1998-ci ildə Anarın yubileyi münasibətilə ona ünvanladığı təbrik məktubunda ümumilli lider Heydər Əliyev deyirdi:
"Siz 60-cı illərdə ədəbiyyatımıza yeni ab-hava gətirmiş yazıçılar nəslinin görkəmli nümayəndələrindən birisiniz. Müasirlərimizin zəngin mənəvi aləmini, qayğı və problemlərini yüksək bədii səviyyədə əks etdirən əsərləriniz daim ədəbiyyat həvəskarlarının diqqət mərkəzində olmuşdur. Bəşəriliklə milliliyin üzvi vəhdətini (kursiv mənimdir - T.K.) təşkil edən çoxcəhətli yaradıcılığınız cəmiyyətimizdə milli şüurun aşılanmasına və xalqımızın bir çox ölkələrdə tanınmasına xidmət etmişdir." (Heydər Əliyev. Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı, s. 499.)
Ulu öndərin məktubda işlətdiyi "bəşəriliklə milliliyin üzvi vəhdəti" ifadəsi, heç şübhəsiz ki, Anarın Azərbaycan klassik ədəbiyyatına nə qədər gözəl bildiyinə və yerli-yerində istifadə etdiyinin işarəsidir.
Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" birbaşa Füzuli yaradıcılığının təsiri altında qələmə alınmış mükəmməl bir eşq dastanıdır. Dastanlarımızda olduğu kimi, burada da nəsr və nəzm bir-birini üzvi surətdə tamamlayır.
"Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" romanı on səkkiz fəsil və epiloqdan ibarətdir. Bunların hamısı Füzulinin ölməz yaradıcılığından alınmış dahiyanə beytlərlə başlayır ki, bu da əsərə ürəyəyatan bir orijinallıq verir.
Birinci fəslin epiqrafında verilmiş beyt həmin bölmənin daxili ruhu ilə tam həmahəngdir:
Bu vüsala yuxu əhvalı demək mümkün idi,
Əgər olsaydı yuxu dideyi-giryanımıza.
Bu fəsildə əsəri üç nöqtədən sonra kiçik hərflə başlayır. Zənnimizcə, bu da klassik ədəbiyyatdan, eləcə də Füzuli nəsrindən yaradıcılıqla bəhrələnmənin birbaşa sübutudur:
"...amma qəfilcən sükut çökdü. Yuxunun seyrək toranlığı içində Zaur, hətta bir qədər təəccübləndi də. Axı necə oldu ki, böyük otelin bütün hay-küyü, yad, özgədilli danışıqların hənirtisi, haradansa çox uzaqlardan eşidilən musiqi sədaları, liftin hərəkəti - bütün başqa səslər - qəfilcən qeyb oldu və bütün bu tanış səslərlə birlikdə okeanın da uğultusu kəsildi." Füzuli yaradıcılığının sehrinə söykənməklə qəhrəmanının psixoloji durumunu mükənnəl şəkildə verməyə nail olan yazıçı, yuxu ilə ayıqlığın (bəlkə də xəstə sayıqlamanın) arasında Zauru gah məişət aləmində, gah da romantik duyğuların nağıl şirinliyində təqdim edir. Əsərin kişi qəhrəmanı Zaur (bəri başdan qeyd edək ki, o, qadın qəhrəmanın möhtəşəm duyğularının kontekstində bir qədər zəif görünür!) gələcək ailə "planlamasını" düşündüyü, otelin həyətində neçə dənə çətir olduğunu hesabladığı bir vaxtda romanın növbəti abzası gözlənilməz bir "zərbə" ilə oxucunu şoka salır:
"Bu iyi yuxuda duydu və yuxuda da dərk elədi ki, yuxudadır, ayılmayıb. Amma yuxuda da tanıdı bu iyi. Bu iy tək bircə idi, təkrarsız idi. Afrikanın iyi kimi. Amma bu, Afrikanın iyi deyildi."
Bax, belə! Bunu ancaq Füzulinin yazıçı qardaşı olan Anar bacarardı. Hələ əsərin qadın qəhrəmanının adını bilmirik; ancaq onun təkraredilməz başgicəlləndirici iyini (daha doğrusu, aromatını, ətrini!) Zaurla birlikdə hiss edir və sanki Füzulinin bu beytini də özümüzdən asılı olmadan zümzümə edirik:
Dedim: kimdir pərişan eyləyən aşiqlər əhvalın?
Səba göstərdi tari-sünbüli-zülfün ki: bu eylər!
Qeyd edək ki, Füzulinin yüzilləri adlayıb gələn ölməz ruhu bütün roman boyu Anarı və bizi müşayiət edir, əlimizdən tutub yazmağı, ürəyimizdən tutub duymağı öyrədir.
Onu da deyək ki, romandakı Füzuli şerinin təsiri və sehri təkcə ayrı-ayrı beytlər və bəndlərlə Anar nəsrinin səsləşməsi ilə bitmir; əksinə, romanda hər addımbaşı bu sehri, əfsunu duyuruq və görürük. Məsələn, belə bir kiçik parçada olduğu kimi:
"Zaur ağır-ağır göz qapaqlarını qaldırdı, otağın qatran kimi qatı qaranlığında bir an gerçəklik hissini itirdi - bilmədi haradır bura, hardadır özü? Ancaq bir an."
Görək bəs Füzuli belə anlarda nə deyərdi:
Gərçi canandan dili-şeyda üçün kam istərəm,
Sorsa canan, bilməzəm, kami-dili-şeyda nədir?
Ya da bu beytdəki kimi:
Zülfü rüxsarı xəyalilə nədir halın, demən,
Öyləyəm kim, gecəvü gündüz bərabərdir mana.
Şərq dahilərindən biri demişdi ki, dünya ancaq bir andan ibarətdir və əslində Zaurun da dünyası həmin ana müncər olaraq onunla da qapanır və Zaur bizim gözümüzdə ancaq həmin "anın" sahibi kimi yaşayır. Anar "ancaq bir an" deyərkən məhz həmin ölməz, əbədi, bütün dünyaya və bütöv həyata dəyməyə qadir olan həmin anı nəzərdə tuturdu. Ancaq həmin anda Zaura Təhminədən "əmanət" verilibmiş sən demə:
Dün Füzuli arizin görgəc rəvan tapşırdı can,
Laf edib derdi ki, canım var, əmanətar imiş.
Bəlkə də Zaurun özü ilahi məhəbbət mərtəbəsinə qalxmadığı üçün həmin anın müqəddəsliyini dərk etmir və Anar da qəhrəmanının dili ilə buna işarə vuraraq yazır:
"Bəlkə də Zaurun nicatı məhz bundaydı - özüyçün deyil, başqalarıyçün, Firəngiz üçün, gələcək övladlarıyçün yaşamaqda... Və elə bir həyat qurmaqda ki, zahirən belə həyat hamıya - o cümlədən Firəngizə və gələcək övladlarına bəxtiyar bir yaşayış kimi görünsün... Və bəlkə o zaman - Firəngizin, gələcək övladlarının gözlərində bu xoşbəxtliyi, arxayınlığı, qayğısızlığı görərkən Zaur özü də səadətin yoluxucu təsirini duyacaq, öz içində ailə sevincinin əks-sədasını eşidəcəkdi."
Yaxasından yapışmış, onu didib-dağıtmağa, param-parça eləməyə hazır olan bu ziddiyyətin əsici ağırlığı altında Zaur da bir qədər düşünməyə məcbur olur:
"Zaur hələ də yuxu içində idi, yuxu içində fikir eləyirdi: hardan gəlib çıxdı bu qoxu bura, Dakara, otelin 17-ci mərtəbəsinə? Yuxuda fikirləri elə bil qıc olub tutulmuşdu, silkinib yuxudan çıxa, ayıla bilmirdi və buna görə də daha da eymənirdi. Bu iyin nə iy olduğunu, bu qoxunun kimin qoxusu olduğunu bilirdi axı... hələ də yuxudaydı, amma bu qoxudan başqa - Təhminənin qoxusundan başqa - müxtəlif fransız ətirlərinin qarışığından yaranan bu təkrarsız qoxudan başqa heç bir şey duymurdu. Bu ətir qarışığının sirrini bircə Təhminə bilirdi və bu sirri hamıdan gizlin saxlayırdı." Görəsən Füzuli nə deyərdi bu yerdə öz kiçik yazıçı qardaşına kömək üçün?
Səbadən gül yüzündə sünbüli-pürpiçü tab oynar,
Sanasan, pər açıb gülşəndə bir mişkin qürab oynar.
Əlbəttə,Təhminə Leyli deyil, ancaq Leyli vəfası, Leyli sədaqəti, Leyli kimi məhəbbətinin sirrini öz içində dəfn etməsi onu öz böyük bacısına bənzədir.
Canını canana verməkdir kəmalı aşiqin,
Verməyən can, etiraf etmək gərək nöqsanına!
Bu cəhətdən Təhminə nöqsansızdır, bəs Zaur kimdir Anarın gözündə?
"Zaur gələcək güzəranlarını, mənzillərinin quruluşunu, avadanlığını xəyalında canlandırmağa çalışdı, amma hiss elədi ki, darıxır, ürəyi qısılır. Ayrı bir şey haqqında düşünmək istədi, fikri bir məsələdən başqasına qaçdı, bilmədi nə barədə düşünsün və ümumiyyətlə, bir şey haqqında düşünmək vacibdirmi... Bəlkə də yox, amma onda da bilmirdi ki, qəfil ayıldığı bu gecə saatlarını - yata və dura bilmədiyi bu qeyri-müəyyən vaxt boşluğunu nəylə doldursun..."
Beləliklə, iki qardaşın birinin nəzm, birinin nəsr dili ilə əsrlərin üzərindən sənət yarışına girərək ölməz əsərlər yaratdığını görürük.
Əlbəttə, "Füzuli və Anar" mövzusu dibi görünməyən dərya timsalındadır. Bu yazıda ondan bir qətrə ala bildiksə, deməli "mənzili-məqsudumuza" çatdıq...
Teymur KƏRİMLİ
akademik, M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru,
AMEA Humanitar elmlər bölməsinin akademik katibi
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
