"Səs-küy və hiddət" - Ekranlaşdırılmış ədəbi əsərlər Sevda Sultanovanın təqdimatında

Süjet: Əsər Amerikada yaşayan, vaxtilə böyük nüfuza malik olmuş aristokrat Kompsonlar ailəsi haqqındadır. Hadisələr Missisipi ştatının Cefferson dairəsində baş verir və 1898-1928-ci illəri əhatə edir. Kompsonlar ailəsində dörd uşaq böyüyür: Kveintin, Keddi, Ceyson və Bencamin.

Kiçik övlad Bencaminin beş yaşı olanda aydın olur ki, onun əqli məhdudluğu var. Ailə onun qüsurunu rəzalət kimi qəbul edir. Onun qayğısına qalan Keddi və qulluqçu Dilsidir. Ceyson sonralar qardaşını ruhi xəstəxanaya göndərmək istəsə də anası buna qarşı çıxır. O, Bencamini həyatının ağır yükü kimi qəbul edərək, onu daşımağın zəruri olduğunu deyir və eyni zamanda oğlunu az görməyə çalışır.

Ailənin yeganə qız övladı Keddi Dalton adlı adamla görüşür və ondan uşağa qalır. Amma uşağın atası yoxa çıxır.  Keddi rüsvay olmamaq üçün Herbert adlı bir bank sahibinə ərə gedir. Herbert isə toy gecəsi Keddinin hamilə olduğunu öyrənəndə onu tərk edir. Kventinin intihar etdiyini öyrənən Keddi doğulacaq körpəsinin cinsiyyətini nəzərə almadan uşağın adını qardaşının xatirəsinə Kventin qoyur. Və onu atası evində qoyaraq qaçır. Keddinin anası isə and içir ki, Kventin anasının adını belə eşitməyəcək. 

Uzun illər sonra Keddi peyda olur və Ceysona pul müqabilində qızını görmək istədiyini deyir. Ceyson razılaşır, amma amansız davranaraq ona qızını bir anlığa, şütüyən avtomobilin şüşəsindən göstərir. Sonra Keddi qızına məktub yazır və pul göndərir. Pulların böyük hissəsini Ceyson özünə saxlayır, kiçik hissəsini isə Kventinə verir.

Kventin ailənin iztirab çəkən, mühafizəkar övladı idi. Onun Harvarddakı təhsilini ödəmək üçün ailə qolf klubunu satır. Bacısının ailəsindən uzaqlaşması, kişilərlə intim əlaqəsi Kventini dəhşətə gətirir və o, tez-tez ölüm haqda düşünür. Kventin bacısının həyatı haqda atasıyla danışanda, mister Kompson onu sakitləşdirir ki, bakirəlik cəmiyyətin zəhlətökən uydurmasıdır və heç bir əhəmiyyət daşımır. Kventin isə atasıyla razılşamır. O, bacısının hamilə qaldığını biləndə Daltonla dalaşır, amma onu öldürməyə əli gəlmir. Baş verən hadisələrdən sarsılan gənc mənəviyyatsız dünyada yaşaya bilməyəcəyini düşünür və intihar edir. Onun intiharından az sonra atası ölür.

Ailənin digər uşağı Ceyson isə sinik, mənfəətcil, acıdildir.  Ceyson ümid edirdi ki, bacısının Herbertlə nikahından sonra onun bankında işə düzələcək. Ceysonun ümidləri doğrulmur və o, atasının ölümündən sonra ailəni maddi baxımdan təmin edən tək adam olur. 

Ceyson bacısı qızı Kventinlə yola getmir, onunla kobud rəftar edir. Dayısının rəftarından usanan Kventin bir gün  Ceysonun otağına girərək, dayısının ondan mənimsədiyi  pulları oğurlayır və şəhərə gəlmiş sirk işçilərindən biri, Ceklə qaçır. Ceyson axtarış üçün şerifə müraciət edəndə o,  cavabında deyir ki, onun anası ilə birlikdə davranışı Kventini qaçmağa məcbur edib...

Nobel mükafatçısı Uilyam Folknerin "Səs-küy və hiddət" əsəri 1929-cu ildə yayımlanıb. Romanda nəql qeyri-xəttidir, o, fərqli zamanları əhatə edir. Zamanların qarışdığı əsərdə müəllif şüur axını texnikasından istifadə edib.

Romanın birinci hissəsi Bencaminin, ikinci hissəsi Kventinin, üçüncü hissəsi isə Ceysonun dilindən danışılır. Son hissəyə gəlincə, bəzi ədəbiyyat mütəxəssislərinin fikrincə, bu bölüm Kompsonlar ailəsinin xidmətçisi, zənci qadın Dilsinin dilindən nəql olunur. Mütəxəssislərinin digər qisminin fikrincə isə son hissə müəllifin dilindən təsvir edilir. Bu fəsildə Ceyson qaçmış bacısı qızını tapmağa, guya məhv olmuş qürurunu, əslində isə üç min dollarını qaytarmaq üçün onu axtarmağa başlayır. Eyni zamanda son hissədə Folkner uşaqları tərbiyə edən zənci Dilsini bu ailədən yüksəyə qoyur, onun insani keyfiyyətlərindən danışır. Ümumiyyətlə, yazıçının əsərlərində özlərini  qaralardan  üstün  tutan ağların cəmiyyət olaraq deqradasiyaya uğraması və dəyişməyin vacibliyi vurğulanır.

"Səs-küy və hiddət" Folknerin ən yaxşı romanlarından biri sayılır. Əsər maliyyə böhranı ilə üzləşən, nüfuzunu və inancını itirən aristokrat bir ailənin qürubundan, ailə üzvləri arasındakı daxili konfliktdən, onların sosial deqradasiyasından, faciəli həyatından danışır.  Folkner roman haqda deyir: "Keddinin ölmüş nənəsinin dəfninə baxmaq üçün  ağaca çıxmasından və ağacın altında dayanan qardaşlarının onun palçığa bulanmış tumanını görməsindən bəhs edən bir hekayə yazmaq istəyirdim. Hekayəni birinci qardaşın dilindən yazdım. Alınmadı. Sonra ikinci qardaşın dilindən yazdım. Yenə də alınmadı. Daha sonra üçüncü qardaşın dilindən yazmağa cəhd etdim. Axırda xidmətçinin dilindən yazanda əsərin hazır olduğuna əmin oldum".

"Səs-küy və hiddət" iki dəfə ekranlaşdırılıb. İlk ekran adaptasiyasını 1959-cu ildə amerikalı rejissor Martin Ritt edib. Xatırladım ki, rejissor Ryunosuke Akutaqavanın "Sıx meşədə" hekayəsi əsasında 1964-cü ildə "Qəzəb" adlı film çəkmişdi və bu ekran əsəri haqda layihəmizdə danışmışıq. 

Martin Ritt romanın motivlərindən sərbəst şəkildə istifadə edərək süjeti xeyli dəyişikliyə məruz qoyub.  Əvvəla, müəllif romanın malik olduğu mürəkkəb strukturundan, formasından imtina edib. Bu da təbiidir. Çünki romanın kompozisiyasını kinodilinə olduğu kimi tətbiq etmək çətindir. "Səs-küy və hiddət" yeni yanaşma, yeni bədii-estetik həll tələb edir. Bununla belə, bədii mətn dəyişikliyə uğrasa da, rejissor onu uyğun vizual dilə çevirmir, estetik məziyyətlərlə yükləmir  və əhvalat ənənəvi təhkiyə, sıradan ailə dramı kimi yozumlanıb. Bundan başqa, bir sıra obrazlar ixtisar olunub. Örnəyi, Kventin obrazı filmdə yoxdur. Onun adı yalnız Keddinin qızı Kventinin (Coenn Vudvord) dilindən bir dəfə səslənir. O da bu adın ona niyə qoyulduğunu Çarliyə (Styuart Uitman, romanda isə o, Cekdir) danışanda. Keddinin qardaşı Hovard (Con Bil) obrazı süjetə əlavə olunub. O, içki düşkünüdür. Bununla güman ki, romanda ailənin dərdindən içkiyə qurşanan ata Kompsonun obrazını da özündə əks etdirir.

Ədəbi mətndən fərqli olaraq, Keddi (Marqaret Leyton) evə qayıdaraq ailəsi ilə yaşamağa başlayır. Amma onun qayıdışı Kventini xoşbəxt eləmir. Keddi ancaq öz gözəlliyinin qayğısına qalan, qızıyla maraqlanmayan meşşan qadındır.

Ceyson (Yul Brinner) isə ailənin ogey, mister Kompsonun ikinci dəfə evləndiyi qadının birinci ərindən olan oğludur. Ceyson obrazı xeyli korrektələrə məruz qalıb və sərt, mühafizəkar, qayğıkeş xarakteri ilə romandakı qardaşı Kventin obrazının hibrididir. O, əsərdə yazıldığı kimi sinik, pulgir deyil. Sərt adam kimi göstərilsə də, hadisələrin gedişatında, müxtəlif situasiyalarda Ceysonun yaxşı tərəflərini görürük. Ceyson sərtliyi ilə ailəsini qorumağa, itirilmiş nüfuzunu və maliyyə imkanlarını yenidən qaytarmağa çalışır. Keddinin qızına göndərdiyi pulları Kventinin gələcəyi üçün xərcləyəcəyini deyir. Onun dərslərinə xüsusi fikir verir və daim qorumağa  çalışır. Ümumiyyətlə, filmdə Ceyson-Kventin xətti xüsusi qabardılır. Kventin ilə ögey əmisi arasında kişi-qadın münasibətlərinin olmasına eyham edilir. O, Çarli ilə qaçan Kventini tutur və Çarlini seçim qarşısında qoyur: ya pulu götürsün, ya da Kventin ilə getsin. Çarlinin pulu seçməsindən məyus olan Kventin evə qayıdır. Film pozitiv sonluqla bitir:çətinliklərə baxmayaraq, Kompsonlar ailəsi dirçələcək.

Romanda əsas məqsəd Kompsonların ailə dəyərlərinin mənəvi aşınması, ailə üzvlərinin özgələşməsini göstərməkdir. Hətta ədəbi tənqidçilərə görə, Bencamin Kompsonlar nəslinin fiziki və mənəvi baxımdan yox olmasını simvollaşdırır. Digər maraqlı bir məqamı da qeyd edim ki, əsər Amerikanın cənub bölgələrinə xas olan "Şərəf və ya namus mədəniyyəti"nin süqutunu göstərir. "Şərəf və ya namus mədəniyyəti" ictimai normaların toplusunu, öz namusunu qorumaq vacibliyini nəzərdə tutur. Hətta bundan ötrü zorakılğı da zərurui hesab edir.  Qadınlara isə xüsusi münasibət sərgilənir. Bu mədəniyyətin daşıyıcısı olan kişilər qadınları təhqir etməməli, onları qorumalı, cəngavər münasibəti sərgiləməlidir. Konsepsiya sosioloqlar Riçard Nisbett və Dov Koen tərəfindən hazırlanlb. Amerikanın cənubu indi də çox mühafizəkardır. Oraları amerikanlar "İncil Kəməri" (Bible Belt) adlandırırlar.   Folknerin romanında, özəlliklə, Kventin obrazı namus mədəniyyətinin təmsilçisidir.

Keddinin azadlığa can atması, öz həyatını sərbəst qurmaq istəyi qarşısında mühafizəkar dəyərlər məğlub olur. Və onun seçimi bütün ailənin taleyinə təsir edir.

Xarakterlərin, konfliktin dərinliyi işlənmədiyi filmdə isə Martin Ritt  heç nəyə baxmayaraq, bir amerikalı ailənin özündə güc taparaq çətinliklərə sinə gərməsini və sınaqlardan qalib çıxmasını göstərir.

Əsəri ikinci dəfə, premyerası 2014-cü ildə Venesiya festivalında baş tutmuş amerikalı aktyor və rejissor Ceyms Franko ekranlaşdırır. Filmə baxış əlçatan olmadığından onun haqda yazılmış rəylərlə kifayətlənməli olacam. Rejissor  formal olsa da,  əsərin üç hissəsini saxlayaraq, qardaşların taleyini təsvir edir. Keddinin taleyi isə bütün qardaşların əhvalatında yer alıb. Tənqidçilərin bir qismi əsərin yeni traktovkasını uğursuz sayır, onu Folknerin romanının banal və zövqsüz adaptasiyası kimi dəyərləndiriblər. Bəzi tənqidçilərə görə isə qüsurlar olsa da, filmi tamamilə fiasko adlandırmaq olmaz.

Qeyd edim ki, Folkner pul qazanmaq üçün bir müddət Hollivudla, özəlliklə də, məşhur amerikalı rejissor Hovard Houksla ssenarist kimi əməkdaşlıq edib.

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!