Ol zamanlar... - Əvvəl-axır yazılanlar - Kamal Abdulla yazır

Ədəbi esselər

Niqab nəyisə, kimisə gizlətmək cəhdi və vasitəsidir. Bu prosesin üç "tərəf-müqabili" var: gizlənən (gizlədilən) tərəf - niqab - təqdim edilən ətraf.

Niqabın gizlətdiyi söz və ya ifadə ola bilər. Situasiya ola bilər. Situasiyanın niqabı - maraqlı və perspektivli nüansdır.

Adam da niqab arxasında gizlənə bilər: "Kitabi-Dədə Qorqud"da deyilir ki, Oğuzda dörd nəfər niqabla gəzərdi...

Niqab altında olan ifadə ilə niqabın özü arasında münasibət müxtəlif üslubi mexanizmləri hərəkətə gətirir.

Niqab olan yerdə artıq müəllif var - qurma var, üslub var...

Niqabın özü gizlətdiyindən daha gözəgəlimli, qəşəng ola bilməz.

Niqab insanlar, sözlər arasında sərhəd üçündür - qaynayıb-qarışmağın, həll olmağın qarşısını alır.

Qədim teatrlarda söz tamaşaçını dəqiq qəbuletmə pozisiyasına gətirə bilmirdi, buna görə də oyunçuya niqab taxmaq lazım gəlirdi; xəbisi xəbis kimi, pisi pis kimi, yaxşını yaxşı kimi tanıtmaqda niqab sözə kömək edirdi.

Yavaş-yavaş ona ehtiyac qalmadı. Sevənlər və nifrət edənlər bir-birini daha yaxşı tanımağa başladı. Eyni zamanda, tamaşaçı da səhnədəkiləri yaxşı tanıdı. Söz daha çevik və daha qətiyyətli oldu.

***

"Mətn bətn kimi!"

Bu qədər bir-birinə yaraşan və bir-birinin içindən çıxan başqa cift tapmaq mümkün deyil. Hələ bir dil də onları qafiyə şəklində yaradıb.

***

Azərbaycan dilini öyrənmək istəyənlərə və yaxud daha yaxşı öyrənmək istəyənlərə (belələri isə son zamanlar çoxalıb) bir məsləhətim var: bu dildə usanmadan bədii ədəbiyyat oxumaq lazımdır. Ayrı-ayrı sözləri anlamasan da oxumaq lazımdır. Bu mənada Füzulinin "Leyli və Məcnun" poeması sizə dilin daxili ruhunu, intonasiyasını, ritmini duymağa kömək edəcək. Özü də gərək ucadan, özün özünü eşidəcək tərzdə oxuyasan. Ritm sizi öz ağuşuna alıb buraxmayacaq. Səhv etmək ehtimalı minimuma enəcək.

Dilin sintaktik bünövrəsini Mirzə Cəlil və Əbdürrəhimbəydən öyrənəcəksən. Mirzə Cəlil əgər dil xiridarları, dil zərgərləri üçündürsə, Əbdürrəhimbəy hamı üçündür.

Dilin zərifliyi və kövrəkliyi dedinsə Cavidə üz tutmalısan.

Dildəki həyəcanı, daxili şiddəti öyrənərkən Sabirdən başlamaq lazımdır.

Dilin leksik gücü, sözlərin qoşunu Süleyman Rəhimovun əsərlərindədir.

Morfologiya, fonetika və başqa sahələri adını çəkdiyim yazıçıları oxuduqca özündən xəbərsiz öyrənmiş olacaqsan.

Heç bir qrammatika kitabına, yaxud dərsliyə ehtiyac yoxdur.

***

Sabir Rüstəmxanlı sakit ədəbiyyat adamı deyil. Daim vurnuxur, problemlər girdabına girir, problem olmayanda problemi özü yaradır. Onun yaradıcılığı da şəxsiyyəti kimi təlatümlüdür. Və əslində, bir-birini tamamlayır. Süleyman Rüstəm haqqında hələ sovet vaxtlarında dediyi sözlər indi də yadımdadır. Belə demişdi: Süleyman Rüstəmin qırmızı bayraqlı şeirlərinin arxasında indi məlum olur ki, heç nə yox imiş...

"Qan yaddaşı" anlayışı onun deyimi ilə ictimailəşdi.

Sabirin bəzi məqalələrini şeir kimi, bəzi şeirlərini məqalə kimi oxumaq olar. Ən azı, birindən başqa. Bu misraları yazan şairin əbədiyyət qarşısında dərdi-qəmi olmamalıdı:

Günəşə açılan çiçəklər kimi

Ürəyim açıqdır yaxşılıqlara...

***

Belə bir ifadə var: "ol zamanlar..." "Dədə Qorqud" kitabının yadigarıdır. "Ol zamanlar belə deyildi, elə idi, ol zamanlar indikindən daha yaxşı, daha gözəl idi...".

"Ol zamanlar" və "indiki zamanlar" bölgüsü ciddi məsələdir. Ayrılma ən profan ölçüdən ən sakral ölçüyə qədərdi. Profan səviyyədə: ol zamanlar gözlər daha tox idi və sakral səviyyədə: ol zamanlar göylər daha yaxın idi.

Ədəbiyyatımızın canında, mayasında "qayıdış" ideyası durur. Ümumiləşdirsək, bu, "ol zamanlara" qayıdışdır. "Ol zamanlarda" nə hikmət varsa, ora! "Bizim zamanımız" heç zaman heç bir qələm sahibinə "bizim zamanımız" olmayıb.

***

Bəlkə də, sənət ilk yarandığı primitiv dövrdə, o uzaq "mağara dövründə" ətrafdakılar üçün (belə deyək: qəbilə, tayfa, xalq üçün) yarana bilərdi. Amma zaman yeknəsəq şəkildə keçib gedirdi və mağaradan "darıxıb" çıxanlar fərdlərə çevrildikcə, daha şeirin, sənətin çözümləyici mahiyyətinə elə böyük ehtiyac duyulmayanda şeir, sənət də müstəqilləşir, yavaş-yavaş öz içinə, öz qınına çəkilməyə başlayır. Mənə belə gəlir ki, şeir, ilk növbədə, adamın özünün özü ilə mübarizəsidir. Markesin xoşuma gələn bir fikri var, deyir ki, o, yazdığı hər bir sözlə mübarizə aparır və bu mübarizədən çox zaman söz qalib çıxır. Özünün bundan xəbəri olsa da, olmasa da, şeirin ilk ünvanı artıq şairin özüdür (Füzuli hər qəzəlinin sonunda nahaqdan "ey Füzuli!" demirdi ki?!). Burada eqoizm əlaməti axtarmaq, əlbəttə ki, sadəlövhlükdür. Mən oxucusunu nəzərdə tutub sabah səhər ona bu şeiri nə cür oxuyacağını götür-qoy edə-edə gecə şeir yazan Məhəmməd Füzulini (Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin) heç cür təsəvvürümdə canlandıra bilmirəm. O onda olardı Məmməd Füzuli. Məmməd Rahimi isə (Allah ona da rəhmət eləsin) belə bir vəziyyətdə təsəvvür edirəm. Bir daha təkrar edirəm ki, Məmməd Rahim Məhəmməd Rahim ola bilmədiyi kimi, Məhəmməd Füzuli də Məmməd Füzuli ola bilməz.

***

Bu gün "yazarlar"ın sayının oxucuların sayından çox olmasını belə də başa düşmək olar: deməli, sözün devalvasiyası prosesi tam sürətlə getməyindədir. Bunun qarşısını süni surətdə - əmrlə, göstərişlə, proyektlərlə almaq imkansız və bivec xülyadır. Sözün buna, bu "canfəşanlığa" ehtiyacı yoxdur. Söz özü-özünü qoruyacaq və devalvasiya əsl "mala" ehtiyacı (həsrəti) yaradacaq. Söz özü-özünü yenidən doğacaq, özünün ikili-üçlü görüntülərini üzə çıxaracaq, kiminin mətnində ilkin bakirəliyini nümayiş etdirəcək, bir başqasının mətnində sürtük küçə qadınına dönəcək. Gözəgörünməz, adi məntiqlə dərkedilməz hansısa çevrə bu cür qapanacaq. Özü də söhbət eyni sözdən gedir. Başqa-başqa mətnlərdə, başqa-başqa libaslarda, hətta başqa-başqa mahiyyətlərdə görünməyə pioner kimi hazır olan eyni sözdən.

***

İnkarçılıq təkamülün bir mexanizmidir. İnkar etmək o deməkdir ki, sən axtarırsan, hətta tapmısan. Amma inkarçılıq infantillik demək deyil. Bəli, dünya tarixində elə olub ki, böyük mədəni, hətta dövrləri inkar ediblər, onlara əməlli-başlı qadağalar qoyublar. Yeni yaranan və dünyanı kökündən dəyişən, təkallahlıq üzərində qurulan cavan və aqressiv xristian ideologiyası antik bütpərəstləri (qocaları? - daha doğrusu, heydən düşmüş energiyanı!) beləcə inkar etdi. İstər dram əsərləri, istər poemalar olsun, istər fəlsəfi, tarixi traktatlar... İstər Homer, Sofokl, Evripid olsun, istər Sokrat, Platon, Aristotel... Əvvəl-əvvəl onların üstündən qara xətt çəkən xristianlar taleyin qəddar və acı iradəsiylə zaman keçdikcə bu möhtəşəmliyin əsirinə çevrildilər. Zaman öz intiqamını beləcə alır. Amma hələ XIII əsrdə Dante onların hamısını cəhənnəmdə yerləşdirirdi (Vergilidən başqa. Niyə məhz Vergili?! Bunun öz səbəbi var). Bütpərəst kim olur-olsun, lap elə Platon olsun - inkara layiqdir. Renessans bu mübarizəyə son qoymasaydı, sivilizasiyanın taleyi necə olacaqdı - bunu təsəvvür etmək çətindir.

İnkarçılıq ruhu başqa-başqa "libaslarda", amma nifrətdən uzaq, sonralar da tez-tez "öz yuxusundan ayıldı". XVIII əsrdə ("ol zamanlarda"?) "Şturm und dranq" adlı fəlsəfi-ədəbi cərəyan da məhz inkarçılıq üzərində yarandı. Bu hücum çağırışlı, gurultu və ehtirasdan yoğrulmuş qorxunc adın, hətta özündə bir əlahiddəlik iddiası var idi. Bu iddianın heç də əsassız olmadığını gənc Şiller və Höte sonralar öz yaradıcılıqları ilə təsdiq etdilər. Amma onlar da bunu klassik irsə dərin sevgi və hörmət hisslərini qoruyaraq etdilər.

Bir qədər keçdi, Fransada romantizmin yaranması və intişarı gənc Hüqonun "Ernani" pyesinə yazdığı girişdən, əslində, manifestdən sonra daha böyük vüsətlə gerçəkləşməyə başladı. Bu gün bizə bakirə və məsum, hətta utancaq görünən romantizm özü də yarandığı zaman özündən əvvəlki hər şeyi, az qala, həyasızlıqla inkar edir, özündən olmayanı amansızlıqla kəsib atırdı. Amma yenə də nifrətdən kənar şəkildə. Beləcə, "ol zamanlar"ın müharibələrində ayağa bir qəlpədən-zaddan dəyəndə, süngü yarası alanda bütün ayağı kəsib atırdılar. Müalicənin incə və rəngarəng üsulları yox idi. İndi isə başqa cürdür. Müalicə, sağaltma (oxu: barışma) üsulları bəşər övladının ən böyük nailiyyətidir və ona da xidmət edir. Bəs sivilizasiya nə üçünmüş?!

***

Ədəbi, estetik mübarizələr əvvəlki və sonrakı dövrlərin bir-birilə mübarizəsi idi. Bu isə təbiidir. Axundovun Füzuliyə münasibətini, Tolstoyun Şekspirə münasibətini yada salaq. Əvvəlki dövr və sonrakı dövr. Bunların arasında həmişə mübarizə olub. Dövrlər heç zaman özləri özlərinə bərabər olmayıblar. Hər sonrakısı əvvəlkindən nə iləsə fərqlənib. Məşhur rus alimi Averintsev erkən Orta əsrlər Vizantiya ədəbiyyatı ilə bağlı deyir ki, əgər hər hansı bir dövr ancaq özü-özünə bərabər olsaydı, sonrakı dövr, sadəcə, gələ bilməzdi. Doğrudan da, hər sonrakı dövr, əslində, əvvəlki dövrün içindən pardaxlanmağa başlayır. Bu mənada ədəbi dövrlər də istisna deyil.

"Kitabi-Dədə Qorqud"un belə bir ideoloji tumurcuğu var: "ol zamanlar...". Bir qədər yuxarıda bu barədə ümumi şəkildə söz açdıq. Bu ifadə müxtəlif dövrlər arasına bəzən kəskin, bəzən yumşaq, amma yenə də sərhəd qoyur. Dastanda oxuyuruq ki, ol zamanlar oğul ata sözün iki eləməzdi, eləsəydi, ona oğul deməzlərdi, ol zamanlar qızlar belə idi, elə idi və s. və i.a.

Ol zamanlar bu, belə deyildi, deməli, indiki zamanda bu, belədir, oğullar ata sözünü iki edə bilirlər. Bu ideoloji xətt, əslində, keçmiş "qızıl" dövr barədə nostaljinin "Dədə Qorqud" kitabındakı təzahürüdür. İki dövrün - keçmişin və indinin qarşılaşdırılmasıdır. Nəticə isə, əlbəttə ki, indiki dövr üçün təskinedici deyil.

***

Nifrətlə, kinlə yaşamaq olmaz. Əlində qələm tutan sevgi ilə yaşamalıdır. Bizim ədəbiyyatımızdan, mənəviyyatımızdan yavaş-yavaş ruh çıxıb gedir. Onu kim qaytaracaq?! Söykənə bilən, sevə bilən və sevgisində dönməz olan rədd edə bilməz. Rədd edən quldur. Sevən ağadır. Orta əsrlərdə "Tarixi - aşikar" adlı təzkirəçilik məktəbini yaradan tarixçi alim Hacı Mir Həsən ağa Səyyah "Sirlərin sərgüzəşti" əsərində, gərək ki, "Payız" fəslində belə yazır: "Xislətin nədirsə, sən də osan. Bunu bil ki, xislətin sənin kölgən deyildir, sən xislətinin kölgəsisən".