sökərəm,
Ağlama, Nigarım, ağlama...
- deyə coşur, qəzəblənir və onun iddiası ilə imkanları üst-üstə düşdüyü üçün biz (oxucu, dinləyici) ona inanırıq, bilirik ki, Koroğlu dediyini edəcək, çünki buna qadirdir.
Koroğlu ilə Nigarın məhəbbəti ona görə təsirli və inandırıcıdır ki, dastanda yalnız Koroğlunun birtərəfli sevgisi yox, onların qarşılıqlı sevgisi ("Leyli və Məcnun"dakı kimi! "Romeo və Cülyetta"dakı kimi!) özünün yüksək bədii-estetik ifadəsini tapıb.
Bu dəfə də Koroğlunun səfərdən qayıtmağını gözləyən Nigarın söylədiyi nəğməyə fikir verək, güman edirəm ki, bu nəğmə onun içindəki sevgi və sədaqət barədə çox söz deyir: "Koroğlu... bir də baxdı, vallah, kimdirsə, bir saz çalır, bir oxuyur, gəl, görəsən. Qulaq verib, gördü çalıb-oxuyan Nigardı. Amma elə çalır, elə oxuyur ki, göydə gedən quşlar az qalır qanad saxlayıb, tamaşaya dursun. Belə baxanda gördü Nigar Yağı qoruğunun yanındakı çəmənliyin başında dayanıb, üzünü də ona tutub deyir:
Ay ağalar, ay qazılar,
Ay bu gələn yar olaydı!..
Haqdan beləymiş yazılar,
Ay bu gələn yar olaydı!..
Bağçalar olmasın barsız,
Heyvalar olmasın narsız,
Heç gözəl olmasın yarsız,
Ay bu gələn yar olaydı!..
Ay bimürvət, çıxdı canım,
Müjganların tökdü qanım,
Sənə qurban Nigar xanım,
Ay bu gələn yar olaydı!.."
Bu epizodun gözəl və əlamətdar cəhəti bir də ondadır ki, Koroğlu Nigardan çox uzaqlardadır və gözlə onu görmək mümkün deyil, ancaq bu sevginin miqyası elədir ki, bütün təbiət qanunlarının ziddinə olaraq, gözlə görə bilməyəcəyini də sənə göstərir, eşidə bilməyəcəyini də sənə eşitdirir.
Bu cəhəti də yəqin, xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Nigar Koroğlu üçün yalnız öz yarı, öz xanımı deyil və Koroğlunun dediyi kimi: "Çənlibeldə dəlilərin də, xanımların da anası Nigardı."
Yenə bir maraqlı cəhəti vurğulamaq istəyirəm: artıq, dediyim kimi, Koroğlu bütün varlığı ilə Nigarı sevir, Nigar onun ilk və son məhəbbətidir, ancaq eyni zamanda Koroğlu qadın gözəlliyini görən və qiymətləndirə bilən (və qiymətləndirən!) bir sənətkar, bir aşıqdır. O, təsadüfən Qars paşasının qızı Hürü xanımı görəndə, baxın, üçtelli sazı ona (yəni Koroğlunun özünə!) bu qoşmada bir az da məzə ilə nələr söyləyir:
... Siyah saçlar dal gərdənə düzülü,
Qara gözlər xumarlanıb süzülü,
Elə baxma, indi canım üzülü,
Xanım, hansı bəxtəvərin yarısan?
Koroğlu haq deyib, haqdan dərs alıb,
Tər məmənə külək dəyib, hovlanıb,
Qara gözlər şux yanaqdan can alıb,
Yoxsa, ay qız, bala qonmuş arısan?..
Koroğlu bu gözəl qızın Eyvaza meylini görüb, onu Qıratın tərkində Çənlibelə gətirir, onların toyunu edir. "Nigar xanım Hürünü bir geyindirib-keçindirmişdi, bir zinyət vermişdi ki, gəl görəsən... Deyirlər ki, Eyvazın toyu düz qırx gün, qırx gecə çəkdi... Eyvaz Hürü xanımla murad verib, murad aldı."
Əslində, bu qəhrəmanlıq eposunun içində şərti olaraq desəm, "Koroğlu və Nigar dastanı"ndan başqa "Eyvaz və Hürü", yaxud da "Bəlli Əhməd və Məhbubə xanım" kimi məhəbbət dastanları var. Məhbubə xanımla Bəlli Əhmədin sevgisi müstəqil bir məhəbbət dastanı ola bilərdi və təsadüfi deyil ki, bu qarşılıqlı sevgini və bu sevgi naminə sevgililərin fədakarlığını görən Koroğlu onlara da yeddi gün, yeddi gecə toy eləyir.
"Koroğlu" dastanında dörd bədii atribut var ki, onlar personaj, bədii surət səviyyəsinə qaldırılıb: Üçtelli saz, "hər tərəfi sıldırım qayalıq, çənli, çiskinli bir dağ belində" olan Çənlibel (Cənubi Azərbaycan variantında Şamlibel-Çamlıbel, türkmən variantında Çandibel, qazaxlarda Canbilbel), "qanadlı dərya atından törəmiş" Qırat və ildırım parçasından hazırlanmış Misri qılınc.
Koroğlu deyərkən, assosiativ olaraq, üçtelli saz da, Çənlibel də, Qırat da, Misri qılınc da dərhal yada düşür (necə ki, onlardan birinin adını eşitmək kifayətdir ki, dərhal fikrində Koroğlu obrazı canlansın!) və yalnız folklorda yox, elə bilirəm ki, hətta dünya yazılı ədəbiyatında da çox az bədii surətə, personaja təsadüf etmək olar ki (Don Kixotla yabısı Rosinant kimi!), atributlara bu dərəcədə bağlı olsun, eləcə də həmin atributlar bu qəhrəman qədər məşhur olsun.
Biz artıq saz barədə danışmışıq, o biri bədii atributlara gəldikdə isə, baxın, Nigarı ilk dəfə apararkən, Çənlibel haqqında "aldı qoç Koroğlu, görək nə dedi":
Çiskinli dağların başı,
Nigar, Çənlibel budu, bu!
İgidlər açan savaşı,
Nigar, Çənlibel budu, bu!..
... Xotkarlar bata bilməyən,
Comərdlər tuta bilməyən,
Köksünə yatıla bilməyən,
Nigar, Çənlibel budu, bu.
Ucalardan uca dağı,
Hərgiz, gələ bilməz yağı,
Koroğlutək ər oylağı,
Nigar, Çənlibel budu, bu.
Aşıq Cununla deyişməsində isə Koroğlu daha artıq bir qəhrəman ehtirası ilə:
Qırram qayaları, yıxaram dağı,
Xanlar zəhər içər, sultanlar ağı,
Çənlibeldi qoç Koroğlu oylağı,
Şah da gəlsə, Çənlibelə qoymaram!
- deyir.
Qədim türk təfəkkürünə görə at - adi heyvan deyil, o, göydən enib (şaman türklərinin inancında), günəşdən gəlib (yakutların təsəvvüründə) və Qırat da adi at deyil. Nigarı Çənlibelə aparmaq istədiyi elə həmin epizodda Qıratdan söz düşür və Nigarın: "- O necə atdı ki, bizim ikimizi bu qoşunun içindən çıxarıb, apara?"- deyə həyəcanlı sualına Koroğlu bu qoşma ilə cavab verir:
Uca dağ başında yel kimi əsər,
Dar günümdə mənə ürək Qıratım.
Bir aylıq mənzili bir gündə kəsər,
Köhlən bəsləmişəm, gərək Qıratım.
Yolların tozunu göyə qaldırar,
Müxənnət üstünü birdən aldırar,
Meydanın içində düşmən saldırar,
Olar yiyəsinə dirək Qıratım.
Qoç Koroğlu qonar olsa yəhərə,
Yağı düşmənləri salar qəhərə,
Axurda arpasın qoymaz səhərə,
Dara düşsəm, mənə kömək Qıratım.
Qıratı səsləyəndə sazı sinəsinə sıxıb: "Alma gözlüm, qız birçəklim Qırat, gəl!"- deyən Koroğlunun Qırat sevdası görün nə dərəcədə güclüdür ki, Keçəl Həmzə (türkmən və özbək variantlarında Kempir qarı) hiylə ilə bu atı oğurlayıb aparanda, əlacsız qalmış Koroğlu kimi bir igid, mərd, əyilməz, polad kimi möhkəm fövqəlinsan (XXI əsrə gəlib çıxmış supermen!) bu namərd, oğru, nacins insana - Keçəl Həmzəyə emosional təsir gücünə malik bir yalvarışla (elə bil, ahı söyləyir!) deyir:
Canım Həmzə (!-E.), gözüm Həmzə (!-E.),
Həmzə, incitmə Qıratı!
Budu sənə sözüm, Həmzə,
Həmzə, incitmə Qıratı!
Qıratdı mənim dirəyim,
Əriyər, qalmaz ürəyim,
Sən olasan duz-çörəyim,
Həmzə, incitmə Qıratı!
Qırat mənim iki gözüm,
Belə dərdə necə dözüm?
Həmzə, sənə budu sözüm,
Oğul (!!-E.), incitmə Qıratı!
Eşidər paşalar, bəylər,
Şadlıq xəbərini söylər,
Koroğlu iltimaz eylər,
Bala (!!-E.), incitmə Qıratı!
O, iş-işdən keçdikdən, aldandıqdan sonra artıq Keçəl Həmzənin acgöz, kəmfürsət təbiətinə bələd olduğu və Qıratın taleyi ilə bağlı iztirab çəkdiyi üçün, Keçələ bu atın "qiymətini" söyləyir:
Əylən deyim Qıratın qiymətini,
Səksən min sərkərdə, mala da vermə!
Səksən min ağ tüklü qəmər öyəcə,
Səksən min xəzinə pula da vermə!
Səksən min ilxıya, səksən min ata,
Səksən min mahaldan gələn barata,
Səksən min kotana, səksən min cütə,
Səksən min kotanlı kala da vermə!
Burası da əlamətdardır ki, Qırat "Koroğlu" variant və versiyalaında dəlilərə (qəhrəmanlıqlara!) həmdəm və dayaq olan yeganə adlı və seçmə at deyil. Baxın: Dürat, Düldül, Köhlənşir, Haçadil, Qaragöz, Ağcaquzu, Alagöz, Sarınər, Qəmərday və s.
İldırım parçasından hazırlanmış Misri qılınc isə Koroğlunun o arxası, dayağı və sirdaşıdır ki, "könlünü namərdlər yıxsa, polad qolçaq qolun sıxsa, Misri qılınc qından çıxsa, leş sərilər, baş inildər."
Bu bədii atributlarla yanaşı dastanda obrazlaşdırılmış Qoşabulaq - Koroğlunun köpüyündə çimib, suyundan içdiyi sehrli Qoşabulaq da yada düşür və Koroğlunun həm aşıqlığında, həm də bir qəhrəman kimi səciyyəsində obrazlaşmış bu bədii atributun xüsusi yeri var. "... yeddi ildən yeddi ilə cümə axşamı məşriq tərəfdən bir, məğrib tərəfdən bir ulduz doğar, bu ulduzlar göyün üzündə toqquşarlar. Onlar toqquşanda Qoşabulaq köpüklənib daşar. Hər kim Qoşabulağın o köpüyündə çimsə elə qüvvətli bir igid olar ki, dünyada misli-bərabəri tapılmaz. Hər kim Qoşabulağın suyundan içsə aşıq olar. Özünün də səsi elə güclü olar ki, nərəsindən aslanlar ürkər, pələnglər tük tökər, quşlar qorxusundan qanad salar, dağlar, daşlar titrəyər, atlar, qatırlar dırnaq tökər."
Bu həmin nərədir ki, dastanın "Durna teli" qolunda Qara xanla qarşılaşan Koroğlu "bir nərə çəkdi, Qara xanın qulaqları batdı", yaxud "Koroğlu ilə Dəli Həsən" qolunda Koroğlu ilə Dəli Həsən döyüşərkən "qılıncdan murad hasil olmadı, əmuda əl atdılar. Əmuddan murad hasil olmadı, nizəyə əl atdılar. Nizədə də kar olmadı. Atdan düşdülər, güləşməyə başladılar. Gah o, buna güc gəldi, gah bu, ona güc gəldi. Qoç Koroğlu bir dəli nərə çəkib, Dəli Həsəni götürüb, yerə vurdu.", yaxud "Koroğlu bir dəli nərə çəkib, Kürdoğlunu götürüb yerə vurdu", yaxud da baxın, hələ Koroğlu ilə tanış olmayan igid Dəmirçioğlu nə deyir: "Mən onun (Koroğlunun- E.) nə qılıncından qorxuram, nə şeşpərindən, nə də dəlilərindən. Amma deyirlər dava eləyəndə onun bir nərə çəkməyi var. Qorxsam, qorxsam, bəlkə, bircə o nərədən qorxaram" və türkmən, özbək variantlarından tutmuş tatar-tobol versiyasınacan belə bir obrazlı bədii təfəkkür ifadəsi bu eposun mühüm bədii-estetik xüsusiyyətidir.
Yeri düşmüşkən deyim ki, Qoşabulağın, yaxud Misri qılıncın, yaxud da Qıratın timsalında "Koroğlu" eposunun bütün variantlarında bu dastanla kosmos arasında olduqca maraqlı bir bağlılıq var və dastanın türk ölkələrindəki mifoloji elmin inkişafında (misal üçün, Azərbaycanda M.H.Təhmasibin, M.Seyidovun və başqalarının tədqiqatlarında) ciddi rol oynamısına baxmayaraq, elə bilirəm ki, məhz bu cəhətin mistik-mifoloji baxımdan daha dərin tədqiqinə hələ də ehtiyac var.
Burasını da qeyd edək ki, folklorşünasların apardıqları tədqiqatlara görə dünya folklorunda "Koroğlu" qədər variant və versiyalara malik ikinci epos yoxdur.
3
"Koroğlu"nun janrı elmi ədəbiyyatda əsasən epik janr kimi müəyyənləşdirilir, ancaq bu dastandakı lirika, qətiyyən onun həqiqətən geniş epik mənzərəsinin kölgəsində qalmır, səhifədən-səhifəyə (qoldan-qola) həmin epiklik ilə yanaşı addımlayır.
Azərbaycan folklorunda Koroğlunun bu dastandakı şeirlərdən başqa da bir sıra qoşmaları, gəraylıları var və olsun ki, bu şeirlərn müəllifi real Koroğlular yox, yüzilliklər boyu yazıb-yaradan aşıqların cəmi - mifik Koroğludur. Bu faktın özü göstərir ki, yalnız dastan qəhrəmanı deyil, bədii xəlqiliyin gücü və sövqü ilə dastandan çıxıb, xalqın qəhrəmanı olan Koroğlu obrazı türk xalqlarında aşıq sənətinin inkişafında, poetik rəngarəngliyində, həm lirik, həm də epik səciyyə əldə etməsində çox ciddi və əhəmiyyətli rol oynayıb.
Güman edirəm ki, bu - ümumtürk folkloru üçün səciyyəvi ədəbi hadisədir, dastanın türk, qazax, türkmən, özbək, altay variant və versiyalarında da yalnız kor kişinin (mehtər Alının, türkmənlərdə Adi bəyin, Cənubi Azərbaycan variantında Mirzə Sərrafın) oğlu yox, torpağın, dağın, işığın, odun, atəşin oğlu olan Koroğlunun (Goroğlunun, Qoroğlunun, Qurqulinin...) türk xalqlarının folklorunun lirik-poetik baxımdan zənginləşməsində az rolu olmayıb.
Eləcə də silsilə "Koroğlu" havalarına (Azərbaycanda "Koroğlu gözəlləməsi", "Misri Koroğlu", "Qanlı Koroğlu", "Dəli Koroğlu", "Şahsevəni" və s., qazax makamları, Türkiyədə "Koroğlu çeşitləməsi", "Kiziroğlu Mustafa bəy", "Aldı Kosa bəy" və s., Türkmənlərdə "Aşık bolmuşam", "Novayi", "Sen etir" və s.) qulaq asdıqca, açıq-aşkar hiss edirsən ki, bu havaların, nəğmələrin yaranması və yüz illikləri adlaması yanlız saz ifaçılığında yox, ümumiyyətlə, türk xalqlarının musiqi yaradıcılığında mühüm rol oynamış, bu musiqini millidən bəşəriliyə aparan yolun (elə yalnız Qara Qarayevin "Üçüncü simfoniya"sını xatırlasaq, elə bilirəm ki, kifayətdir) bədii-estetik yolçularından biri olmuşdur.
Bir mühüm cəhəti də qeyd etmək istəyirəm: türk dövlətlərində ədəbiyyatşünaslığın, daha konkret desəm, folklorşünaslığın inkişafında "Koroğlu" dastanının böyük rolu olub - onu təhlil və tədqiq edən yüzlərlə (bəlkə də minlərlə!) elmi məqalələr yazılıb, bir çox monoqrafiyalar nəşr edilib və onilliklər boyu aparılan "Koroğlu" tədqiqatı (Azərbaycanda V.Xuluflu, H.Əlizadə, H.Araslı, M.H.Təhmasib, P.Əfəndiyev, F.Fərhadov, X.Koroğlu, V.Vəliyev, A.Nəbiyev, N.Cəfərov, M.Həkimov, İ.Abbasov... və saymaqla qurtarmayan başqa müəllifləri, Türkmənistanda B.A.Karrıyev, Özbəkistanda X.T.Zərifov kimi məşhur ədəbiyyatşünasları, Türkiyədə D.Yıldırım, P.N.Boratav, F.Bayat və başqa alimləri xatırlayaq) dərinləşdikcə, elmi nailiyyətlər əldə edildikcə, folklorşünaslıq da daima inkişaf edib, zənginləşib.
1937-ci ildə - o vaxt ki, bütün Sovet İttifaqında, o cümlədən türk mənşəli respublikalarda, muxtariyyətlərdə, diyarlarda (Azərbaycanda, Qazaxıstanda, Özbəkistanda, Qırğızıstanda, Türkmənistanda, Tatarıstanda, Başqırdıstanda, Krımda, Altayda, Uyğurustanda, Yakutiyada, Tuvidə və s.) qanlı repressiyalar gedirdi, birdən-birə böyük Üzeyir Hacıbəylinin "Koroğlu" operası meydana çıxdı və Qıratın belinə sıçrayaraq, Misri qılıncı siyirib, başının üstünə qaldırmış Koroğlu yalnız Azərbaycan xalqını yox, bütün türk xalqlarını zülmə, sitəmə sinə gərməyə, əzmkarlığa çağırırdı. Təsadüfi deyil ki, 1980-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində müstəqillik uğrundakı mübarizə zamanı "Koroğlu" operasının üverturası Azərbaycanda bu mübarizənin himninə çevrilmişdi.
Bu opera 1939-cu ildə Aşqabadda, bir müddət sonra Daşkənddə tamaşaya qoyuldu, illər keçdi, nəhəng Sovet imperiyası dağıldı, dünyanın siyasi xəritəsində türk dövlətlərinin sayı artdı və bu dəfə TÜRKSOY-un layihəsi olaraq Üzeyir bəyin operası Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tatarıstan və Başqırdıstan sənətçilərinin iştirakı ilə tamaşaya qoyulub, böyük uğurla həmin dövlətlərin paytaxtlarında göstərildi.
Mən filateliya ilə maraqlandığım üçün, hardasa mistiq-rəmzi təsir bağışlayan bir faktı da demək istəyirəm: 1966-cı ildə - Sovet İttifaqının (və ideologiyasının) əzəmətli bir dövründə sovet filateliyası yeni gözəl bir marka ilə zənginləşir (!) və "Koroğlu" operasına həsr olunmuş bu markada da Koroğlu Qıratın belində Misri qılıncını başının üzərinə qaldırıb.
1989-cu ildə - Sovet İttifaqının sarsıldığı bir vaxtda SSRİ-nin poçt markalarından biri "Koroğlu" dastanına həsr olunmuşdu və bu markanı belə bir mətn müşayiət edirdi: "Koroğlu" - Azərbaycan xalqının epik abidəsidir. Bu cəngavər-nəğməkar obrazının timsalında xalqın qəhrəmanlıq idealları, istibdada və ədalətsizliyə qarşı mübarizə əzmi öz ifadəsini tapmışdır."
Bu, həmin gərgin dövr idi ki, sovet rəhbərliyinin təhrikedici sükutu, fəaliyyətsizliyi sayəsində erməni militarizmi Qarabağ iddiası ilə bağlı baş qaldırmışdı və elə bil, o sovet markasında (!) Azərbaycan xalqı Koroğlunun timsalında elə həmin ədalətsizliyə qarşı ayağa qalxmışdı.
1990-cı ildə isə artıq tarixin səhifəsinə çevrilməkdə olan Sovet İttifaqının ən son poçt markalarından biri türkmən rəssamı İ.Klıçevin "Goroğlu" ("Koroğlu") mövzusunda çəkdiyi lirik bir qrafikasının əksi ilə çap olunmuşdu və o markada yazılıb ki, "türkmən xalqının epik abidəsinin qəhrəmanı Goroğlu öz vətənini (Türkmənistanın timsalında qədim türk yurdunu!- E.) qoruyaraq, istibdada qarşı mübarizə aparır."
Bu sovet markalarının çapı, güman edirəm ki, dünya filateliya tarixinə həkk olunmuş həqiqətən əlamətdar, bəlkə də, dediyim kimi, bir az mistik hadisədir.
Koroğluya həsr olunmuş və Türkiyədə basılmış bir poçt markası da var. "Burası türk yurdu..." başlıqlı o markaya Koroğlunun "Mərd dayanar, namərd qaçar" sözləri həkk olunub. (Dastanın Azərbaycan variantında Koroğlunun söylədiyi son gəraylının birinci bəndi:
Mərd dayanar, namərd qaçar,
Meydan gumbur-gumburlanı...
Dəlilərim meydan açar,
Düşmən gumbur-gumburlanı...)
Siz Tahir Salahovun məşhur Koroğlu portretinə fikir verin: o, artıq dastanın yalnız Azərbaycan variantının ədəbi qəhrəmanı yox, bütün türk xalqlarının milli qəhrəmanıdır, elə bil ki, bizim müasirimiz olan böyük rəssam bu portreti genetik yaddaşın diktəsi ilə yaratmışdır.
Bu gün Bakıda Tokay Məmmədovun yaratdığı Koroğlu heykəli türk xalqlarının bir tərəfdən qılınca (qəhrəman Koroğlunun Misri qılıncına!), bir tərəfdən də sehrli saza (Nigar sevdası ilə şeirlər qoşan aşiq Koroğlunun məhəbbət, sədaqət, mərdlik, mərhəmət, xeyirxahlıq, əhdi-peyman, vəfa, ilqar tərənnüm edən sazına!) söykənən birliyinin simvoludur və yalnız Azərbaycanda deyil, Türkiyədə, Türkmənistanda, başqa türk dövlətlərində ucaldılmış Koroğlu heykəlləri ortaq tarixin dediyim həmin genetik yaddaşdan doğmuş müasr abidələrdir.
Yaxud bu gün müstəqil Türkmənistanın valyutasında Goroğlunun (Koroğlunun) şəkli həkk olunubsa, o, yalnız türkmən xalqının yox, bizim hamımızın - Qırğızıstandan Krımacan, Qazaxıstandan Altayacan, Anadoludan Qaqauzstanacan, Özbəkistandan Uyğurustanacan bütün türk xalqlarının iftixarı, qürur mənbəyi, fəxarətidir.
Üzeyir bəydən qırx il sonra məşhur türk bəstəkarı Əhməd Adnan Sayqunun "Koroğlu" operası İstanbulda tamaşaya qoyuldu, böyük uğur qazandı və opera səhnəsindəki bu yeni uğur bir daha göstərdi ki, Koroğlu əsrlərin bədii-estetik və milli-mənəvi sınağından keçərək daima ümumtürk mədəniyyəti, bu mədəniyyətin inkişafı, müasir nailiyyətləri ilə bir yerdədir.
Və 2015-ci ildə Türkmənistanın təşəbbüsü və işgüzar fəaliyyəti nəticəsində bu eposun YUNESKO-nun "Bəşəriyyətin qeyri-mədəni irsi siyahısı"na daxil edilməsi Balkanlardan tutmuş Qafqazadək, Türkmənistandan tutmuş Tuvaya, Baltikadan tutmuş Krımacan bütün türk xalqlarının bəşəri mədəniyyətin inkişafında və zənginləşməsində böyük rol oynadığını bir daha təsdiq və bədii-estetik baxımdan təsbit etdi.
Baxın, türk torpaqlarında nə qədər Koroğlu qalası var (yalnız elə Azərbaycanda Gədəbəydəki, Tovuzdakı, Qazaxa gələn qədim karvan yolunun üstündəki və s. "Koroğlu qalaları"nı yada salaq), nə qədər Çənlibellər, "Koroğlu qayaları", "Koroğlu yarğanları", "Koroğlu dağları", "Koroğlu zağaları" var? Türkiyədə, Türkmənistanda, Özbəkistanda, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda Koroğlunun adı ilə bağlı nə qədər coğrafi məkanlar, qədim tarixi abidələr var? Bütün bunlar türk xalqlarının genetik yaddaşının təzahürüdür ki, ağac eyni kökdən qol-budaq atdığı kimi, həmin genetik yaddaşın milli-mənəvi şaxələridir.
Bəli, bütün bu qalaları Koroğlu (Goroğlu, Karoğlu, Qurqulu, Quroğlu) tikib, Misri qılıncını o, oynadıb, bütün bu Çənlibellərdə (Şamlıbeldə, Canbilbeldə, Çandibeldə) Koroğlu saz çalıb, bütün bu dağlarda, qayalarda Koroğlu, onun Dəli Həsən, Giziroğlu Mustafa bəy, Bəlli Əhməd, Dəmirçioğlu və başqaları kimi 7777 - yeddi min yeddi yüz yetmiş yeddi (Orta Asiya variantlarında 40, bəzən də 70) dəliləri at çapıb, bu yarğanları adlayaraq, düşmənləri təqib edib.
Bu qəhrəman yalnız Həsən paşanın kor etdirdiyi mehtər Alı kişinin oğlu Rövşən deyil, o, eyni zamanda ölmüş anasından gorda doğulub, dünyaya gələn həmin çağa - Goroğludur, zülmətdə İşığın, planetar gecələrdə çıxmış Ayın, parıldayan ulduzların, gecələri gündüzə çevirən Günəşin rəmzidir, Xeyir ilə Şərin mübarizəsində Xeyirin qüdrətli müttəfiqidir.
Tanınmış türkmən alimi B.A.Karrıyev dastanın türkmən variantının ("Goroğlu") Moskva nəşrinin ön sözündə yazır ki, bu eposun "Azərbaycan versiyasında bütün başqa versiyalardan artıq tarixi elementlər var" (Qёr-oqlı.Turkmenskiy qeroiçeskiy gpos, Moskva, "Nauka", 1983, str.7.), Azərbaycan alimi F.Cəlilov isə "Əsl "Koroğlu"nun qədim variantı Türkmənistanda qalır"- deyir (Bax: "Şərq" qəzeti, 22 sentyabr 2016.) və belə məhrəmanə qarşılıqlı müddəalar, əlbəttə, eyni kökdən, eyni əsasdan, eyni mənbədən doğur.
Dastanı ingilis dilinə tərcümə edib, 1842-ci ildə Londonda nəşr etdirən polyak şərqşünası Aleksanr Xodzkodan, alman dilinə çevirən O.Volfdan, fransız dilinə çevirən Jorj Sanddan (sonralar bu tərcümə J.Sandın oğlu rəssam Moris Sandın illüstrasiyaları ilə yenidən nəşr edilmişdi), rus dilinə çevirən S.S.Rennindən sonra, müasir çağa qədər mütəxəssis tədqiqatçılar Koroğlunun tarixi kimliyini axtarır: kim olub Koroğlu - Cəlalilər sərkərdəsi, yaxud da Şirvan üsyançılarının rəhbəri?, hansı türk torpağında yaşayıb, mübarizə aparıb - Azərbaycanda, yoxsa Anadoluda, ya da Türkmənistanda?, konkret olaraq kimlərə qarşı vuruşub - qızılbaşlara, 1 Şah Abbasa, yaxud Həsən Paşaya, yaxud da Bolu bəyə qarşı?
Bəzi türkoloqlar, folklorşünaslar "Koroğlu"nu "Dədə Qorqud"dan da qədim ümumtürk abidəsi hesab edir, eposun qəhrəmanını isə Heraklla eyniləşdirir, onun Qoroğlu (Koroğlu) - Qerakl - Herakl şəklində qədim Avropa xalqlarının mifologiyasında təzahür etdiyini deyir, "Koroğlu" mənbələrini bəşəri beynəlxalq süjetlərdə, Heradotun "Tarix"inə istinad edərək, qədim skif rəvayətlərində axtarır, maraqlı paralellər gətirirlər. Rəhmətlik İsrafil Abbaslı qarşıya belə bir sual qoyur: "Koroğlu" eposunu hansı epik abidələr qrupuna aid etmək lazımdır, o mifikdirmi, yoxsa daha çox tarixi səciyyəmi daşıyır?" (İsrafil Abbaslı. "Koroğlu": Nə var, nə yox?", Bakı, 2013, səh.85.)
"Koroğlu"şünaslıqda bu tipli çox misallar gətirmək olar və bütün bu fikir və mülahizələr, ideyalar, gümanlar, mübahisələr, ehtimallar, suallar, söz yox, elmi tədqiqat obyektidir, ancaq bütün bunlarla bərabər, mühüm və elmi problemlərdən kənar, həmin problemlərin fövqündə dayanan bir həqiqət var: dastanın hansı variantının, hansı versiyasının qəhrəmanı olursa-olsun, epos hansı dövrdə yaranıbsa, yaransın, hansı qədim mifologiya ilə qohumdursa - bu da olsun, "Koroğlu"nu vahid türk bədii-estetik təfəkkürü, milli-mənəvi özünüifadəsi yaradıb.
"Koroğlu" dastanı müxtəlif variant və versiyalarda ayrı-ayrı türk xalqlarının milli sərvəti olduğu kimi, ümumilikdə, bir vəhdət halında bütün türklərin milli sərvətidir.
Əsas o deyil ki, Koroğlu tarixi şəxsiyyətdir, ya yox, XII əsrdə, yaxud XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvələrində yaşayıb, ya yaşamayıb, bu dastan bəzi ədəbiyyatşünasların qənaətinə görə yalnız XVII - XVIII əsrlərdə formalaşıb, ya yox?
Əsas odur ki, Koroğlu bu gün yaşayır.
Bu gün ən müasir Bakı metro stansiyalarından biri Koroğlunun adını daşıyır və elə bil, o modern qatarlar Koroğlunun özünü də gələcəyə aparır.
Dastanın sonunda Koroğlu artıq qocalıb ("Qocaldım, Nigar, qocaldım..."), Aşıq Cünunun təbiri ilə desək, "dəliləri başından dağıtmışdı, Koroğluluğu yerə qoymuşdu."
Ancaq müstəbidliyi və ədalətsizliyi görən Koroğlu koroğluluğu yerə qoya bilərdimi?
Və növbəti xanlar (Ağa xanla Mehdi xan) böyük bir qoşunla Çənlibelə hücum edəndə qoca Koroğlu yenə Qıratı minib, Misri qılıncı qınından siyirərək, yenə başına yığışmış dəliləri ilə birlikdə düşməni darmadağın edir və Aşıq Cünunun "- De görüm, indi nə fikirdəsən?"- sualına Koroğlu: "- Yox, Aşıq Cünun! Düzdü, mən Koroğluluqdan əl çəkmişdim. Amma baxıram ki, bu, olan iş deyil. Nə qədər ki, xotkarlar, padşahlar, paşalar, xanlar, bu namərd dünyada ağalıq eləyirlər, mən Koroğluluğu yerə qoya bilməyəcəyəm."
Koroğlu ömrünün zaman sərhədi yoxdur.
Və nə qədər ki, türk xalqları yaşayır, o qədər də Koroğlu yaşayacaq.
Koroğlu türk xalqlarının tarixində və taleyində əbədidir, o, heç zaman qanadlı dərya atından törəmiş, çapanda ayaqları yerə dəyməyən Qıratın belindən düşməyəcək,.
Misri qılınc da, saz da həmişə Koroğlu ilə bir yerdədir.
24 fevral 2018 Bakı
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
