Yaşı minilliklərlə ölçülən şeirimiz XX əsrin başlanğıcında uzun yollar yorğunu kimi dərindən bir köks ötürdü. Axı klassiklərimizin göz dolusu görüb könül xoşluğu ilə təsvir etdiyi yurd əvvəlki yurd deyildi. O yurd ot-ələfi, gül-çiçəyi, adam-insanı və gün-güzəranı ilə birlikdə çoxdan dəyişmişdi. Axı XIX əsrin sonlarından başlayaraq Bakıdan gül iyindən çox neft qoxusu gəlirdi və dünyanın bütün mal-mülk hərisləri milçək şirəyə gələn kimi Bakıya - Xəzərin sahillərinə daraşmışdı. Belədə qələmini təntənəli və təmtəraqlı şeir şəkillərində sınamağa öyrəşmiş şair də bu dəyişikliyə biganə qala bilməzdi.
Adını ali məktəb dərsliklərindən eşitdiyimiz Ağadadaş Münirinin yenicə işıq üzü görmüş "Baharın ağlayışı" kitabını vərəqlədikcə üzüyoxuşa çıxan köhnə bir kişinin zəmanəyə necə ayaq uydurduğunu, dövranın min bir fitnə-feili qarşısında nə cür duruş gətirdiyini, dostla düşmənin bir-birinə qarışdığı mühitin keşməkeşləri və qarmaqarışıqları içərisində nə kimi səbat göstərdiyini açıq-aşkar görürsən.
Kitab AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda çapa hazırlanmışdır. Bu qocaman elmi-tədqiqat ocağının elmi şurasının 12 saylı (29 dekabr 2014-cü il) qərarı ilə işıq üzü görən kitabı artıq imzası oxuculara yaxşı bəlli olan Sona Xəyal araya-ərsəyə gətirmişdir. Kitabdakı şeirlərin çoxu Əlabbas Müznibin arxivində yer aldığından tədqiqatçı onun da adını tərtibçilərdən biri kimi göstərməyi lazım bilmişdir. Müniri irsinin özündən öncəki araşdırıcılarının zəhmətini də unutmayan Sona xanım bu dəfə də ənənəsinə sadiq qalaraq müəllifin ömür yoluna yığcam nəzər salmış, həyat və fəaliyyətinin başlıca mərhələlərini göstərmiş, qoyub getdiyi irsin bədii keyfiyyətlərindən, ədəbi dəyərindən, ictimai-fəlsəfi çəkisindən konkret örnəklər əsasında söz açmışdır.
Tərtibçinin də vurğuladığı kimi, A.Müniri yaradıcılığında orta yüzilliklər müsəlman mədəniyyətindən gələn ənənəvi deyim tərzi, üslub möhkəmliyi və fəlsəfi-idraki siqlət diqqəti çəkir. Bu baxımdan Müniri yaradıcılığının Füzuli irsi ilə qırılmaz bağlılığı ayrıca önəm qazanır. Ancaq nədənsə tərtibçi bu cəhətin üzərindən sükutla keçmişdir. Halbuki, indiyəqədərki araşdırmalar bu yöndə axtarış aparmaq üçün tədqiqatçının qarşısında geniş üfüqlər açmaqdadır. Məsələn, F.Seyidovun "Füzuli qəzəllərinə yazılan təxmis və nəzirələr" məqaləsində Münirinin Füzulinin
Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisükun,
Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi,
tale zəbun.
- misralı qəzəlini təxmis etdiyi bildirilir və şeirdən bir bənd verilir:
Dil pərişan, bəxt rugərdan, fərəh əyyamı dun,
Aşina biganəməslək, məslək əhli pürfünun,
Rəy bitədbir, əql aciz, sirişki-didə xun,
Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisükun,
Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale zəbun.
(M.Füzuli, Elmi-tədqiqi məqalələr, Bakı-1958, səh.344)
Yeri gəlmişkən, deyilməmiş qalmasın ki, bu təxmis mərhum f.e.d. Cənnət Nağıyevanın da diqqətindən yayınmışdır (Füzuliyə təxmislər, Bakı-1993, 192 s).
Tərtibçi çox doğru olaraq qeyd edir ki, Müniri lirikasında irfani qat hiss edilə biləcək qədər genişdir:
Təbiət ruhlənməz növi-insan olmayan yerdə,
Gülüstan ətrlənməz ətri-reyhan olmayan yerdə.
Məarif rüşd tapmaz olmasa təşviqi-ürfani,
Məkatib qədrlənməz elmü ürfan olmayan yerdə.
Məhəbbət töxmin əkməz mehrü ülfət
bilməyən dehqan,
Əmanətpərvər olmaz nəfs,
vicdan olmayan yerdə.
Əmanət tərk olunmaz açmasa üz şahidi-məqsəd,
Mürüvvət cilvələnməz ədlü mizan
olmayan yerdə.
Məarif şəklə düşməz etməsə gər ciddü cəhd arif,
Nəmüvv asarı olmaz mehri-taban
olmayan yerdə.
Dili-fulad üçün həddadi-xoşkirdar lazımdır
Ki, ahən seyqəl almaz fikri-suhən
olmayan yerdə.
Müniri, murlər seyr eyləyür əflaki, qafilsən,
Süleymani büsat içrə, Süleyman olmayan yerdə.
Əlbəttə, XX yüzilliyin başlanğıcında yazıb-yaratmış bir şairdən Orta əsrlərin tutqun və dumanlı təsəvvüf ab-havasını ummaq nə ədəbi qanunauyğunluqlar baxımından, nə də ictimai-mədəni mühitin diktə etdiyi sosial-mənəvi şərtlər yönündə qətiyyən özünü doğrultmazdı. Lakin belə bir cəhəti də görməmək olmaz ki, Müniri lirikasında irfani motivlər Abbas Səhhət və Cəfər Cabbarlı reallığı ilə Hüseyn Cavid və Abdulla Şaiq romantikliyinin üzvi uyarlığından doğan orijinal bir ədəbi məziyyətdir. Göründüyü kimi, bu örnəkdə "ədalət", "məhəbbət", "nəfs", "vicdan", "ariflik", "Süleymanı büsat", "əflak" kimi mücərrəd məfhumlar "təbiət", "məktəb-maarif", "əkinçilik", "günəş", "qarışqa", "Süleyman" kimi real, gerçək həyat həqiqətləri üzərinə köçürülərək ən müxtəlif yönlərdən mənalandırılmaqla aydın bir lirizmlə müşayiət olunmuşdur.
Kitabı çağdaş günlərimizlə bağlayan ağrılı cəhətlərdən biri də orada 1918-ci il mart qırğınına həsr olunmuş şeirin əksini tapmasıdır:
Milləti-islamə atəş açdı qarətgər miləl,
Etdilər bildiklərin müslimlərə çatdıqca əl.
Qıldılar bəs feli-naşayəstəyə onlar əməl,
Etməyə tiyhu şikarın şahbaz oldu əcəl
Etdilər amaci-tir ətfalı bihəd, bişümar.
Xırdaca məsum uşaqlar tömeyi-şəmşir olub,
Düxtərü duşizələr həm müstəhəqqi-şir olub.
Möhtərəm, nazlı hərəmlər layiqi-təhqir olub,
Zülmi-əda, bir deyil Baküdə, aləmgir olub,
Bəski etmiş kəc rəviş aləmdə çərxi-kəcmədar.
...
Oldu Qafqasya sərasər dəhr ara dəryayi-qan,
Oldu ol dəryayi-qanə qərq minlərcə cəvan.
Külli-müslim qarə geydi, kuhü səhra ərğəvan,
El Müniri, bombəvü topü tüfəng, ayroplalan,
Odlu bir tarixdir, yaz ani qalsın yadigar.
Müxəmməs biçimində yazılmış həmin şeirdə şair vəhid Qafqaz evini qana çalxalayan mənfur erməni faşizminin eybəcərliklərinə toxunur, bunun alt qatında duran və ədavət toxumu səpən araqarışdırıcı düşmən qüvvələrinə işarə vurur, ən nəhayət, saysız-hesabsız itkilərin doğurduğu acı təəssüf hisslərini və boğucu peşmançılıq duyğularını ustalıqla qələmə alır və beləliklə də "Beynəlmiləl", "Qanlı sənələr" və "1905-ci ildə" müəlliflərinin - M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi və C.Cabbarlının səviyyəsinə yüksəlir. O, bütün bunların ekspressiv və emosional bədii ifadəsi üçün müxəmməs şeir şəklinə zahirən uyuşmayan "tüfəng", "top", "bomba", "ayropalan" kimi söz və deyimləri belə, ustalıqla ipə-sapa yatırtmış, şeir-sənət sapına düzmüşdür.
A.Müniri irsinin qədimliyini, əski ədəbi ənənələrlə birbaşa əlaqəsini sübuta yetirən cəhətlərdən biri də kitabda yer alan poetik tərcümeyi-haldır. Bu, ilk baxışda maddeyi-tarix və vücudnamə kimi qədim şeir növlərini xatırladır. Ötəri deyildir ki, tərtibçi müəllifin həyatı ilə bağlı bilgilərinin çoxunu məhz həmin poetik tərcümeyi-haldan götürmüşdür:
Əslimiz olmuş əhli-Hövsandan,
Gəmi zəhmətkeşi olubdur atam.
...
Qərqi-həhri-Xəzər olub atamız,
İxtisarən, məni oxutdu anam.
...
Anam oldu məhəlləyə dərzi,
Özüm oldum çocuqlara rəssam.
Kitabda diqqəti çəkən cəhətlərdən biri də şairin müasirlərinə (məsələn, Əbdülhəmid Minaya, Seyid Zərgərə və başqalarına) göndərdiyi mənzum məktublardır. Tərtibçi çox doğru hərəkət edərək onları da topluya salmışdır ki, bu da nəinki A.Müniri irsini, hətta bütövlükdə XX yüzillik ədəbi mühitini köklü biçimdə öyrənməkdən ötrü münbit mənbədir.
Kitabın dəyərini yüksəldən cəhətlərdən biri də tərtibçinin Müniri lirikasının hələlik yeganə sırf dini-mənbəvi nümunəsi olan "Ənar" (nar) qəsidəsini də topluya daxil etməsidir. Bu isə şairin söz-sənət çələnginin əlvanlığını bir daha əyani surətdə nümayiş etdirir.
Ən nəhayət, bir cəhətə də toxunaq. Tərtibçi ön sözdə Münirinin farsca şeirlərinin olduğunu, ancaq onların müəyyən səbəbə görə kitaba salınmadığını qeyd edir. Əlbəttə, biz bunun obyektiv faktorlardan irəli gəldiyini başa düşürük. Amma tərtibçidən Münirinin farsdilli irsinə dair daha dəqiq və daha geniş məlumat ummaq da, elə bilirik ki, ədəbi ictimaiyyətin təbii haqqıdır. Əgər biz həmin əsərləri əldə edə bilsək, böyük məmuniyyətlə onların tərcümə və nəşr işini elə Sona xanımın öz iştirakı ilə həyata keçirə bilərik.
Sona xanımın, eləcə də Əlyazmalar İnstitutunun göstərdiyi bu təşəbbüs bütövlükdə təqdirəlayiqdir. Odur ki, biz belə dəyərli ədəbi fəaliyyəti ürəkdən alqışlayır, tərtibçiyə də, onun böyük elmi işçisi olduğu qocaman tədqiqat ocağına da yeni-yeni yaradıcılıq uğurları diləyirik!
Vərağa Almasov
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Elnur Kazımov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun dissertantı
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
