Məti OSMANOĞLU
"Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər" barədə indiyədək müxtəlif istiqamətlərdə və səviyyələrdə təhlillər aparılıb, əsər Azərbaycan xalqının, belə demək mümkündürsə, ədəbi yaddaşı tərəfindən mənimsənilib, oradakı ayrı-ayrı obrazlar haqqında müəyyənləşmiş bir təsəvvür formalaşıb. Hansı tədqiqat əsərinə müraciət etsək, bu əsərin ictimai təhlili və personajlar aləmi haqqında bir-birindən, eləcə də oxucu düşüncəsindən o qədər də fərqlənməyən mülahizələrlə rastlaşacağıq. Xüsusilə də Hacı Nuru obrazı barədə. Əslində, müəllifin maarifçilik ideyalarının daşıyıcısı olan Hacı Nurunu "oxumaq" və təqdim etmək o qədər də çətin deyil: öz mühiti ilə üz-üzə gələn, ətrafındakıların cahilliyi ilə barışmayan, hər kəsin əyrisini üzünə deyən, "kimyagərliyə" inanmayan Hacı Nuru oxucuya (tamaşaçıya) Mirzə Fətəli Axundzadənin sözünü birbaşa çatdırır. Mirzə Fətəlinin özünün o dövrün insanlarından nə tələb etdiyi isə aydındır. O, bir maarifçi kimi sözünü cəmiyyətə yalnız bədii obrazlar vasitəsilə çatdırmaqla kifayətlənmir, publisistik yaradıcılığında, elmi əsərlərində, eləcə də məktublarında ictimai qənaətlərini kifayət qədər açıq və təkrar-təkrar bəyan ediridi. Bu mənada, Hacı Nurunun düşüncələri ilə bağlı qaranlıq məqam qaldığını düşünmək düzgün olmazdı. Onu da qeyd etməyə dəyər ki, Hacı Nuruya baxanda bədii obraz kimi Molla İbrahimxəlil daha möhtəşəm və mükəmməldir. (Mötərizə arasında daha bir məqamı da vurğulamaq zəruridir ki, Molla İbrahimxəlil əsərdə kimyagər kimi təqdim olunmayıb. O, kimyagər deyil, insan kimyası üzərində qeyri-adi təcrübə aparmağı bacaran mahir psixoloqdur). Əsər boyu Molla İbrahimxəlil sanki müəllifin də "nəzarətindən" çıxır, "nuxulular" toplumunun, eləcə də oxucunun (tamaşaçının) bütün proqnozlarını sındırıb tökür. Yaddaşından meymun qovmağın əzabı və əndişəsi içində karıxıb qalan avam kütlə qarşısında özünün qurduğu oyunun içindən böyük ustalıqla çıxır.
Hacı Nuru isə "oyun adamı" deyil, nə özü oyun qurur, nə də qurulmuş oyunun toruna düşür. O, sadəcə, qurulmuş oyunu görür və insanları həmin oyundan çəkinməyə çağırır. Gerçəkliklə oyunu bir-birindən fərqləndirməyi bacaran Hacı Nuru elə buna görə də öz həmşəhərliləri tərəfindən səhnədən (cəmiyyətdən) qovularaq oyundan kənara salınır. Əsərdə təqdim olunan toplum, eləcə də oxucu (tamaşaçı) üçün oyun gerçəklikdən daha maraqlı və cəlbedicidir. Fabula inkişaf etdikcə Hacı Nuru kəskin dramatik situasiyalar arasında unudulur, tədricən sanki müəllifin də yadından çıxır...
Mətnin informativliyi baxımından məsələnin paradoksal tərəfi budur ki, Hacı Nurunun dediklərini hamı - əsərin personajları da, oxucuları (tamaşaçıları) da bilir, ona görə də Hacı Nuru Molla İbrahimxəlil qədər maraq kəsb etmir. Bədii mətnin informasiya zənginliyinin təmin edilməsi məqsədilə yeni və gözlənilməz informasiya oxucu üçün, eləcə də mətnin strukturu üçün daha artıq əhəmiyyət daşıyır...
Mətndə Hacı Nurunun demədiyi, daha doğrusu, demək istəyib, çağdaşlarına eşitdirə bilmədiyi incə bir məqam var ki, mətnin bədii yüklülüyü baxımından son dərəcə ciddi maraq doğurur. Hacı Nurunun özü ilə səhnəyə (bədii mətnə) gətirdiyi maraqlı bir obraz o gündən bu günə Azərbaycan ədəbiyyatının aparıcı motivlərindən birinə çevrilib. Bu, Hacı Nurunun şeir dəftəridir. Şair Hacı Nurunun nəzmlə yazdığı əsərini indi filoloji leksikamızda dəbdə olan anlayış ilə adlandırmalı olsaq, yəqin ki, ən uyğun ifadə "Oxunmamış əlyazma" ola bilər. Əsərdə Hacı Nuru Molla İbrahimxəlilin iksiri sayəsində sərvət sahibi olmaq xülyasında qapılan "nuxulular" qarşısında əlyazmanı açıb oxumaq istəsə də, heç kəsi yazı, dəftər, kitab maraqlandırmır:
"Hacı Nuru şair (bimövqe cibindən bir kağız çıxarmış). Həzərat, bir yaxşı əhvalat, yəni avar ləzgisi altmış il bundan əqdəm Xanbutayın sərkərdəliyilə Nuxunu gəlib çapdığını nəzm etmişəm. Hələ bir qulaq asın, onu oxuyum, görün bu keyfiyyəti necə bəlağət və fəsahətlə bəyan etmişəm.
Ağa Zaman həkim. Eh, Hacı Nuru, bu məclis nə şeir məclisidir! Ağzımızda söz danışırıq, məsləhət edirik, bu da gəldi ki, mən altmış il bundan əvvəl olan keyfiyyəti nəzm etmişəm. Ləzgi belə gəldi, belə getdi, bizə nə və bunun bizə faydası var?"
Onu da etiraf etməyi zəruri bilirik ki, "nuxuluların" oxunmadan qapanmağa məhkum etdikləri həmin yazını (əlyazmanı) indiyə qədər ədəbiyyatşünaslığımız da oxumayıb və ya oxuya bilməyib. Bunun üçün iki ciddi əsas var. Birincisi, şairin əlyazmada toxunduğu mövzu Azərbaycan cəmiyyətinin maraqları ilə ziddiyyət təşkil etdiyinə görə mövzunun üstündən sükutla keçilməsi başa düşüləndir. İkinci amil isə sırf filologiya elminin bədii mətnə yanaşması ilə bağlıdır. İndiyədək Mirzə Fətəli yaradıcılığı, əsasən, sosial təhlil aspektində araşdırıldığına görə mətndə konkret "ictimai əhəmiyyət daşımayan" detallar diqqətdən kənarda qalıb...
Hacı Nurunun dəftərinin qapanmasının əsas səbəbkarı ictimai yaddaşla cahilliyin və tamahın eyniləşdirdiyi fərdlərin yaddaşı arasındakı ziddiyyətdir. İctimai yaddaşın sözçüsü olan Hacı Nuru ətrafındakıları nə qədər öz keçmişinə baxmağa, başqa sözlə desək, özünü dərk eləməyə dəvət etsə də, toplum amansız bir laqeydliklə bundan imtina edir. İksirin möcüzəsi ilə varlanmaq, sərvət sahibi olmaq xülyasına qapılan, sağlam düşüncədən məhrum olan "nuxulular" cəmiyyəti yaddaşı özündən uzaqlaşdırmağa çalışır və bununla da öz məğlubiyyətinə xeyir-dua vermiş olur.
Rus mütəfəkkiri Dmitri Lixaçovun maraqlı bir fikri var: "Yaddaş zamanın öldürücü gücünə qarşı dayanır. Yaddaşın bu xüsusiyyəti son dərəcə mühümdür".
Yaddaşdan məhrum olmaq insanı və toplumu zamanın yaratdığı və cəmiyyətin üstünə göndərdiyi şər qüvvənin əlində köməksiz qoyur. Yaddaşı özündən qovmağı bacaran toplum sonda onun ictimai psixologiyasını çox incəliklə bilən və bu ictimai əlillikdən faydalanmağı bacaran toplum "kimyagəri" qarşısında meymun sürüsünə çevrilir. Onlar Molla İbrahimxəlilin qarşısında fərdi qaydada deyil, "nuxulular" adı altında sürü kimi xorla danışır və qeyri-ixtiyari hərəkət edirlər.
Şair Hacı Nurunun oxunmamış şeir dəftərinin filoloji dəyəri isə zaman keçdikcə daha qabarıq görünməkdədir. Mirzə Fətəli şair Hacı Nurunun dəftəri ilə ədəbiyyatımıza yaddaşdan məhrum olmağın tragik komediyasını gətirmişdir və bu motiv sonrakı dövrlərdə dəfələrlə ədəbiyyatımıza yeni formada qayıtmışdır. Əslində, yaddaş problemi tək Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, dünya ədəbi və fəlsəfi fikrinin aparıcı mövzularından biridir. Bu mövzunun təhlilinə də müxtəlif baxışlar mövcuddur. XX əsrin ən geniş yayılmış məfkurə cərəyanlarından olan psixoanalitik nəzəriyyəni yaradanlar araşdırmalarının böyük qismini yaddaşın bədii mətndəki təzahürünü axtarmaq istiqamətində aparmışdır və əvvəlcə insanın fəaliyyətini idarə edən şüur altındakı qeyri-ixtiyari yaddaş təhriklərini, daha sonra isə fərdi şüurdan və şüur altından çox-çox dərinlərə gedib çıxan kollektiv şüurdanxarici kəşf etmişdir...
Qayıdaq Hacı Nurunun öz zamanında və mühitində yerinə düşməyən şeir dəftərinə. Maraqlı və gərgin psixoloji vəziyyətlərlə zəngin olan pyesdə sonradan həmin dəftər bir də ortalığa çıxmır. Ancaq Hacı Nurunun dəftəri yüksək dəyər daşıyan aparıcı bir motiv kimi Azərbaycan ədəbiyyatını müşayiət edir və Mirzə Fətəlidən sonra bu dəftəri bağlanmır. Həmin dəftəri Mirzə Fətəlinin sadiq davamçılarından olan Cəlil Məmmədquluzadə bir az da böyüdüb kitaba çevirir - "Anamın kitabı"na.
Əslində, "Anamın kitabı"ndakı başlıca qayə oxuduqları kitabların təsiri ilə hərəsi bir tərəfə üz tutan, üçü bir səmtə gedə bilməyən qardaşları bir araya gətirmək, onları ümumi dəyər ətrafında birləşdirməkdir. Yaradıcılığı boyu Azərbaycan ictimai reallıqlarına və toplumun düşüncə tərzinə acı istehza ilə yanaşan, toplumun düşüncəsini parodiya hədəfinə çevirən Cəlil Məmmədquluzadə bu əsərin sonunda müxtəlif səmtlərə üz tutan qardaşların təmsil etdikləri cəmiyyətin dil və milli mənlik problemini komik axardan çıxarıb dramatikləşdirir, Gülbaharın əli ilə qardaşların beynini (yaddaşını) yuyan kitabları yandırır. Yandırılan kitabların yerinə isə arasında ata vəsiyyəti yazılmış ananın kitabı gətirilir. İşin maraqlı tərəfi budur ki, pyesdə ananın kitabı da Hacı Nurunun əlyazması kimi oxunmamış qalır, kitabda nə yazıldığı, nədən bəhs edildiyi bəlli olmur. Kitaba sonradan əlavə edilmiş bir səhifə - atanın övladlarına yazdığı vəsiyyət səsləndirilir. Bu, mənəvi cəhətdən bir-birindən uzaq düşən övladları yaddaşa dönüklük etməməyə, özlərinə qayıtmağa, özlərini unutmamağa, özləri olmağa çağırışdır: "Mən etiqad edirəm ki, mənim də balalarım dünyada hər yanı gəzib dolansalar, genə əvvəl-axır anaları Zəhranın... ətrafında gərək dolanalar; çünki Ay və ulduz şəmsin parçaları olan kimi, bunlar da analarının Ayı və ulduzlarıdır. Vay o kəsin halına ki, təbiətin həmin qanununu pozmaq istəyə! Onun insafı və vicdanı ona müdamülhəyat əziyyət edəcək; nə qədər canında nəfəs var, peşiman olacaq."
XX əsrin sonlarında Azərbaycan yeni müstəqillik qazanarkən ideoloji axtarışlar dövründə Bəxtiyar Vahabzadə bu mövzunu "Anamın kitabı"na nəzirə kimi yazdığı "Atamın kitabı" ilə yenidən yada saldı və məsələni xeyli konkretləşdirərək "Dədə Qorqud" kitabının üzərinə gətirdi.
Buna qədərsə yaddaşdan məhrum olmaq faciəsi ilə Azərbaycan oxucusunun bir neçə ciddi təması olmuşdu. XX əsrin 80-ci illərində Çingiz Aytmatov "Manqurt" əfsanəsi ilə bu mövzunu ictimai düşüncəyə daha dərindən nüfuz edə biləcək bir səviyyədə təqdim etmişdi. Bu gün Azərbaycanda "manqurt" anlayışı Çingiz Aytmatovun yaratdığı bədii obrazdan daha artıq ictimai yaddaşın folklorlaşdıraraq öz içinə aldığı bir rəmz kimi qəbul edilir. "Manqurt" dilimizdə ədəbi mətndən kənarda müstəqim məna daşıyan anlayış kimi yaddaşı əlindən alınmış miskin və qəddar qatil mənasında işlədilir...
Yusif Səmədoğlunun yenə həmin illərdə qələmə aldığı və Azərbaycan ədəbiyyatında maraqlı hadisəyə çevrilmiş "Qətl günü" romanında əlyazmanın taleyi millətin taleyi kimi mənalandırılır, zamanın odundan-alovlarından keçmiş əlyazmanın qorunması yaddaşın və toplumun xilası kimi mənalandırılır...
İsa Hüseynovun "İdeal" romanında isə yaddaş milli və ümumbəşəri hadisə çərçivələrindən çıxarılaraq bütün kainatı əhatə edən bir problem kimi götürülür. Müəllif yaddaşını itirib təhrif təsəvvürlərlə yaşayan və həmin təsəvvürlər içində yolunu itirən bəşəriyyətin qapalı dünyasına işıq salmağa çalışır...
Bunlar "əlyazmalar yanmır" mülahizəsini ədəbi zərb-məsələ çevirmiş XX əsrin ədəbi hadisələridir.
Ancaq əlyazmaların oxunmaması həqiqəti də var. Belə düşünürəm ki, şair Hacı Nurunun XIX əsrdən bəri oxunmamış əlyazmasının XXI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının "Yarımçıq əlyazma", "İtirilmiş əlyazma", "Ölü mətn", "Yaddaş kartı" kimi bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən təzadlı mənzərəsində ayrıca yeri var...
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
